Bibliyografya: 8 III diL 13

ARGUN

Türkler'de birçok hükümdar ve devlet adamının adı.

Argun esasen kemirgen sınıfından bir hayvan türüdür. Kâşgarlı’ya göre bu hay­vanın boyu yanm arşın uzunluğunda olup duvar yarıklarında ki serçeleri avlardı. Yi­ne aynı müellife göre argun koyuna sal­dırınca koyunun eti sararır, uyuyan in­sana saldırırsa o insan idrar tutukluğu­na uğrardı ⁸⁸² Bu hayvanın Türkiye Türkleri'nin gelincik dedikleri hayvan olması muhtemeldir.

Argun cesareti, enerjisi ve atılganlığı sebebiyle Türkler tarafından çocuklarına ad olarak konmuştur. Alparslan'ın oğul­larından Arslan Argun bu adı ilk taşıyan­lardan biridir. Anadolu Selçuklu Hükümdarı II. Kılıcarslan'm (ö. 588-1192) Amas­ya hâkimi olan oğlunun da ⁸⁸³ aynı adı taşıdığı bilinmekte­dir. XII. yüzyıldaki İran Selçukluları bey­lerinden Bâzdâr Yarınkuş'un oğlu Kazvin valisi Alp Argun ile son Selçuklu Hükümdarı II. Tuğrul'un emirlerinden Alp Argun (ö. 589-1193), bu adı taşıyanla­rın en tanınmış olanlarıdır.

Moğollar devrinde “Kaanlar” adına Ho­rasan ile komşu yerleri idare eden Ar­gun Aka ve IV. İlhanlı hükümdarı Argun Han da bu ad ile anılanların başında yer almaktadır.

Mısır ve Suriye'ye hâkim olan Memlükler arasında Argun yaygın şahıs ad­larından biri olarak görülür. Memlükler devrinde ve XIV. yüzyılda bu adı taşı­yanların en ünlüleri Argun ed-Devâdâr. Argun el-Alâî (ö. 747-1347) ve Argun el-Kâmilî (ö. 758-1357) idi. ⁸⁸⁴

Timurlular'da da bu adı taşıyan bey­lere rastlanmaktadır. Bunların en ünlü­lerinden biri. Timur'un kumandanlarından Türkmen asıllı olduğu söylenen Ar­gun Şah idi. ⁸⁸⁵

Bibliyografya:

1- Divânü lugâti't-Türk, I. 108.

2- Divânü Lûga-ti'l-Türk Tercümesi, 1, 120.

3- Clauson. Dictionary, s. 216.

4- Nizâmeddin-i Şâmî. Zafernâme (trc. Ne­cati Lugal). Ankara 1987, s. 15, 24, 304.

5- Mak­rîzî, Kitâbü's-Sülûk, II, 972.

6- Şerefeddin Ali. Zafernâme (nşr. M. Abbasî). Tahran 1336, I, 127. 167.

7- II, 304, 419, 451, 483, 489.

ARGUN

(ö. 690-1291) İlhanlı hükümdarı (1284-1291).

Abaka'nın en büyük oğlu olan Argun İlhan 660 (1261-62) yılında ⁸⁸⁶ dünyaya geldi. Fa­kat Reşîdüddin'in bazı sözleri. 658 (1259-60) yılında doğmuş olabileceğine de ih­timal verdirmektedir. 1278 yılında Ho­rasan'a gelen Abaka, ertesi yıl oğlu Argun'u Fars ve Kirman'ı yağmalamış olan Çağataylar'dan Neküderliler'in ⁸⁸⁷üzerine gönderdi. Argun Neküderliler'i Sîstan'a kadar takip edip orada kuşattıktan sonra bazı Çağatay şehza­delerini beraberinde alarak babasının yanma döndü. Abaka'nın 1282'de ölümü üzerine yeni bir han seçmek için Van gölünün kuzeyindeki Aladağ’da toplanan kurultaya o da katıldı ve Abaka'nın en büyük oğlu olduğu için hanlık tahtına kendisinin seçilmesi gerektiğini bildirdi. Fakat kurultay büyük bir çoğunlukla amcalarından Ahmed'i han seçince Ar­gun da onun hükümdarlığını tanımak zorunda kaldı.

Sultan Ahmed devlet işlerini annesi Kutı Hatun'a bırakıp vaktini, girmiş ol­duğu tarikatın şeyhleriyle konuşmak ve tarikatın âyinlerine katılmakla geçirme­ye başlamıştı. Argun. Ahmed'in bu ya­şayışını fırsat sayıp isyan ettiyse de ye­nilip esir alındı. Fakat Ahmed'in ve bil­hassa ordusunun baş kumandanı Alinak Noyan'ın gafleti yüzünden durum bir gecede Argun lehine değişti. Alinak ve yanındakiler kolayca bertaraf edildikle­ri gibi Ahmed'in de yakalanıp ortadan kaldırılmasında herhangi bir güçlük çe­kilmedi. ⁸⁸⁸Bunun üzerine top­lanan kurultayda Argun han seçildi (al­tıncı ay tavuk yılı = Cemâziyelevvel 683/Ağustos 1284). Yeni hanın ilk işi, hayatı­nı kurtaran ve kendisine hanlık tahtını sağlayan Celâyir Buka'ya geniş yetkiler tanıyarak onu bütün devlet işlerine bak­makla görevlendirmek oldu.

Argun Han'ın yaklaşık yedi buçuk yıl süren saltanatı iç olaylar bakımından oldukça hareketli geçti. Bu olaylardan ilki, Sâhib-i Dîvân Şemseddin Muhammed-i Cüveynî'nin Abaka Han'ı zehir­lemekle itham edilerek öldürülmesidir (Ekim 1284). Bu olaydaki asıl sebep ise Cüveyni’nin yeniden sâhib-i dîvân olma­sının Buka'yı endişelendirmesidir. Esa­sında değerli bir devlet adamı olan Şemseddin Muhammed-i Cüveynî, yatıştırıcı sözlerle Abakanın 1277'de Anadolu'da giriştiği katliamı durdurmaya muvaffak olmuştu. Cüveynî daha önce Sivas'ta, bugün Çifte Minareli Medrese denilen gü­zel bir eser de yaptırmıştı. Devletin ida­resi kendisine verilmiş olan Buka da di­rayetli bir bey olup malî işlerden de an­lıyor, Argun'a yakın beyler onu çok kıs­kanıyorlardı. Bu yüzden fırsat buldukça mübalağalı, hatta aslı olmayan sözlerle hana karşı Buka'yı kötülüyorlardı. Bu­ka da onlara yukarıdan bakıyor ve za­man zaman sertçe davranıyordu. Karde­şi Aruk ise Bağdat'ta, kaynaklara göre, “Krallar gibi” yaşıyor, tahsil edilen vergi­yi devlet merkezine göndermiyordu. Ar­gun bunu anlayınca Aruk'u azletti; has* larının ⁸⁸⁹ idaresini de Buka'dan alıp yakın çevresinden Tuğaçar Noyan'a ver­di. Ordunun merkez kolunun kumandan­lığına da yine Buka'nın hasımlarından Koncukbal'ı getirdi. Bunları haber alan Buka üzüntüden hastalandı. Hasımları onun için yalan yere hastalığını bahane ederek eve kapandığı şeklinde şikâyet­te bulundular. Han bu sözlere inandı ve divan defterlerinin evinden alınmasını ve adamlarının da işlerinden çıkarılma­larını emretti. Hayatının tehlikeye girdi­ğini gören Buka şehzadelerden Çöşkâb'ı Argun'un yerine geçirmek istediyse de Çöşkâb durumu hana bildirdi. Bunun üzerine İlhanlı Devleti'ni beş yıldan faz­la bir zaman istediği şekilde idare eden Buka kolayca yakalanıp öldürüldü. (Zil­hicce 687-Ocak 1289) Daha sonra oğul­ları ile diğer yakınları ve taraftarları da aynı akıbete uğradılar.

Buka'nın yerine, malî konuları çok iyi bildiğine Argun'u inandıran yahudi ta­bip Sa'düddevle getirildi. Sa'düddevle kısa zamanda İlhanlı maliyesini yoluna koydu, fakat kimseye iltimas etmedi­ği için çok düşman kazandı. Argun ise vezirinin icraatından son derece mem­nundu.

Argun devrinde Fars'taki Salgurlu Atabeğliği ortadan kaldırıldı. Son Salgurlu atabeği Melike Âbiş Hatun Tebriz yakı­nındaki Çerendâb'da vefat etti (1286). Anadolu'ya gelince, bu ülke de diğer yer­ler gibi iyi idare edilmedi. Yaptırdığı sa­yısız eserlerden dolayı “Ebü'l-hayrât” di­ye anılan büyük Selçuklu devlet adamı Sâhib Ata da vefat edince (1288) mem­leket büsbütün sahipsiz kaldı. Ertesi yıl Tebriz'den gönderilen Fahreddîn-i Kazvînî'nin koyduğu ağır vergiler halkı bü­yük bir sıkıntıya düşürdü; hatta birçok­ları bu yüzden yurtlarını bırakıp başka yerlere gittiler. Fakat Fahreddîn-i Kazvînî yaptığı zulmün cezasını aynı yıl ha­yatı ile ödedi. Yine aynı yıl Anadolu'da­ki Moğol ordusu kumandanlığına tayin edilen Samagar Noyan, malî idaresinin başına Anadolulu Hoca Nâsireddin'i ge­tirdi. O da icraatı ile halkın acılarını din­dirdi.

Argun devri dış olaylar bakımından pek önemli sayılmaz. Onun saltanatında akından başka hiçbir hadise vuku bul­madı. Bununla beraber Argun'un elçi­leri kendilerine karşı müttefik bulmak için boş yere Avrupa'yı dolaştılar. Cey­hun'u ve Kafkasya'daki Demirkapı'yı ge­çip İlhanlı ülkesine giren Çağatay ve Kıp­çak Hanlığı'na mensup kuvvetler de sa­dece yağmacılık için gelmişlerdi.

Samimi bir Budist olan Argun bahşı*lara değer verip onları himaye ediyor­du. Henüz otuz yaşlarında olduğu halde uzun yaşamak için Hindistanlı bir bahşının hazırladığı ilâcı sekiz ay içtikten sonra Tebriz Kalesi'nde çilehaneye gir­mişti. Fakat oradan hasta çıktı; bir ara sağlığı düzelir gibi oldu ise de yeniden hastalandı ve bir daha iyileşemedi. Çün­kü kendisine felç gelmişti. Kam'ların, hastalığın büyüden ileri geldiğini söyle­meleri üzerine Toğançuk Hatun ⁸⁹⁰ bu büyüyü yapmakla itham edilip birçok kadınla birlikte suda boğuldu (1291). Diğer taraftan Ar­gun'un iyileşmeyeceğini anlayan Tuğaçar, Koncukbal ve Togan gibi bazı noyanlar bir ittifak cephesi vücuda getir­diler. Bunlar ilk önce kendileri gibi ha­na yakın diğer bazı beyleri öldürdükten sonra vezir Sadüddevle'nin ve onunla birlikte çalışan diğer bazı noyanların da hayatlarına son verdiler. Bu hadiseler üzerine “Bolgak” çıktı, yani ortalık ka­rıştı. Askerler mahalleleri yağmaladılar. Tam bu sırada da Argun Arrân'da öldü. (7 Reblülevvel 690-10 Mart 1291) Bir sandık içine konulan cesedi, Moğol geleneğine uyularak Sultâniye'nin batısın­daki Sûcâs dağına götürülüp orada gö­müldü.

Argun'un başlangıçta babasının tah­tını elde etmek için Ahmed ile giriştiği mücadele, onun devlet işleriyle yakından ilgileneceği ümidini vermişti. Fakat ümit gerçekleşmedi. Devlet işlerini Buka'ya, sonra da Sa'düddevle'ye bırakıp kendisi basit bir Moğol noyanı gibi kış­laktan yaylağa gidip geldi. Bu husus key­fî hareketlere, yetkilerin kötüye kulla­nılmasına ve töreye bağlılık fikrinin za­yıflamasına sebep oldu. Sâhib-i Dîvân Çüveynî'nin Argun Han'ın haslarına ka­tılan emlâkinin oğullarına iade edilmesi söz konusu olunca, mesele bunların ha­yatlarına son verilmek suretiyle halle­dildi. Argun'un dört oğlundan Gazan ve Harbende ⁸⁹¹ da­ha sonra hanlık tahtına geçtiler. Argun Tebriz'e çok yakın bir yerde Arguniye adlı bir şehir kurmaya girişmişse de ölü­mü üzerine bu teşebbüs sonuçsuz kal­mıştır. ⁸⁹²

Bibliyografya:

1- Muhammed Mübarek. Meskûkât-ı Kadime-i İslamiyye, İstanbul 1318, s. 31-32.

2- S. C. Tabâtabâî, Resmü'l-hatti Uygurı ve Seyri der Sikke-şinâsî, Tebriz 1351 hş. III, 38-43.

3- Ebü'l-Ferec, Târih, s. 613-638, 639.

4- Reşîdüddin, Ca­mi* u'l-tevârîh (nşr. K. Jahn, Gravenhage 1957, s. 49-58, 60-81.

5- a.e. (nşr. A. A. Alizâde), Baku 1958, s. 165, 195-228.

6- Aksarâyî. Ravzatü'ş-şafâ*: Moğollar Zamanında Türkiye Selçuklu­ları Tarihi (nşr. Osman Turan). Ankara 1944, s. 148-158.

7- İbnü'l-Fuvatî. et-Havâdişü'l-câmi'a (nşr. Mustafa Cevâd), Bağdad 1351, s. 435-467.

8- Vassâf. Târih, Bombay 1269/1853, s. 122-143, 219-247.

9- Hamdullah Müstevfi, Târih-i Güzide (nşr Abdülhüseyn-i Nevâî), Tahran 1336-39 hş. s. 593-600.

10- Makrîzî, Kitâbü's-Sülûk (nşr. M. M. Ziâde), Kahire 1939, I, 711, 722, 775, 776.

11- Rızâ Kulu Han. Ravzatü'ş-şafâ-yı Nasırı, Tahran 1338-39, IX, 480.

12- Mîrhând. Ravzatuş-şafa’, Leknev 1952, s. 114-122.

13- Anonim Selçuk nâme (trc. F. N. Uzluk), Ankara 1952, s. 72-83.

14- Muhyiddin b. Abdüzzâhir, Teşrîful-eyyâm ve'l-'uşûr (nşr. M. Kâmil), Kahire 1960, s. 4, 48, 61, 63-66, 68. 82.

15- R. Grousset, L'Empire des steppes, Paris 1948, s. 446-451.

16- B. Spuler, İran Moğolları (trc. Cemal Köprülü), Ankara 1957, s. 89-98, 252-253.

17- W. Barthold. “Argun”, İA, I, 560-561.

18- P. Jackson, “Arğün Khan1, Elr, II, 402-404.