Bibliyografya: 3 batn-i nahle seriyyesi 3

BAYBURT KALESİ

Bayburt ilinde şehre hâkim bir tepe üzerinde inşa edilen kale.

Çoruh ırmağının yukarı havzasında ve bu ırmağın kenarında yer alan Bayburt iline hâkim, şehrin kuzeyindeki kayalık bir tepe üzerinde inşa edilmiştir. Çoruh nehrinin, etrafını bir yanmada halinde dolaştığı sarp bir tepede ilk defa ne za­man ve kimler tarafından yaptırıldığı ke­sin olarak tesbit edilemeyen bu kale­nin Bizans İmparatoru I. Iustinianos dev­rinde (527-565) tahkim edildiği bilinmek­tedir. Türkler'in Anadolu'da ilk fethet­tikleri ve yerleştikleri sahalardan biri olan Bayburt ve civarı 1054-1055'te Bü­yük Selçuklular'ın, Malazgirt Savaşı'n-dan sonra da Saltuklular'ın eline geç­miş, bir ara Dânişmendliler'in elinde kal­mıştır. Bu devrelerde de onarılan kale­nin en geniş ve esaslı bir şekilde Sel­çuklular tarafından tamir edildiği kita­belerinden anlaşılmaktadır. Buna göre Selçuklu hükümdarı II. Kılıcarslan'ın oğ­lu ve Erzurum meliki olan Tuğrul Şah (ö, 622/1225) özellikle Trabzon İmpara-torluğu'ndan gelecek saldırılara karşı müstahkem bir mevki olan bu kaleyi âde­ta yeniden inşa ettirmiştir. Bir müddet de Akkoyunlular'ın elinde kalan kale 1514 yılında Osmanlılar'a intikal ettik­ten sonra Kanunî Sultan Süleyman ve III. Murad dönemlerinde de büyük ona­rımlar görmüştür.

Müdafaa hendeği bulunmadığından iki kat sur ile çevrili olan kale beş veya altı cepheli olup çevresi 2 kilometreden uzun ve yüksekliği 30 m. kadar olan sur­larla kuşatılmıştır. İç ve dış surlar ara­sındaki mesafe 200 metredir. İstinat du­varları ile takviye edilmiş bu surların kö-şeleriyle muhtelif yerlerinde yarım daire, dörtgen, üçgen şeklinde burçlar yer al­maktadır. Dış surlar, kaleye heybetli bir manzara veren yalçın kayalar üzerine yapılmıştır. 1647'de Bayburt'u ziyaret eden Evliya Çelebi kale içinde 300 evlik bir mahalle ile Ebü'l-Feth Camii'nin bu­lunduğunu yazmaktadır. Yine onun bil­dirdiğine göre kalenin doğu ve batıda iki büyük kapısı bulunmaktadır. Üç kat de­mirden yapılmış doğudakine Demirka-pı, diğerine ise Nöbethâne Kapısı denil­mektedir. Asırlar boyunca Trabzon-İran transit yolu üzerindeki önemli bir ko­naklama yeri olan Bayburt'la bu yolun muhafazası için önemli bir müstahkem mevki olan kalede 1520 yılına ait bir ka­yıtta 397 muhafız ve külliyetli miktarda top, tüfek ve savaş malzemesi bulun­duğu belirtilmektedir. Zaman zaman iş­gal ve tahribata uğrayan kale ve burada­ki mahalle son olarak 1828 Osmanlı-Rus savaşı sırasında Ruslar tarafından büyük çapta tahrip edildikten sonra 1980'li yıl­lara kadar kendi haline terkedilmiştir. Bu tarihten sonra tamamen yıkılma teh­likesiyle karşı karşıya kalan bazı kısım­ları tamir edilmişse de mahallesi ve ca­mii ihya edilmemiştir. Kitabelerden an­laşıldığına göre kale Tuğrul Şah'ın sa­ray hizmetkârlarından "sipehsâlâr", "üs-tâdüddâr" lakaplı mimar Ziyâeddin Lü'lü eliyle tamir edilerek bazı burçlar inşa­sıyla da takviye edilmiştir. Surların şeh­re bakan yüzünde Tuğrul Şah'ın karısı Hatice Sultan'ın inşa ettirdiği burcun ne­sihle yazılmış tek satırlık kitabesi 1936 yılına kadar mevcutken günümüzde kay­bolmuştur.

Bayburt Kalesi, Dede Korkut hikâye­lerinden "Kam Büre Bey Oğlu Bamsı Bey-rek Boyunu Beyan Eder" adını taşıyan hikâyede Beyrek'in (Bey Böyrek veya Bam­sı Böyrek) fethedip ün kazanmak üzere yola çıktığı kaledir. Fakat Beyrek kaleye varmadan esir edildikten sonra bu ka­lenin zindanına kapatılmış, söylediği tür­küyü duyan kralın kızı kendisine âşık ol­muş ve onu zindandan kurtarmıştır. Et­rafına yeterli kuvvet toplayarak bir ge­ce baskın yapan Beyrek keçilerin boy­nuzlarına dikilmiş mumlarla kaleyi mu­hasara edince kral korkup kaleyi teslim etmiş ve Beyrek kralın kızı ile evlenmiş­tir. Çeşitli varyantlarıyla günümüzde de Bayburt ve civarında yaşayan bu halk hi­kâyesi kalenin halk muhayyilesindeki ye­rini göstermesi bakımından önemlidir.

Bibliyografya:

Yâküt, Mu'cemul-büldân, I, 307; Marco Po­lo. Trauels of Marco Polo¹⁵², London 1929,1, 49; Evliya Çelebi, Seyahatname, II, 344-346; Düuel-i isISmiyye, s. 219; Max von Berc-hem. Arabİschen Inschriften aus Armenien und Diyarbekr, Caire 1907, s. 31; Hammer (Ata Bey}, I, 73; Kâtib Ferdi, Mardin Mütûk-i Artukiye Tarihi (944/1537-1538)¹⁵³, İstan­bul 1331, s. 66; Ali Kemâli, Erzincan, İstanbul 1932, s. 55; Abdürrahim Şerif Beygu, Erzurum Tarihi, istanbul 1936, s. 229; Hasan Fehmi Tur-gal. Anadolu Selçukiarı, İstanbul 1939, s. 12; Nazmi Sevgen. Anadolu Kaleleri, Ankara 1959, 1, 73; Sait Demirdal, Bütünüyle Uluborlu, İs­tanbul 1968, s. 86; Orhan Saik Gökyay. Dedem Korkud'un Kitabı, İstanbul 1973, s. 31-58; İs­met Miroğlu, XVI, Yüzyılda Bayburt Sancağı, İs­tanbul 1975, s. 120-121; Kemal Yanbey, "Bay­burt Varyantına Göre Beyböyrek Masalı", TFA, Vl/137 (1960), s. 2283-2286; Osman Tu­ran, "Bayburt", İA, II, 365, 367.

1 Bk. Batın

2 Ramazan 8/Ocak 630

3 en-Nisâ 4/94

4 Ebü'l-Fazl

5 Bk. el-Hac 22/39

6 Receb 2/Ocak 624

7 el-Enfal 8/4I

8 el-Bakara 2/217

9 el-Bakara 2/218

10 Bk. esma-i hüsna

11 Tefsîr, XXV, 67, 70-71

12 Ayrı­ca Bk. Duhân

13 Bk. Battal Torbası

14 el-Kâmil, V, 129

15 Târîh-i Taberî-i Kebîr Tercü­mesi, III, 512; Evliya Çelebi, III, 13-14

16 Meselâ bk. Brooks, s. 578 vd

17 H. Zotenberg, IV, 239-240

18 Mese­lâ bk. Menâkıb-ı Gazauât-ı Sultan Seyyid Battal Gazi, İstanbul 13I7

19 Meselâ bk. Evliya Çelebi, IV, 11

20 Önce Kalenderîler, son­ra Bektaşîler ve Alevîler

21 Menavino, s. 56-58; Baudier, s. 180-187

22 Bk. Ha-lid Turhan'ın Türk Yurdu dergisinin 1930 yı­lına ait bazı sayılarındaki seri makaleleri

23 Meselâ bk. Koksal, s. 31-35

24 Bk. Şeyhî Muhyiddin Çelebi, vr. 200

25 Histoire GĞngra-le, s. 208

26 Bk. Evliya Çe­lebi, IV, 11; müellif burada kendi zamanın­da bir de tekke olduğunu yazıyorsa da bu­gün bundan bir iz yoktur

27 Bk. Seyyid Battal Gazi Külliyesi

28 Bk. Canikli Hacı Ali Paşa Ailesi

29 BA, MD, nr. 159, s. 132

30 BA, MD, nr. 263, s. 1

31 BA, Müzehheb Fermanlar, nr. 637/ 1

32 8 Cemâziyelâhir 1275/13 Ocak 1859 tarihli Tapu Nizamnamesi, 3. md.: Düstûr, Birin­ci tertib, 1, 200

33 BA, MD, nr. 208, s. 6/80

34 BA, İzn-i Sefîne Defteri, nr. 11, s. 245 vd

35 ay., nr. VI, s. 26 vd

36 a.y., nr. II, son sayfa

37 BA, Buyruldu Defteri, nr. I, s. 78

38 a.y., nr. II, s. 36

39 a.y., nr. II, s. 39

40 Menzil Ah­kâmına Dâir Layiha: BA, nr. 24.036

41 BA, HH, nr. 2219-N

42 Leipzig 1871

43 Leip­zig 1913

44 SB Sâchisİchen Akademische, Leipzig 1848, II, 35-41, 150-169

45 1436-37; Arkeoloji Ktp., nr. 1455

46 1453; Akhisar Zeynelzâde Ktp., nr. 234

47 diğer nüshalar İçin bk. Koksal, s. 17-20

48 A. Ziya Kozanoğlu, Battal Gazi, İs­tanbul 1937; Ziya Şakir, Battal Gazi, İstan­bul 1943; Murat Sertoğlu, Battal Gazi, İs­tanbul 1967

49 trc, Râgıb Hu­lusi

50 trc. Battal İnandı

51 Aralık 1241

52 Tabakât-ı Nâşırl 11, 176

53 nşr. Abdülhay Habîbî

54 nşr. N. I. Berezin

55 trc. Ahmet Temir

56 trc. M. Reşad Üzmen

57 24 Aralık 1918

58 nşr. Aziz Akhvlediani

59 Paris 1626, 1631, 1633; Rouen 1638, 1640, 1642; Lyon 1652, 1662

60 London 1635

61 Paris 1617, 1620, 1626, ilaveli baskı Paris 1631, 1641

62 VIII. yüzyıl

63 IX. yüzyıl

64 XI-XI1. yüzyıl

65 XII, yüzyıl

66 XII. yüzyıl

67 Valencia 1515

68 Peregrinations... du S. Jean Pa-lerne..., Lyon 1606

69 Bk. İndeks

70 27 Ramazan 777/19 Şubat 1376

71 4 Kasım 1465

72 el-Bedrü't-tâll I, 9

73 Keşfü'z-zunûn, II, 1154

74 Hediyyetü'l-Cârifîn, I, 21

75 nşr. Philip Hitti

76 şerhi fiefehâtû'l-ez-hâr, Kahire 1299

77 el-Meuridü'l-enhâ fıl-meondıi-esnâ. Dımaşk 1301, 1310

78 Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 449/1, 463/3

79 Bk. Muhammed Ali Hasan, s. 93

80 Kuran. Tercüme, giriş, notlar

81 Torino 1981

82 Milano 1980

83 Oriente Moderno, XXI [1941], s. 145-150

84 Firenze 1987, s. 339-352

85 L'İtalia. nei Kitab-ı Bahriye di Piri Reis, Venezia 1990

86 XI. yüzyıldan itibaren Mâ-zenderan

87 Receb 419/Ağustos 1028

88 II. Rüstem

89 Şevval 606/Nisan 1210

90 trc. Abdülkerim Özaydın

91 trc. Ahmed Ağırak-ça — Abdülkerim Özaydın

92 nşr. B. Dorn

93 A.D. 1000-1217

94 Bk. Tarikat

95 15 Mayıs 1883

96 1 Şubat 1919

97 28 Haziran 1919

98 Mayıs 1920

99 11 Kasım 1938

100 F, Köprülü, A. Menderes ve R. Koraltan

101 28 Eylül 1945

102 3 Aralık i945

103 15 Eylül 1961

104 22 Ağustos 1986

105 Meselâ Hür­riyet 4 Nisan 1949

106 Bk. Sebîlürreşad, H, 2I7-222, 265-269, 341 -349

107 16 Hazi­ran 1950

108 İstanbul 1965-1972

109 İs­tanbul 1955

110 istanbul 1969

111 der. İsmet Bozdağ, İs­tanbul 1986

112 Ankara 1954

113 An­kara 1955

114 Ankara 1956

115 Ankara 19561

116 XI yüzyıl

117 XIV. yüzyıl

118 XV. yüzyıl

119 nşr. E. Denis-son Ross

120 nşr. Berezin

121 Bk. Câm-I Cem-Âyin

122 4 Eylül 1325

123 Bk. İA, II, 364

124 3 Eylül 1260

125 23 Ekim 1260

126 Add., 23, 331

127 Bay­bars I of Eggpt, Dacca 1956

128 Fâtih, nr. 4367

129 Riyad 1396/1976

130 Edirne Se­limiye Ktp., nr. 1507

131 Baybars Tari­hi, İstanbul 1941

132 nr. 2306

133 Die Geschichte des Sul­tan Baibars, Wiesbaden 1983

134 Fâtih, nr. 4392

135 Revan Köşkü, nr. 1607

136 Bk. Şeşen, I, 120

137 Riyad 1976

138 London 1978

139 nşr. Abdülazîz el-Huveytır

140 9 Şubat 1299

141 5 Nisan 1309

142 17 Şubat 1310

143 16 Nisan 1310

144 Ekim 1514

145 nşr. M. Leib

146 nşr. Yule

147 nşr. Kilisli Mu­allim Rıfat

148 nşr. Necati Lugal — Faruk Sümer

149 haz. Nihal Atsız

150 ed. A. K. Sanjian

151 trc. Fikret Işıltan

152 nşr. Yule

153 nşr. Ali Emîrî