Biologiya fanining vazifasi, o‘rganish usullari, rivojlanish bosQichlari va ahamiyati

Biologiya fanida yangi yo‘nalishlar va boshqa fanlar bilan aloqadorlig


Reja:
1. Biologiya fanining shakllanishi.
2. Tiriklikning tub mohiyatlari. Mavjudotlarning tiriklik darajasi.
3. Biologiyaning ilmiy-tadqiqot usullari.
4. Biologiyaning muammolari. Biologiyani o‘rganishni nazariy va amaliy ahamiyati.

Biologiya – bu tiriklik haqidagi fan bo‘lib materiyaning ma’lum bir shakli sifatidagi tiriklikning yashash va rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganadi. Biologiya atamasi 1802-yilda bir-biridan mustasno fransuz olimi J.B.Lamark va nemis olimi G.R.Treviranus tomonidan fanga kiritilgan.

Insoniyat azaldan tiriklikka qiziqish bilan qaragan. Hayotga, tiriklikka bo‘lgan qarash ham faqatgina ruhiy olam tushunchalari nuqtai nazari bilan talqin etildi. Shuning bilan birga har xil kuzatishlar natijasida dunyoviy ilm ma’lumotlari ham to‘planib borildi. Tirik tabiatni o‘rganish dehqonchilik ishlarini rivojlantirishda o‘z aksini topdi. Insoniyatning ko‘p asrlik tajribasi tabiatni o‘rganish sohasida ko‘pgina amaliy natijalar berdi. Shu amaliy natijalar nihoyasida biologiya ham fan sifatida shakllana bordi. Biologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi sodir bo‘ldi. Biologiya fanining tarixiy rivoji ruhiy olam fanlari, diniy qarashlar va moddiylikka asoslangan fikr-mulohazalar asosida ro‘y berdi. Dastavval qadimgi yunon faylasuflari tabiat hodisalarini va dunyoni tabiiy kelib chiqishini izohlashga moddiylik asosida yondoshdilar. Demokrit barcha o‘lik va tirik jismlar atomlardan iboratligini hamda material tanacha xususiyati shu atomlar kattaligi, shakli ularning joylashish tartibi va miqdoriy nisbatlariga bog‘liqligini o‘qtirdi.
Aristotel (e.o. 384 – 322-y) dunyoning real mavjudligi va uni anglab olish mumkinligini ta’kidladi. U biologiya sohasida ko‘p ishlar qildi va hayvonlarning 510 turini izohlab, ilk bor ular tasnifini keltiradi. U tabiatning umumiy uyg‘unlik va rivojlanishi jarayonida murakkablashishi kabi g‘oyalarni ilgari surdi. Tabiatda o‘zgarishning mavjudligi va uning qay tarzda ro‘y berishi azaldanoq faylasuf va tabiatshunoslik uchun qiziqarli soha bo‘lib kelgan va bir-biriga qarama-qarshi metafizik hamda dialektik qarashlar mavjud bo‘lgan. Metafizikaga ko‘ra tabiatdagi har qanday hodisa o‘zgarmas, turg‘un, o‘zgarish sodir bo‘lsada, son jihatdan bo‘lib, buyum va hodisaning tub ma’noda xossasi o‘zgarmas qoladi. Organik olam haqidagi metafizik dunyoqarash kreatsionizmdir. Кreatsionistik g‘oyaga ko‘ra ilohiy kuch o‘simlik, odam va hayvonni yaratgan bo‘lib, barcha tirik mavjudot paydo bo‘lganidan o‘zgarmagan va o‘zgarmaydi. Dialistik dunyoqarashga ko‘ra borliq muntazam ravishda o‘zgarib turadi, qarama-qarshiliklar kurashi tufayli rivojlanadi va miqdor o‘zgarishlari yangi sifat o‘zgarishlariga olib keladi. Кo‘pgina qadimgi mutafakkirlar (Gipokrat, Demokrit) tirik moddalarning tabiiy kelib chiqishi va evolutsiyasi hamda yashash uchun kurash g‘oyalari ilgari surib, dialektik nazariya asosida fikr yuritganlar.
Biologiyaning shakllanishi va rivojida keskin davr buyuk ingliz olimi Ch. Darvinning sodda shaklidan murakkabroqqa asta-sekin milliard yillar davomida, yer evolutsiyasi nazariyasining yaratilishi bilan boshlandi. Bu nazariya o‘simlik va hayvonot olamidagi barcha murakkab jarayonlar haqidagi tushunchalarni tubdan o‘zgartirdi va qayta shakllantirdi. Biologiya fanining rivojlanishi jarayonida mavjudotlar shakllarining tuzilishi, faoliyati, taraqqiyoti, evolutsiyasi va ularning atrof-muhit bilan munosabatini chuqur o‘rganuvchi tarmoqlar vujudga keldi. Tirik tabiatdagi barcha jarayonlarni ilmiy nazariyalarga asoslangan holda organizm qismlari, organizmdagi yaxlit uyg‘unlashgan faoliyat sir-asrorlarini va umuman tiriklikning kelib chiqishi, evolutsiyasini, unga xos belgi va xususiyatlarini chuqur talqin etish, biologiyaning muhim vazifalaridan biridir.
Tiriklikning tub mohiyatlaridan biri har bir organizmga xos bo‘lgan irsiy xususiyatlarning uning avlodlariga o‘tishi bilan shu organizmlarga xos belgilarning saqlanishidan iboratdir. Bu tiriklik mavjudot tarkibiy qismining o‘z-o‘zidan hosil bo‘lishini ta’minlovchi jarayonlar tufayli nuklein kislotalar faoliyatlari asosida ro‘y beradi. Tirik mavjudotlarga o‘zgacha belgilarning paydo bo‘lishi, ya’ni o‘zgaruvchanlik xosdir. Bu jarayon ham irsiyat moddasi - nuklein kislotalardagi o‘zgarish natijasida sodir bo‘ladi. Yuqorida bayon etilgan tiriklikning barcha belgi va xususiyatlari qatorida sharoitga moslashish, o‘z-o‘zini boshqarish, hosil qilish hamda ichki muhit sharoitining barcha ko‘rsatkichlarni turg‘un holatda saqlash, ya’ni organizm gomeostazini belgilab berish kabi murakkab jarayonlar majmui har bir tirik mavjudot uchun xos bo‘lgan belgilarning zamonaviy tushunchasi hisoblanadi.

Кurrai zamindagi turli-tuman o‘simlik va hayvonot dunyosi shundaygina tarqalib qolmay, balki uning tarqalishini o‘zaro uzviy bog‘lanish hosil qilgan yagona hamkor sistema bunyod etadi. Bu sistema yaratuvchilar, iste’molchilar, organik moddalarni parchalovchilar hamda muhitning qisman tirik bo‘lmagan tarkibiy qismlarini o‘z ichiga oladi. Tarkibiy qismlar orasidagi munosabat va shu jarayonda insonning o‘rni muhim ahamiyatga egadir. Munosabatlararo jarayondan inson o‘ziga naf chiqarish bilan mavjudotlar va atrof-muhit o‘rtasidagi mutanosiblik aloqasining buzilmasligi ekologiyaning dolzarb masalasi tarzida o‘rganiladi.

Biologiya fani bo‘lg‘usi agronom, seleksionerlarning shakllanishida, dunyoqarashidagi ilmiy-tabiiy asoslaridan biri hisoblanadi. Zamonaviy biologiya bir tomondan hayot faoliyatining fizik-kimyoviy asoslari va sistemali mexanizmlarni anglatuvchi bilimlarining tez rivojlanayotganligi bilan ifodalansa, ikkinchi tomondan biologiyaning sotsial mohiyati ortishi, ya’ni biologiyaning jamiyat hayoti hamda uning o‘rganish ob’ekti hisoblanishi bilan uzviy bog‘liqligi ortib bormoqda.
Biologiyaning rivoji bilan uning turli tarmoqlari o‘zining taraqqiyot yo‘nalishi bo‘lgan alohida fan sifatida shakllanadi. O‘simlik olamini – botanika; mavjudotlarni tuzilishi va faoliyatini – anotomiya, gistologiya, fiziologiya; irsiyat va o‘zgaruvchanlikni – genetika; organik olamning tarixiy rivojlanishini – evolutsiya; mavjudotlarning o‘zaro va atrof-muhit bilan uzviy aloqasini – biologiyaning ekologik tarmoqlari o‘rganadi.
Shuning uchun ham hozirgi biologiya tiriklik haqidagi murakkab fanlar majmuidan iboratdir.
Mavjudotlar guruhi orasida o‘zaro o‘xshashlik va farqlar bo‘lishidan qat’iy nazar ular, ya’ni barcha tirik mavjudotlar, o‘z tiriklik darajasiga egadir. Har bir organizmning tarkibi kimyoviy modda birikmalaridan iborat. Shu moddalar organizmning eng sodda tashkiliy darajasi hujayraning asosini tashkil etadi. Hujayralar o‘z navbatida organizm uchun xos bo‘lgan a’zo va to‘qimalarni, ularning o‘zaro murakkab munosabati bir butun yaxlit organizmni hosil qiladi. Tirik mavjudot tuzilmalarining bir tartibda ekanligi haqidagi tushuncha tiriklikning tashkiliy darajasida o‘z aksini topadi. Tiriklikning molekular, subhujayraviy to‘qima va a’zo, organizm, populatsiya-tur, biogeotsenotik va biosfera darajalari tafovvut etiladi.
Biologiyaning turli sohalarida quyidagi ilmiy-tadqiqot usullaridan keng foydalaniladi. Кuzatish usuli, taqqoslash usuli, tarixiy usul, eksperimental usul, modellashtirish usuli. Кuzatish usuli organizmlar va ularning atrofidagi muhitda ro‘y beradigan hodisalarni tasvirlash va tahlil qilish imkonini beradi.
Turli sistematik guruhlar, tirik organizm jamoalari, organizmlar, ularning tarkibiy qismlaridagi o‘xshashlik va farqlar taqqoslash usuli yordamida aniqlanadi. Turli sistematik guruhlar, organizm va uning organlarini tarixiy jarayonda paydo bo‘lish qonuniyatlari tarixiy usul yordamida aniqlanadi. Mazkur usul yordamida organik dunyoning evolutsion ta’limoti yaratildi. Eksperimental usul orqali tirik tabiatdagi organizmlardagi voqea-hodisalar boshqa usullarga nisbatan chuqur o‘rganiladi. Кeyingi paytlarda elektron hisoblash texnikasining rivojlanishi bilan biologik tadqiqotlarda modellashtirish usulidan ham foydalanilmoqda.
Biologiyada boshqa fanlardagi kabi ko‘p muammolar, o‘z yechimini kutayotgan masalalar, tirik tabiat sirlari mavjud. Bu muammolar, birinchidan, molekulalarning tuzilishi va funksiyasini aniqlash; ikkinchidan, bir va ko‘p hujayrali organizmlarning rivojlanishini tartibga solish mexanizmlarini bilish; uchinchidan, organizmlar shaxsiy rivojlanishdagi irsiyat mexanizmlari, ya’ni oqsil biosintezidan hujayra hosil bo‘lguniga qadar tabaqalanishni oydinlashtirish; to‘rtinchidan, organizmlar tarixiy rivojlanishini aniqlash; beshinchidan, yerda hayotning paydo bo‘lishi muammosini yechish va tajribada isbotlash; oltinchidan, insonlarning tabiatdagi ko‘rsatadigan ijobiy va salbiy ta’sirini bilish; yettinchidan odamning paydo bo‘lishi bilan ochiq bo‘lgan ba’zi muammolarni hal etishdan iborat. Yuqorida qayd etilgan muammolarni yechish biologiya fani oldida turgan asosiy vazifadir. Lekin biologiya fani nazariy muammolarni yechish bilan cheklanib qolmasdan u juda muhim amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan muammolar yechishda ham faol ishtirok etadi.