Bibliyografya: 8 III diL 13

ARİF-i RİVEGİRİ

(ö. 715/1315) Hâcegân* silsilesine mensup mutasavvıf.

Gucdüvan ve Buhara yakınlarında bu­lunan Rîvegîr'de doğdu ve burada öldü. Abdülhâlik-ı Gucdüvâni’nin dört büyük halifesinden biri, Mahmud İncir Fağnevî"nin de şeyhidir. Nakşibendiyye tarika­tının kurucusu Bahâeddin Nakşibendin tarikat silsilesi Rîvegîrî vasıtası ile Gucdüvânî'ye ulaşır. Bu açıdan Ârif-i Rîvegîri’nin Nakşibendiyye tarikatı tarihinde önemli bir yeri vardır. ¹⁰³⁹

Bibliyografya:

1- Reşehât Tercümesi, s. 51.

2- Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 413.

3- Abdülmecîd el-Hânî, el-Hadâ 'iku'l-verdiyye. Kahire 1308, s. 119.

4- Hüse­yin Vâssâf. Sefine, II, 7.

ARİF SÜLEYMAN

(ö. 1183-1769) Divan şairi ve hattat.

Tuhfe'nin Mîr Süleyman Arif b. Ha­san b. İbrahim ismiyle kaydettiği Arif Efendi İstanbul'da doğdu. Asıl adı Süley­man olup şiirlerinde Arif mahlasını kul­landığından daha çok Arif Süleyman adıy­la tanınmıştır. Babası. III. Ahmed devri ¹⁰⁴⁰ sadrazamlarından Mehmed Paşa'nın kethüdası ve sonraları mırâ-hûr-ı şehriyârîlik de yapan Hasan Ağa­dır. Hâcegân-ı Dıvân-ı Hümâyun'dan olan Arif Efendi divan kâtipliği, silâhtar kâtipliği ¹⁰⁴¹ bir yıl sonra süvari mukabeleçiliği ve defter eminliği ¹⁰⁴²gibi vazifelerde bulundu. Bu son görevdeyken, Rumeli'de sefere çıkan or­duyla İsakça veya Babadağ'da bulundu­ğu sırada “Ârif-i arş-ı berîn” ibaresinin gösterdiği 1183 (1769) tarihinde vefat etti.

Müstakimzâde ve Suyolcuzâde üç dil­de şiirleri olduğunu, bunların birer di­van halinde toplandığını belirtmektedir­ler. Hatta Suyolcuzâde, çağdaşı diğer şa­irler gibi kendisinin de Arif Süleyman'ın divanlanna takriz ve şiirlerine nazîre yaz­dığını kaydediyorsa da bunlardan sadece Türkçe olanı elde bulunmakta ve eser­de ayrıca bir kısım Farsça manzumeleri de yer almaktadır.

Tezkirecilerin değerlendirmelerine ba­kılırsa XVIII. yüzyılın dikkate değer şair­lerinden biri olan Arif Süleyman, aynı za­manda çağının tanınmış hattat ve müzehhipleri arasında da yer almaktadır. Sülüs ve nesih yanında bilhassa talik ve divanî yazıda üstat kabul edilmiştir. Hat hocaları arasında Eyüp türbedan Memiş Efendi ile amcası kapı ağası mu­hasibi Noktacızâde İsmail Efendi başta gelir.

Eserleri.

1) Divan.

Türkçe ve bir kısım Farsça şiirleriyle tahmis ve nazirelerinin yer aldığı eserin İstanbul Üniversitesi ¹⁰⁴³ ve Süleymaniye kütüphane­lerinde ¹⁰⁴⁴ nüshaları vardır.

2) Hilye.

Hâkânî'nin eserine nazire olarak kaleme alınan ve bu yolda başarılı sayılan eser 241 beyittir. Süleymaniye Kütüphanesi'nde mevcut ¹⁰⁴⁵ birkaç nüshası arasında en iyisi, müellifin çağdaşı ve Hoca Mehmed Râsim Efendi'nin talebelerinden hattat ve şair Abdülbâkî b. Ahmed tarafından gü­zel bir nesihle yazılmış olan 1190 ¹⁰⁴⁶ tarihli nüshadır. ¹⁰⁴⁷

3) Mi'râciyye.

Kaynaklarda mi'râciye yazdığı belirtilen Arif Efendi'nin bu ese­ri, çoğu zaman, şiirlerinde Arif mahlası­nı kullanan şair. bestekâr ve hattat Abdülbâki Arif Efendi’nin mi'râciyesiyle karıştırılmaktadır. Mi'râciyeler üzerinde bir doktora çalışması yapan Metin Akar ki­tabında bu karışıklığı belirtmiş ve bu arada Süleymaniye Kütüphanesinde Arif Süleyman adına kayıtlı nüshaların ¹⁰⁴⁸ Abdülbâki Arife ait olduğunu ileri sürmüştür. Ancak 1168 ¹⁰⁴⁹ tarihinde Yesârizâde İsmail (ö. 1765) eliyle istinsah edilmiş çok güzel bir nüsha olan Halet Efendi yazmasının Arif Süleyman'ın eseri olduğu anlaşıl­maktadır.

4) Reğâ’ibiyye.

Farsça bir manzume olan bu eser divandaki manzumeler arasında yer almakta, ayrıca müstakil bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. ¹⁰⁵⁰ Bunlardan baş­ka şairin Süleymaniye Kütüphanesi yaz­maları arasında Sâniha adlı Farsça bir eseri daha görülmektedir. ¹⁰⁵¹

Arif Efendi'nin şiirlerinden bir kısmı yanlışlıkla Reîsülküttâb Arif Efendi di­vanına ¹⁰⁵² alınmıştır. ¹⁰⁵³

Bibliyografya:

1- Râmiz, Adabı Zurefâ, Millet Ktp. Ali Emîrî, nr. 762, vr. 173a.

2- Şefkat, Tezkire, Millet Ktp. Ali Emîrî, nr. 780, vr. 45b-46a.

3- Suyolcuzâde. Devhatû'l-küttâb, s. 96.

4- Müstakimzâde. Tuhfe, s. 211.

5- Fatîn. Tezkire, s. 257-258.

6- Sicill-i Osmânî, III, 266.

7- Osmanlı Müellifleri, II, 317-318.

8- Ergun. Türk Şairleri, 1, 77-79.

9- TYDK, s. 819-820.

10- Metin Akar. Türk Edebiyatında Man­zum Mi'râc-nâmeler, Ankara 1987, s. 184-185.

1 m.ö 744-727.

2 Dûmetülcendel.

3 Tedmür.

4 Mısır, Suriye, Irak.

5 âri­be.

6 Huzâa.

7 İyâd, Enmar, Rebîa. Mudar.

8 Esed, Aneze, Abdülkays, Vâil.

9 Kays-ı Aylan, İlyâs.

10 Süleym, Hevâzin, Gatafân.

11 Abs, Zübyân.

12 Temîm, Hüzeyl, Esed. Kinâne.

13 Kureyş.

14 Cemûh, Setim. Adî. Mahzûrn. Teym, Zühre. Kusay.

15 Abdüddâr, Esed b. Abdüluzzâ, Abdümenâf.

16 Abdüşems, Nevfel, Muttalib, Hâşim.

17 m.ö. 604-562.

18 632-634.

19 634.

20 634-644.

21 644-656.

22 661-680.

23 705-715.

24 670.

25 813-833.

26 1072-1092.

27 1805.

28 Hakkı Dursun Yıldız, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1991: 3/272-276.

29 1724.

30 1865.

31 m. 250.

32 m. 328.

33 m. 512.

34 m. 528.

35 634-644.

36 632-634.

37 suhuf.

38 644-656.

39 siyah.

40 685-705.

41 Enbir ve Hîre devresinin başlarına.

42 643.

43 başta ve ortada.

44 678.

45 başta ve ortada.

46 kırmızı mürekkeple.

47 meselâ şed­de için şin harfinden istifade edişi.

48 XI.

49 670.

50 İA, I, 508 .

51 X.

52 XI.

53 X.

54 133-751.

55 XV.

56 XV.

57 Bâbil ve Asur dillerinin bağlı olduğu Akadca.

58 Fenike, Nabatî ve İbranî dillerini içine alan Ken'ânî diller ve Ârâmî dilinin yer aldığı kuzeybatı grubu ile eski ve yeni lehçeleriyle Habeşçe, güney ve kuzeybatı Arapçası'nm teşkil ettiği güneybatı Sâmî diller grubu.

59 Maân, daha sonraki söyleni­şiyle Maîn.

60 veya Sebe'.

61 aşağı yukarı m.ö. VIII.-m.s. VI.

62 meselâ Mehrî, şhavrî, Sokotrî vb.

63 el-Arabiyye.

64 VI.-Vll. Yüzyıllar.

65 modern.

66 Arubu veya Urbu.

67 m.ö. II. veya l.-m.s. IV. veya V. Yüzyıllar.

68 grafitti.

69 250 tarihli Ümmü'l-Cimâl ki­tabesinden sonra.

70 meselâ lugatu Kureyş.

71 lugatu'l-âmme, lugatü'l-avâm.

72 bilhassa mor­foloji.

73 koine.

74 el-Arabiyye.

75 çok ya­yılmamış, az bilinen, az kullanılmış olan.

76 aş. bk.

77 VIll-X.

78 İspanya.

79 kuzeyde Hicaz, Necid ve Suriye çölü lehçeleri ile güneyde Ye­men, Aden, Somali lehçeleri, Hadramut, Datina. Uman lehçeleri, Zengibar, Komor leh­çeleri vb.

80 Kahi­re, Yukarı Mısır, Sudan, Çad havzası, Bornu ve Vaday lehçeleri.

81 Moritanya ve Timbüktü.

82 VIII. yüzyıldan takriben 1500'e kadar.

83 IX. yüzyıldan yine takriben 1500'e ka­dar.

84 İbn Abbas, Garîbü'l-Kur'ân.

85 dahîl.

86 muarreb.

87 bu eserin IX. (XV.) yüzyıl müelliflerin­den Cemâleddin Abdullah b. Muhammed el-Uzrî tarafından genişletilmiş ve ıslah edilmiş şekli henüz basılmamıştır.

88 İspanyolca, İtalyan­ca,. Fransızca ve İngilizce.

89 bu hususta bir fikir edinmek için bk. Eddî Şîr, el-Elfazü'l-Farsiyyetü'l-mu'arrebe, Beyrut 1908; bilhassa S. Muhammed Ali İmâm-ı Şüşterî, Ferheng-i Vâjehâ-yı Fârisî der Zebân-ı Wabî, Tahran 1347 hş.; Mehdî Muhakkik, The Problem of Persian Elemente in Classical Arabic, Tahran 1971.

90 Türk-Arap münasebetlerinin başlangıcın­dan IX. yüzyıl sonlarına kadarki safhası için bk. Hakkı Dursun Yıldız, İslâmiyet ve Türkler, İstanbul 1976.

91 IX.

92 Irak lehçesindeki Türkçe kelimeler için bk. H. Ali Mahfuz, “el-Elfâzü't-Türkiyye fi lehecâti'l-'Irâkıyye”, Mecelletü't-Türâşi'ş-şa'bî, Bağdad 1964, sy. 6; İhsan Sıddîk Vasfı, “el-Müfredâtü't-Türkiyye fi'l-luğati'l-tâmmiyyeti'l-'Irâkıyye”, Kardaşlık (el-lhâ), 1974, sene XIII, sy. 9, s. 2-3; sy. 10-11, s. 7-8; sy. 12, s. 2-4. Suriye, Lübnan, Ürdün ve Sudan lehçelerindeki Türkçe kelimeler için bk. E. Saussey, “Les mots turcs dans la dialecte arabe de Damas”, MIFD, 1929, I, 77-129; F. Abdurrahim, “el-Kelimâtü't-Türkiyye fî lehecâ-ti'l-eArabiyyeti'l-hadîse”, MMLADm., 1969, XLIV, 875-882; 1970, XLV, 143-150; Mu­hammed Selâhaddin el-Kevâkibî, "el-Ke-limâtü'd-dahîle eale'l-eArabiyyeti'l-asî-le”, a.e. 1973, XLVIII, 519-550; 1975, L, 484-493. 737-758; 1976, LI, 23-31; Mısır lehçesindeki tesirler için bk. E. Littmann, “Westöstl. Abh, R. Tschudi überreicht", Wiesbaden 1954, s. 107-127; Cezayir leh­çesindeki Türkçe kelimeler için bk. Muhammed Ben Cheneb, Mots turks et persans conserus dans le parler algûrien, Cezayir 1922; yazı dilindeki Türkçe kelime­ler için bk. V. A. Gordlevskiy, “K. voprosu o vilianii turetskogo yazıka na arabska”, V. A. Gordleuskiy izbrannıyye soçineniye. Moskova 1961, II, 138-154; Ahmed Ateş, “Arapça Yazı Dilinde Türkçe Kelimeler Üzerine Bir Deneme”, I, Reşit Rahmeti Arat İçin, Ankara 1966, s. 26-31, II, Türk Kültürü Araştırmaları, Ankara 1965, yıl 2, sy. 1-2'den ayrı baskı; bu hususta etraflı bilgi ve bibliyografya için bk. Şâmil Fahri Yahya, Arapça'nın Muhtelif Lehçelerinde Türkçe Unsurlar, İÜ Ed.Fak., 1986 dokto­ra tezi olup henüz basılmamıştır.

93 IX.

94 J. Fück, ‘Arabiya, Fr. trc, s. 112/Ar. trc, s. 129; a.mlf., El2 (Fr), I, 588 b.

95 IX.

96 yeni.

97 XVI.

98 Fück, a.e., Fr. trc. s. 192-Ar. trc. 230-231; EI2 (Fr), I, 590.

99 muhdes ve müvelled.

100 I-II Leiden 1881.

101 1798.

102 1805.

103 yecmau'l-lugatî'l Arabiyyeti'l -Melikiyye ve bugünkü adıyla Mecmau'l-lugati'l-Arabiyye.

104 Beyrut 1970.

105 bazı misaller için bk. İbrahim es-Sâmerrâî, Dirâsât fı'l-luğa, Bağdad 1961, s. 241-256.

106 ilk dört halife ve Emeviler devri.

107 VIII.

108 XIV.

109 XVII.

110 41-132-661-750.

111 kadîmler, eskiler.

112 m. VI. yüz­yılın başları.

113 reis.

114 divânu ilmihim, divânü'l-Arab.

115 övündükleri hasletleri ve hâ­tıraları, mühim ve başarılı hadiseleri vb.

116 ana kitabı.

117 X.

118 bk. ahbar.

119 yk. bk.

120 VII.

121 IX.

122 telifi: 377-987.

123 bazan on.

124 Numosmaniye Ktp., vr 3804. vr. 147.

125 veya el-Hâris b. el-Hillize.

126 veya el-A'şâ.

127 yiğitliğe, bahadırlığa dair şiirleri ihti­va eden bölüm.

128 IX.

129 X.

130 XI.

131 Tabakâtü'ş-şu'arâ’, s. 23.

132 VIII.

133 bk. ARUZ.

134 bir hükmün, bir cümlenin beyitten taşma­sı.

135 VII.

136 hıdâ veya hudâ.

137 recez şairleri.

138 N. Çetin, Eski Arap Şiiri, s. 68-69.

139 VIII.

140 913-934.

141 şatr.

142 talel. çoğulu atlâl.

143 medih, hiciv vb.

144 medh.

145 fahr.

146 risâ'.

147 hicâ.

148 ne­sib, tegazzül. teşebbüb.

149 i'tizâr. isti'tâf.

150 vasf. Teşbih.

151 hamâse.

152 mülâh ve lehv.

153 hilm.

154 çoğulu nakâiz.

155 zühdü.

156 Vlll.

157 bakar vahşî.

158 X.

159 veya dûbeyt.

160 çoğulu emsal.

161 kıs­sa, hikâye.

162 bk. ahbar.

163 Araplar'ın savaş günleri.

164 ahbâr.

165 IV-X. yüzyılın ilk yarısı.

166 lV/X. yüzyılın son yarısı.

167 kıssacılar.

168 8 makale.

169 X.

170 bin masal.

171 binbir gece.

172 IX.

173 Anter'in hayat ve şahsiyeti.

174 XV.

175 VIM.

176 veya Zülhimme.

177 Xll.

178 XII.

179 XI.

180 813-833.

181 astronomiye.

182 ço­ğulu âdab.

183 el-Edebü's-sağir, el-Edebü'l-kebîr.

184 çoğulu küttâb.

185 IX.

186 VIII.

187 edebî mek­tuplar, müfredi risale.

188 müfredi makâme.

189 makâmeler.

190 X.

191 mütekeilifler.

192 matbu'lar.

193 IX.

194 Poetika ve Retorika.

195 X.

196 yani harf şeklinde müstakil karşılık­ları bulunmayan kısa seslilerle bilhassa kelime sonundaki çekim eklerinin ayrı işa­retlerle gösterilmesi.

197 IX.

198 Köprülü kip. nr. 1507.

199 Vlll.

200 dinlemeye, ağızdan derlemeye.

201 IX..

202 IX-X.

203 edisyon kritikl.

204 Vlll-X.

205 kaib usulü.

206 1869.

207 661-680.

208 askerî seferler.

209 Ba’ş ve Megazî.

210 Mübtede.

211 Leiden tab'ına göre.

212 X.

213 üstünlükleri­ne.

214 Nûrül-kabes mine'l-Muktebes.

215 XIV.

216 XV.

217 VIII.

218 Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar.

219 mese­lâ bugün elimizde bulunmayan el-Emşâr ve 'acâ'ibü'l-büldâni.

220 sâhibü'l-berîd.

221 846-47.

222 813-833.

223 hicrî IV. yüzyılın ilk yarısı.

224 rihie.

225 921.

226 XI.

227 1154.

228 XIII.

229 telifi 581-1185.

230 XV.

231 denizcilik üstadı.

232 telifi 557-1162.

233 VII.

234 VIII.

235 717-720.

236 VIII.

237 IX.

238 sünnet.

239 icmâ.

240 rey.

241 fıkıh usulü.

242 VIII.

243 IX.

244 X.

245 sıdk ve ihlâs.

246 XI.

247 tarikat.

248 fena.

249 beka.

250 XII.

251 XIII.

252 X.

253 nafıda.

254 1828.

255 1868.

256 1865.

257 Dâ’iretü'l-ma’ârif.

258 Muhîta'l-muhit.

259 eş-şi'rü'lhur.

260 1981.

261 meselâ Binbirgece Hikâyeleri.

262 1859.

263 bu eser I873'te Sıddîk ve 1895'te Osman Senâî tarafından Türkçe'ye çevrilmişti.

264 1848.