Bibliyografya 7 afganiler tekkesi 7

AFŞİN, HAYDAR b. KÂVÛS

(ö. 226/841) Abbasî halifeleri Me'mûn ve Mu'tasım'ın meşhur Türk kumandanı.

İslâmî fetihler sırasında Mâverâünne-hir'deki Üşrûsene bölgesi hükümdarla­rına verilen bir unvan olan afşin kelime­si, kökü bilinmeyen bir özel isim olarak Orta dönem Farsça'sında geçen pişinin Arapçalaştırılmış şeklidir. Bu bölgedeki son ve en meşhur hükümdar Afşin Hay­dar b. Kâvüs'un mensup olduğu aile­nin ne zamandan beri Üşrûsene'de hü­küm sürdüğü kesin olarak bilinmemek­le birlikte, milâdî VII. yüzyılın ortaların­da Göktürk Kağanlıgı'nın zayıflaması üzerine Mâverâünnehir'deki diğer kü­çük devletlerle beraber ortaya çıktığı söylenebilir. Bu aileden tesbit edilebi­len ilk şahıs olan Hara (Kara) Buğra'nın, 736 yılında Horasan Valisi Esed b. Abdullah el-Kasrî ile Türgiş Ka­ğanı Su-lu arasındaki savaşta Sulu Kağan'ın safında yer aldığı bilinmektedir. Kara Buğranın oğlu ve Afşin'in dedesi Han Hara (Kara). 178 (794-95) yılında Horasan Valisi Fazl b. Yahya el-Bermekî ile mücadele etmişti. Babası Kâvûs, Halife Me'mûn zamanında Ab­basî hâkimiyetini kabul etmiş, ancak Me'mûn'un Bağdat'a dönmesinden son­ra (819) tekrar bağımsızlığını kazanmış­tı. Bu sırada Kâvûs ailesi arasında çı­kan bir anlaşmazlık sebebiyle Bağdat'a gelerek Müslümanlığı kabul eden Afşin. Me'mûn'un gönderdiği orduya rehber­lik ederek Üşrûsene'nin fethini sağla­dı. Abbâsîler'in hizmetine ne zaman gir­diği belli değildir; ancak 206 (821-22) yılında Bağdat'a gelmiş olması kuvvetle muhtemeldir.

Afşin'in kumandan olarak katıldığı as­kerî faaliyetler, Me'mûn'un son yılların­da Mısır'da çıkan isyanları bastırmakla görevlendirilmesiyle başlar. 830 yılın­da Mısır'a gönderilen Afşin burada yak­laşık iki yıl kaldı ve Muharrem 217'de (Şubat 832) Mısır'a giden Me'mûn'un öncü kuvvetler kumandanı olarak gö­rev aldı. Halife Me'mûn'un 833'teki son Bizans seferine katıldı ve onun sefer sı­rasında ölümü üzerine Mu'tasım'ın hali­fe olmasında diğer Türk kumandanlarıyla birlikte önemli rol oynadı.

Mu'tasım'ın halife olmasıyla Afşin'in ikbal devri başladı. Azerbaycan'da 201 (816-17) yılından beri hüküm süren Bâbek el-Hünemi’nin isyanını bastırmakla görevlendirildi; aynı zamanda Azerbay­can valiliğine tayin edildi. Afşin, Hazi­ran 835’te Bağdat'tan ayrıldı. Berzend'de karargâh kurup önce Bağdat ile Berzend arasındaki yolu emniyete aldı. Kışı Berzendde geçirdikten sonra 836 ba­harında Bâbek'in başşehri Bezz'e kar­şı hücuma geçti, fakat bir sonuç elde edemedi. İkinci hücumda da başarı sağ­lanamadı, ancak Bâbek'in kuvvetleri iyi­ce baskı altına alınmış oldu. 837 yılı ilk­baharında yeniden hücuma geçen Af­şin, uzun bir kuşatmadan sonra Bezz'i zaptetti (Ağustos 837), Bâbek ise kaç­mayı başardı. Bâbek'i takibe gönderi­len birlik onu Sehl b. Sımbat adlı bir Ermeni'nin yanında yakalayarak Afşin'e getirdi. Bağdat'ta Halife Mu'tasım tara­fından muhteşem bir merasimle karşı­lanan Afşin, bu başarısından dolayı bü­yük bir itibar kazandı. Başta Ebû Tem-mâm olmak üzere şairler Afşin hakkın­da methiyeler yazdılar.

Halife ordularının Bâbek problemiyle meşgul olduğu sıralarda Bizans İmpa­ratoru Theophilos. 837 yılında Zibatra'ya karşı bir sefer yaparak şehri tah­rip etti. Halife Mu'tasım, Afşin'in dön­mesinden hemen sonra büyük bir ordu ile Nisan 838'de Ammûriyye'ye (Amorion) hareket etti. Halife Tarsus üzerin­den Anadolu'ya girerken on bin kişilik bir Türk kuvvetinin başında Malatya ta­raflarından Bizans topraklarına giren Afşin de kuzeye doğru ilerliyordu. İki ordu Ankara'da birleştikten sonra Ammûriyye üzerine yürünecekti. Müslü­man kuvvetlerinin ülkesine girdiğini öğ­renince harekete geçen Bizans İmpara­toru Theophilos, önce Afşin tehlikesini bertaraf etmek düşüncesiyle onun üze­rine yürüdü. Temmuz 838'de bugünkü Kazova'da yapılan savaşta Theophilos mağlûp oldu ve canını zor kurtararak İstanbul'a döndü. Halife Mu'tasım ile Afşin Ankara'da buluştular. Ordu yeni­den tanzim edilerek sağ kanat kuvvet­lerinin başına Afşin getirildi. Ammûriy­ye'ye gelen Abbasî ordusu on iki günlük kuşatmadan sonra, 12 Ağustos 838 ta­rihinde şehri fethetti. Afşin diğer Türk kumandanlarla birlikte Ammûriyye'nin fethinde çok büyük rol oynadı.

Halife Me'mûn devrinde başlayan ve Mu'tasım zamanında da devam eden askerî basanlarından dolayı Afşin'in haklı olarak kazandığı nüfuz ve itibar, devlet ricali, özellikle Arap ileri gelenleri arasında kıskançlığa sebep oldu. Rakip­leri, onun halife ve ordu nezdindeki iti­barını sarsmak için her fırsatı değer­lendiriyorlardı. Horasan Valisi Abdullah b. Tâhir, Vezir Muhammed b. Abdülmelik ez-Zeyyât ve Kâdılkudât Ahmed b. Ebû Duâd bu hususta büyük rol oyna­dılar. Afşin özellikle Abdullah b. Tâhir'in tahrikleriyle 840 yılında tevkif edildi. Bir rivayete göre, Bâbek problemi orta­dan kaldırıldıktan sonra Azerbaycan va­liliğine tayin edilen Afşin'in kayınbira­deri Mengü Çûr, Bâbek'e ait zengin bir hazineyi ele geçirmiş, ancak bundan ne halifeyi ne de Afşin'i haberdar etmişti. Dönemin sâhib-i berîd'i Abdullah b. Abdurrahman bu durumu halifeye bil­dirince halife. Büyük Boğa'yı Mengü Çür üzerine gönderdi; Mengü Çûr yaka­lanıp Sâmerrâ'da hapsedildi (225/839-40) Halife. Mengü'nün Afşin'in emriyle hareket ettiğini öğrenince Afşin'e karşı tavrı değişti ve 840 yılında onu da hap­settirdi. Afşin hapishanede iken hem buradan kaçmak hem de Hazar hakanı­nı halifeye karşı kışkırtmak için planlar hazırlıyordu.

Vezir, kâdılkudât ve Bağdat Valisi İshak b. İbrahim'den meydana gelen bir mahkeme heyetinin huzuruna çıkarılan Afşin, halife ve devlet erkânını öl­dürmeye teşebbüs etmek, izinsiz ola­rak Üşrûsene'ye para göndermek. Taberistan Meliki Mazyâr'ı isyana teşvik etmek. Mecusîliği ihya etmeye ve Ab­basî Devletİ'ne son verip Sâsânî Devleti'ni yeniden kurmaya çalışmak, gerçek­ten Müslümanlığı kabul etmeyip eski inancını sürdürmek, putperestliğe ve Mecusîliğe dair kitaplar okumak, evin­de heykeller ve putlar bulundurmak­la suçlandı. Ayrıca Soğd meliklerinden Merzübân b. Türgiş de mahkemede Üş­rûsene halkının Afşin'e “İlâhlar ilâhı” di­ye mektup yazdığını iddia etti. Bunun üzerine Afşin.

“Bu doğrudur; dedeme, babama ve müslüman olmadan önce bana böyle hitap edilirdi. Kendimi on­lardan aşağı görmek istemem” deyince, İshak b. İbrahim.

“Yazıklar olsun sana! Firavun ile aynı şeyleri söylüyorsun; na­sıl müslüman sayılabilirsin!” dedi. Mah­keme heyetinin sünnet olup olmadığına dair sorusuna da tehlikeli bulduğu için sünnet olmadığı cevabını veren Afşin, kendine yöneltilen diğer suçlamaları ise reddetti. Sonunda mahkeme heyeti her­hangi bir cezaya hükmetmedi; Afşin tekrar hapishaneye gönderildi. Halifeye bir iftiraya mâruz kaldığını bildirdiyse de affedilmedi. Bu ise Mu'tasım ve çev­resindekilerin onun müslüman olmadı­ğına inandıklarını göstermektedir.

Afşin, Şaban 226'da ¹¹⁴ ha­pishanede öldü. Cesedi gündüz Bâbü'l-âmme'de bir müddet teşhir edildikten sonra yakılıp külleri Dicle'ye atıldı. Evin­de yapılan aramada mücevherlerle süs­lü putlar, heykeller ve Mecusîliğe dair Zerâneye adlı bir kitap bulundu. ¹¹⁵

Bibliyografya

1- Ya'kübî, Târih (nşr. M. Th. Houtsma). Leiden 1883.

2- Belâzüri. Fütûhu't-bütdân (nşr. M. I. de Goeje), Leiden 1863-66.

3- Dıneverî, el-Ahbârü’t-tıvâl (nşr. Abdülmün'im Âmir), Kahire 1960-Bağdad, ts. (Mektebetü'l-Müsennâ).

4- Taberî. Târih (nşr. M. f. de Goeje), Leiden 1879-1901.

5- Mes'ûdî, Mümcü'z-zeheb (nşr. ve trc. Barbier de Meynard-Pavet de Courtillel, Paris 1861-77.

6- İbnü'l-Esîr. et-Kâmil (nşr. C. I. Tornberg), Leiden 1851-76-Beyrut 1385-86/1965-66.

7- İbn Tagrîberdî, en-fiücûmü'z-zâhire. Kahire 1956-Kahire 1383/1963.

8- Edwin M. Wright, “Bâbak of Badhdh and al-Afshîn During the Years 816-841.

9- A. D. “The Müslim Wofld”, XXXVIII, New York 1948, sy. I.

10- sy. II.

11- M. Rekaya. “Mâzyâr”, Studia Iranica, II/2, Leiden 1973.

12- H. Dursun Yıldız, “Abbasiler Devrinde Türk Kumandan­ları el-Afşin Haydar b. Kâvûs”, TED, sy. 4-5 (1974).

13- W. Barthold, “Afşin”, İA, I, 146.

14- W. Barthold, H. A. R. Glbb, “Afşhîn”, El2 (ing), I, 241.

15- C. E. Bosworth, "Afşin", Elr., I, 589-591. ¹¹⁶