Biokimyo va molekulyar

“RNKli dunyoning” konsepsiyasi 
DNK va RNK funksiyalarini solishtirma asosida tahlil qilinsa, RNK 
molekulalarining metabolizmida funksiyasi DNKga nisbatan juda kо‘p 
yekanligiga ishonch hosil qilish mumkin. Ma’lumki, uzoq yillardan beri fanda 
quyidagi biologik dogma hukmron bо‘lib kelmoqda (DNK—
>RNK —>oqsil) edi. Teskari transkripsiya jarayonining ixtiro qilinishi 
yuqoridagi tizimda genotipning fenotipga aylanishidagi RNKning roli juda 
keng yekanligini ayon qildi. RNK tutuvchi viruslar RNKning sintezida 
о‘zlarining RNKlari qolip (matritsa) vazifasini bajaradi. Xuddi shunday 
jarayon yuqori organizmlarda DNK sintezida ham RNK qolip vazifasini о‘tishi 
mumkinligi aniqlangan. Demak, genetik axborot RNKdan bir tomonga 
bо‘lmay - oqsil va teskari DNK yо‘nalishiga ham, ya’ni ikki tomonlama 
tarqalishi mumkin yekan. 
Replikatsiya, transkripsiya va translyatsiya jarayonlarining molekulyar-
genetik mexanizmlami tahlil qilsak, RNK molekulalarini nihoyatda keng 
polifunksional xususiyatga yega yekanligiga shohid boMamiz. Hayotiy 
jarayonlarda RNK molekujalarining qanday vazifalar bajarishini quyidagi 
iimiy dalillar asosida isbot qilinadi: 
Uzoq yillardan ma’lumki, RNK irsiy belgilarni DNKdan ribosomaga 
tashishda vositachilik (i-RNK) vazifasini bajaradi. Ribosoma strukturasining 
shakllanishida RNK (r-RNK) ishtirok yetadi. 
Transport RNK lar yesa aminokislotalar uchun spetsifik akseptor va 
ularni ribosomaga tashilishida xizmat qiladi. 
DNK replikatsiyasida RNK tomizg‘i (zatravka) rolini bajarib, 
dezoksiribonukleotid zanjirini komplementar molekulalarini initsiatsiyasida 
RNK 
praymer 
vazifasini 
о‘taydi. 
Maxsus 
RNK 
(RNKI) 
DNK 
replikatsiyasining initsiatsiyasidagi boshlang‘ich nuqtalarida regulyatorlik 
vazifasini bajarib, bir vaqtda yana praymer bilan bog‘lanishi natijasida 

---

78 
DNKning biosintezini tо‘xtalishiga sababchi bо‘ladi. 
RNK qolip sifatda DNK molekulasidagi telomerlaming uzayishida 
ishtirok yetadi. Demak, RNK-matritsa ferment telomerazalaming muhim 
komponenti 
hisoblanadi. 
RNK 
molekulalari 
о‘zlarining 
yetilish- 
protsessingida faol qatnashadi. Sodda organizlarda RNK autosplaysing 
xususiyatigi yega boTib, fermentlarsiz RNK molekulasidagi ma’nosiz 
intronlarni qirqib ma’noli qismlar boTgan yekzonlarni bir-biriga ulaydilar. 
Autosplaysing xususiyatini yo‘qotgan organizmlarda protsessing jarayoni 
kichik yadroviy RNKlar (ky RNK) bajaradilar. 
Oqsil biosintezida (translyatsiya) RNK molekulalari asosiy rol о‘ynaydi. 
Ular 
ribosoma 
subbirliklarini 
va 
poliribosomalarning 
shakllanishida 
qatnashadi. Ribosoma i-RNKni qabul qilgandan sо‘ng, u passiv ribosomadan 
faol holatga о‘tadi. Ribosomada i-RNK bilan t- RNKlarning о‘zaro 
munosabatlari asosida nukleotid tilidagi genetik axborot oqsil tiliga - 
fenotipga aylanadi. Peptid bog‘ining hosil boTishi (transpeptidlanish) 
ribosomaning i-RNK bо‘ylab harakatida (translokatsiya) asosiy omil sifatida r-
RNK 
ishtirok 
yetadi. 
Informatsion 
RNKning 
fazoviy 
strukturasi 
translyatsiyaning tezligiga, regulyatorli oqsillaming RNK bilan bogTanishiga 
va ularning faolligiga ta’sir qiladi. 
Sintezlangan oqsillarning posttranslyatsiya modifikatsiyasida ham 
shakllanayotgan polipeptidlarga RNK bogTanib, RNK-tutuvchi fermentlar 
(RNK-aza, telomeraza) hosil bo'ladi. 
Yana shuni ta’kidlash lozimki, biokimyoviy jaranlarda bevosita ishtirok 
yetuvchi fermentlarning kofermentlari ribonukleotidlardir (NAD, FAD, ATF 
va boshqalar). 
RNK molekulalari autosplaysing xususiyatiga yega boTib, ular oqsil-
fermentlarga о‘xshash katalitik faoliyatni bajaradilar. Ribozimlarni (RNK-
ferment) ixtiro qilinishi tirik tabiatdagi RNKlaming roli katta yekanligi aniq 
bo'ldi. 
Ilmiy dalillarga asosan birlamchi hayotning shakllanishida RNK 

---

79 
yetakchi rol о‘vnagan deyish mumkin. Mazkur nazariya quyidagi ilmiy 
omillarga asoslanadi: 
Ma’lumki, RNK genetik axborotlami о‘zida saqlab, uni uzatishda 
ishtirok yetadi. Jumladan, hozirgi kunda faoliyat kо‘rsatib kelayotgan RNK-
tutuvchi viruslar 
yuqoridagi fikrga 
misol bо‘ladi. Virusli RNKlar 
rekombinatsiya xususiyatiga yega boiib, mazkur jarayonda virus va begona 
hujayra RNKIari ishtirok yetadi. 
Hayotiy jarayordaming boshlanishida noorganik polifosfatlar ham 
metabolizmda bevosita qatnashgan degan taxminlar mavjud. Noorganik 
polifosfatlaming 
ta’sirida 
nukleotidlar 
bir-birlari 
bilan 
bogianib 
biopolimerlami hosil qilgan boiib, ular о‘z navbatida “qolip” vazifasini 
bajarib, komplementar nusxali molekulalar paydo boigan boiishi munikin. 
Evolj usiya jarayonining keyingi bosqichlarida faol RNKlar saralanib, о‘zida 
genotip va fenotip xususiyatlami tutgan, fermentativ funksiyani bajaradigan, 
rekombinatsiyali mustaqil shakllangan molekulalarga aylangan. Biokimyoviy 
reaksiyalamirig yevolyusiyasida, ayniqsa hujayra paydo bо‘lgandan sо‘ng, 
RNKning ma’lum funksiyalari DNK va oqsillarga о‘tgan. 
Hozirgi mavjud RNKlar ham hayotiy jarayonlarda muhim biologik 
funksiyalami (fenotip) bajarishda DNK va oqsillardan farq qiladi. ENKlarning 
aksariyat ffaksiyalari о‘zlarini muhofaza qilish va saqlashga qaratilgan. 
Metabolizmning kо‘p tizimlarida DNK va oqsillarga nisbatan RNKlar kо‘proq 
hayotiy funksiyalami bajaradilar.