İBNÜ'N-NAKİB el-HALEBÎ
Garsüddîn Halîl b. İbrâhîYn b. Şihâbiddîn ei-Hımsî el-Halebî el-Kosianiîrıî (ö. 971/1563) Hekim ve çok yönlü âlim.
10 Muharrem 900 (11 Ekim 1494) tarihinde Halep'te doğdu. Aslen Humuslu bir aileye mensuptur. Tahsiline Halep'te baş-layaraktemel din eğitiminin yanı sıra dil, edebiyat, matematik, astronomi, mantık ve felsefe okudu. Dımaşk'ta İbnü'1-Mek-kî'den tıp ve daha sonra gittiği Kahire'de Ahmed b. Abdülgaffâr'dan ferâiz, aritmetik, mîkât, geometri, mûsiki ve tıp, Kadı Zekeriyyâ el-Ensârî'den hadis ve diğer dinî ilimler, Şemseddin Muhammed el-Mısrî el-Felekî'den astronomi dersleri aldı. Öğrenimini tamamlayınca Kahire'de-ki çalışmaları dikkatini çeken Sultan Kan-su Gavri tarafından saraya çağrılarak oğlunun eğitimiyle görevlendirildi. Bu sırada meydana gelen Mercidâbık Savaşı'n-da Osmanlılar'a esir düştü ve Kansu Gav-ri'nin oğluyla birlikte İstanbul'a götürüldü. İstanbul'da kendisine önerilen resmî görevleri kabul etmeyerek ilim meclisleri oluşturdu ve aralarında bazı devlet adamlarının da bulunduğu hastalarının ödediği tedavi ücretiyle ve talebelerinin hediyele-riyle geçimini sağladı. 1521'de Dımaşk'a giderek Emeviyye Camii'nde ders verdi. Bir ara İstanbul'a geri geldiyse de kısa süre sonra tekrar Dımaşk'a döndü (I 547); ardından da Mısır'a gitti. 15S7'de İstanbul'a yerleşti ve burada vefat etti. Kendisi gibi tabip olan oğlu Garsüddinzâde Mehmed Muhyiddin hekimbaşilığa kadar yükselmiştir. İbnü'n-Nakîb'İn, asıl ününü sağlayan tıp ve astronominin yanında matematik, felsefe, mûsiki ve edebiyat gibi alanlarda geniş bilgisi vardı. Ancak günümüze ulaşan ve kaynaklarda adı geçen eserlerinin sadece astronomi ve aritmetik üzerine olduğu görülmektedir. Onun bu ilimlere ait ölçüm aletleri yaptığı ve ayrıca şiir yazdığı da bilinmektedir.
Eserleri.
1. el-kdü'l-yemânî fî halli Zîci İlham. Nasîrüddîn-i Tûsî'nin eserine yazdığı şerh olup İstanbul 711 ve Kahire'de 712 birer nüshası bulunmaktadır.
2. Buğyelü't-tullâb fi'l-camel bi-rub'i'1-us-turlâb. Usturlap yapımından ve kullanımından bahseden bir eserdir.713
3. Risale fl'l-camel bî'r-rub'i'1-müceyyeb fî Hlmi'l-mîkâl. Vakit tayiniyle ilgili olup pek çok nüshası mevcuttur.714
4. Risale fi mcfrifeü semti'1-kıble ve'1-evkât. 715
5. Tezkirelü'î-küttâb ü 'ilmi'l-hisâb.716 Eser, İbnü'n-Nakib'in öğrencisi Derviş Mehmed b. Lutfî tarafından 982'de (1574) Türkçe'ye çevrilmiştir.717
6. Makale fi'd-darb ve'l-kısme ve't-tecıîr fi'l-'amel bi'1-cedâri.718
7. Uddetü'l-hâsib ve 'ıtmdetü'1-mu-hâsib. İbnü'l-Hâim'in Nüzhetü'l-hüssâb 719 adlı eserinin şerhidir. 720
8. Risale fî cilmi'l-ceyb. Ahmed b. Muhammed el-Kasta! Iânfnin sinüs problemleri konusundaki eserinin şerhidir.721
9. Tenbîhü'n-nükkâd ıalâ mâ fi'l-hey7eti'l-meşhûre mıne'l-iesâd. Astronomiyle ilgilidir.722
10. Risâletü'i-fethiyye ü'l-'ameli'l-ceybiyye. 723
11.Stfâcîînükeü'l-Minhâc. 724
12. Manzume İı merâîibi'l-vücûd . 725
13. Şerhti Risâle-ti'1-vad'iyyeü'l-Adudiyye.726
İbnü'n-Nakib'in kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Haşiye calâ kısmi'i-İelekiyyât mine'l-Mevâkıi Hl-mi'Me/âm 727 Şerhu Kaşîdeti'l-mîmiyye 728 Şerh-i Teîsîr-i Beyzâvî, Risale fi'1-hamdele, eJ-Fera'/z, Tahrirü'l-vüşûl ilâ nihâye-ü's-sûl, Kitâb li-cjlmi'z-z6yirce, Haşiye 'aSâ Şerhi'n-Nefîsî li'1-Mûcez fi't-tıb, Haşiye calâ Şerhi'I-Câmî H'J-Kâfiye. Ayrıca Zemahşerî'nin el-Keşşâf'ma da bir şerh yazdığı bilinmektedir.
Bibliyografya
Taşköprizâde, eş-Şekâ'İk, s. 357-360; Atâî. Zeyl-i Şekâik, s. 81-82; Gazzî, et-Keuâkibü's-sâ'ire, III, 148-149; Kâtlb Çelebi, Sûllemû'l-uü-şûl ilâ Labakâti'l-fuhül, DİA Ktp,, nr. 2943, s. 91;a.mlf..Ke$/ü'z-zunün,l,390;ll, 1251, 1372, 1892, 1900, 1919; IbnO'l-lmâd, Şezerât, V[|], 364-365; Siciit-i Osman'ı, III, 618; Muhammed Râgıb et-Tabbâh, i'lamü'n-nübelâ' bi-târîhi HalebCş-şehbâ', Halep 1342/1923, VI, 52-58; Brockelmann. GAL Suppt., II, 665; Hediyye-(İi7-târi/m,l, 145; Ziriklî, ei-A'lâm, II, 364; Keh-hâle, Mu'cemü'l-mü'etiifin, I, 137; Suter, Dİe Mathematiker, s. 190; Ahmed îsâ, Muccemü7-eübbâ', Beyrut 1402/1982, s. 329;Cevat İzgİ, Osmanlı Medreselerinde itim, İstanbul 1997, I, 414, 439; Cemil Akpınar v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997,1, 145-119.
İBNÜ'N-NAKÎB el-MAKDİSÎ
Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Süleyman b. el-Hasen el-Belhî el-Makdisî (ö. 698/1298) Müfessir, mutasavvıf ve Arap dili âlîmi.
Aslen Belhli olup 15 Şaban 611'de (20 Aralık 1214) Kudüs'te doğdu. Tahsil için Kahire "ye giderek çeşitli hocalardan ders okuduğu belirtilmekteyse de bunlardan sadece Ebü'1-Fazl Yûsuf b. Abdülmu'tî el-Mehîlînin adı verilmiş, burada ayrıca tasavvufla da ilgilendiği, Şehâbeddin es-Sühreverdî'den faydalanıp hırka giydiği, kendisinin de Radiyyüddin Ebû Muhammed Hüseyin b. Abdülmü'min et-Taberf-ye hırka giydirdiği zikredilmiştir. İbnü'n-Nakib Âşûriyye Medresesi'nde, ardından bir hücresine yerleştiği Ezher Camiİ'nde ders okuttu. Zehebî, Ebû Hayyân el-En-delüsî, Birzâlî ve Ca'berî onun talebeleridir. Daha sonra Kudüs'e dönerek ömrünün sonuna kadar burada yaşadı. Kaynakların Hanefî olduğuna işaret etmesine rağmen İbnu'l-imâd'ın Hanbelîolduğunu söylediği İbnü'n-Nakîb Muharrem 698'de (Ekim 1298) vefat etti. İbnü'n-Nakib'in zâhid ve mütevazi şahsiyetine işaret edilerek içlerinde devlet erkânının da bulunduğu pek çok kişinin onu ziyaret ettiği belirtilmiş, emir bi'l-ma'rûf nehiy ani'l-münkere büyük önem verdiği ve her şartta bunu yerine getirmeye çalıştığı kaynaklarda zikredilmiştir.
Eserleri,
l. Mukaddimelü Teisîri İb-ni'n-Nakib fî cilmi'l-beyân ve'l-me^ânî ve'1-bedf ve fcâzi'î-Kur'ân. İlk defa İbn
Kayyım el-Cevziyye'ye nisbet edilerek el-Fevâ^idü'l-müşavvık ilâ 'ulûmi'1-Kur-ân ve ciimi'l-beyân adıyla neşredilen eserin 729 daha sonra aynı şekilde çeşitli baskıları yapılmışsa da 730 Ahmed Muhammed Şâkir, kitabın İbn Kayyim el-Cevziyye'ye nisbetinin çok şüpheli olduğunu ve yazma nüshasında yer alan ismin sonradan eklediğini ortaya koymuştur.731 Bu makalenin ardından birçok ilim adamı onun görüşüne katılmış, ancak eserin gerçek sahibini gösteren olmamıştır.732 Kitabın İbnü'n-Nakib el-Makdisî'ye aidiyetini ve el-Fevâ'idü'1-müşavvık isminin uydurma olduğunu ilk defa Zekeriy-yâ Saîd Ali ileri sürmüştür. Saîd Ali, 1911 yılında tamamladığı doktora tezinde 733 ve daha sonra yayımladığı makalesinde ei-FevQ3idü7-müşawj/c'taki ifadelerle ibn Kayyim el-Cevziyye'nin savunduğu görüşler arasında çelişki bulunduğunu örneklerle göstermiş; Ebû Hayyân el-Endelüsî, Süyûtî ve diğer müelliflerin eserlerinde İbnü'n-Nakib'e nisbetle yer alan alıntıların bu kitapta da geçtiğini belirtmiştir. İbnü'n-Naklb'in tefsirinin Sü-leymaniye Kütüphanesi'nde mevcut yazma nüshalanndaki 734 ifadeler ve kullandığı kaynaklarla el-Fevâidü'l-mü-şavviA'takiler arasında da büyük benzerlikler vardır. Zekeriyyâ Saîd Ali, daha sonra eseri İbnü'n-Nakib el-Makdisî'ye nisbet ederek geniş bir girişle birlikte Mukad-dimetü Tefsin İbni'n-Nakib adıyla yayımlamıştır (Kahire 1415/1995). İbnü'n-Nakib eserinde meânî, beyân, bedî' ve İ'câzü'l-Kur'ân'a dair tartışmaları toplamış, bunların Kur'an âyetlerinin tefsirin-deki önemini ortaya koymuştur. Ebû Hayyân el-Endelüsî'nin de belirttiği gibi 735 eser geniş bir derleme olmakla birlikte müellifin şahsî görüş ve tercihlerini de ihtiva etmektedir. Ebû Hayyân tefsirinde, Bahâeddin es-Sübkî %rûsü'l-eîrâh fîşerhi Telhisi'1-Miftâh'-ta ve Süyûtî el-İtkariûa İbnü'n-Nakîb'in eserini kaynak olarak kullanmışlardır.
2. et-Tahrîr ve't-tahbîr H-akvâli e^imrne-ti't-tefsîr fîme'âni kelâmi's-semfi'1-ba-şîr. Müteahhir kaynaklarda eserden "tefsir" diye söz edilirken ilk defa Kâtib Çelebi bu ismi kullanmıştır.736 İbnü'n-Nakib bu kitabında sebebi nüzul, nâsih-mensuh. kıraat, i'rab, ha-kaik. ahkâm, tefsir ve te'vil başlıkları altında önceki müfessirlerin görüşlerini naklettikten ve âyetler arası münasebeti gösterdikten sonra yer yer kendi düşüncelerini de ifade etmiştir. Tefsirde Ta-beri. Mâtürîdî, Zemahşerî. İbn Atıyye el-Endelüsî. Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, Sîbeveyhi. Ebü'l-Bekâ el-Ukberî. Hatîb et-Tebrîzî. İzzeddin İbn Abdüsselâm, Sülemî ve Kuşeyri gibi âlim ve mutasavvıfların görüşlerine fazlaca yer verilmiş, bu sebeple Ebû Hayyân el-Endelüsî kitap hakkında "kesîrü't-tek-rîr, kalîîü't-tahrîr, müfritü'l-ishâb" 737 ifadesini kullanmıştır. Eserin bilinen on cildinden altısı Süleyma-niye Kütüphanesi'nde 738 ikisi Fas'ta, biri Tunus'ta, biri de Bağdat'ta bulunmaktadır.739 Tefsirin Süleymaniye Kütüphanesi'nde 740 Muhtaşarü'l-cüz'i'i-evvei min Kitâbİ't-Tahrir ve't-tahbîr li-akvâli e'immeti't-tefsîr fîme-fâni kelâmi's-semfi'l-başîr adıyla kayıtlı bir muhtasarı mevcuttur.
3. Risâletü'l-âyâti'l-beyyinât fî tefsiri bcfzı âyâti müteşâbihâti'I-Kur'âni'l-Kerîm. İbti-sâm es-Saffâr tarafından Mektebetü'l-Ezher'de gösterilen eseri 741 belirtilen yerde bulamadığını söyleyen Zekeriyyâ Saîd Ali aynı kütüphanede 742 Fevâ'id. mine't-Tahrîr ve't-tahbîr li-akvâli e^immeti't-telsîr adıyla kayıtlı İbnü'n-Nakib el-Makdisî'ye nisbet edilen bir yazmanın bulunduğunu bildirmiştir. 743
4. Minhâ-cü'l-'ârifi'l-müttaki ve micröcü's-sâli-ki'I-mürtaki. Dâvûdî'ye göre kırk varak-lık tasavvufî bir kasidedir.
Bibliyografya :
İbnü'n-Nakib el-Makdİsî, Mukaddimetü Tefsiri ibni'n-tiakib (nşr. Zekeriyyâ Saîd Ali}. Kahire 1415/1995, s. 21-176, neşredenin girişi, 5. 37-39; Ebü Hayyân el-Endelüsî. Bahrü'l-muhît, Kahire 1329/1910,1,6, ll;Zehebî. Mu'cemü'ş-şil-yûh: ei-Muccemil'i-kebir(nşr. Muhammed Ha-bîbel-Hîle), Tâif 1988, II, 193-194; İbn Kayyım el-Cevzİyye. Bedâ'İ'u't-tefsîri't-câmi' li-tefsîri'i-İmâm İbn Kayyım el-Ceuziyye (nşr. Yiisrî es-Seyyid Muhammedi, Demmâm 1414/1993, I, neşredenin girişi, s. 64-74; Bahâeddin es-Sübkî, 'Arûsü't-efrah {Şürühu't-Telhîs içinde), Beyrut, ts. (Dârü's-sürûr). 1,31; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIV, 4-5; Kureşî, et-Ceuâhİrü'i-mudtyye, III, 165-166;Zerkeşî, el-Burhân,), 311; İbnü'l-Mülakkın. Jabakâtü'l-euliyâ' (nşr. Nûreddin Şerîbe). Kahire 1393/1973, s. 504; Bikâî. Nazmü'd-dürer, Haydarâbâd 1978, I, 10; Süyûtî, Tabakâtü't-müfessinn (nşr. Ali Muhammed Ömer), Kahire 1396/1976, s. 100-101; a.mlf.. el-İlkân(Bu-gâ), I, 23, 429; II, 1142, 1215; Ebü'l-Yümn el-Uleymî, el-Ünsü'l-celli bi-tâ.nhi'1-Ku.ds ue'l-Ha-İİl, Amman 1973, II, 217;Dâvûdî. Tabakâtü'l-müfessirîn, II, 144-145; Keşfü'z-zunûn, I, 358; İbtisâm es-Saffâr, Mu'cemü'd-dİrâsâli'S-Kur'â-niyye, Bağdad 1984, s. 326, 608; Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd, İbn fiayyim el-Ceuziyye: ha-yâtühû ueâşâruh, Riyad 1405/1985, s. 184-185; Zekeriyyâ Saîd Ali. Betâğatü'l-Kur'ân fn-de'l-müfessirîn hattâ nihâyeti'i-karni's-sâdisi'l-hicrî(doktora tezi, MI l/İ991). Câmiatü'l-Ezher KülliyyetüDâri'l-ulûm.s. 3-19; a.mlf., "el-Fevâ-^İdü'l-müşavvık hüve Mukaddimetü Tefsiri İb-ni'n-Nakib", MMMA (Kahire).XXXV/1-2 ( MI 2/ 1992), s. 61-86; Mehmet Faik Yılmaz. Âyetler ue Sûreler Arasındaki Münâsebet (doktora tezi. 1995), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 63-64, 176-177; Ebü'l-Eşbâl [Ahmed Muhammed ŞâkirJ. "el-Kütübü'1-ma'züvve ilâ gayri m usan nifîh", d-Menâr, XIX/2, Kahire 1334/1916,5.121-122; Abdülilâh Nebhân. "Havle bahş el-Fevâ=idü'I-müşavvık hüve Mukaddimetü Tefsiri İbni'n-Nakib", Ahbârü't-türâşi'L-'Arabî, V/55-59, Kahire 1411-12/1991-92, s. 40-41.
Dostları ilə paylaş: |