Bir neçə söz I fəsil. DÜNya diLLƏRİNİn qohumluğu monogenez problemi

Cüttərkibli cümlələr

 

Cüttərkibli cümlələr fikir predmetini və onun hərəkətini, əlamətini ifadə edən sözlər, birləşmələr əsasında qurulmuşdur, təhkiyə və dialoqların aparıcı ifadə vasitəsidir. Ozan təhkiyəsində hər birinin mübtəda və xəbəri olan sadə cüttərkibli cümlələr dastanların dilində normal sintaktik quruluşu əks etdirir; məs.:

Məgər bir gün köprisinin yamacında bir bölük oba qonmuş idi. Ol obada bir yaxşı-xub yigit sayru düşmiş idi. Allah əmrilə ol yigit öldi. Nagahandan Dəli Domrul çapar yetdi...(79)

Lakin dastanların dilində hər bir sintaktik bütövdəki ardıcıl cümlələrdə mübtəda - xəbər əlaqəsi bu cür qurulmamışdır. Dastan dili üçün ən tipik sadə cümlə forması mübtədasız yarımçıq cümlələrdir. İlk cümlələrdən birində işlənmiş mübtəda sonrakılarda buraxılmışdır; məs.:

Dirsə xan dişi əhlinin sözilə ulu toy elədi, hacət dilədi. Atdan-ayğırdan, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırdı. İç Oğuz, Taş Oğuz bəglərin üstinə yığnaq etdi. Borcluyı borcından qurtardı. Dəpə kibi ət yığdı. Göl kibi qımız sağdırdı...(35)
Bu altı cümlədən yalnız birincisində mübtəda (‘Dirsə xan’) işlənmiş, sonrakı cümlələrdə buraxılmışdır. Və hətta əvəzliklə ifadəsinə də ehtiyac duyulmamışdır.

Müxtəsər cüttərkibli cümlələr nisbətən azdır, Daha çox geniş cüttərkibli cümlələrdən istifadə edilmişdir; məs.: İç Oğuz, Taş Oğuz bəgləri yığnaq olmuşdu.(104) Dədəm Qorqud gəldi. (104) Buğa acmışdı.(105) Qorqud ata Oğuz elinin müşkilini həll edərdi. (31) Beyrək şülən yeməginin üzərinə gəldi.(64), Baybörə bəgin oğlancuğı Beyrək Baybican bəgin qızın aldı (67) - cümlələrindən əvvəlki üçü müxtəsər, sonrakılar geniş cüttərkibli cümlələrdir.

Qrammatik əsası göz önündə olan bu cür normativ cüttərkibli cümlələrlə yanaşı, mübtədası mən, sən, biz, siz sözlərindən ibarət olub şəxs şəkilçiləri ilə asanlıqla dərk olunan, lakin dilimizin iltisaqiliyi əsasında buraxılmış olan cüttərkibli bütöv cümlələrdən dastanların dilində səciyyəvi cümlə növü kimi daha çox istifadə edilmişdir; məs.: Bəglər, tacım-təxtim içün ağlaram.(52) Xan qızı, yerimdən turayınmı? Yaqanla boğazından tutayınmı? (35) Neçün səxtsən, xanım yigit? Gəldigimcə səni şad görərdim. Gülərdin, oynardın. (59) Hey, Dirsə xan, bana qəzəb etmə! İncinib acı sözlər söyləmə! (35) Ağ saqallı mən babanı ağlatmağıl! Qarıcıq olmuş ananı bozlatmağıl! (111) Gəlün varalım, tutalım! (112) Xoşmısız, əsənmisiz, oğullar? (114) Bəglər, xoş qalun! (111)

Bu cür cümlələri «təktərkibli müəyyən şəxsli cümlələr» hesab edənlər də vardır. Təktərkibli cümlələrdə olmayan baş üzvü bərpa etmək də olmur. Lakin bu cür cümlələrdə şəxs şəkilçiləri vasitəsilə mən, sən, biz, siz sözləri çox asanlıqla bərpa olunur. Ona görə də bü cür cümlələr cüttərkibli sayılır. Mübtəda üslubi məqsədlə buraxıldığı, mətnə deyil, cümlənin öz xəbərinə görə müəyyən edildiyi üçün bu cür cümlələr yarımçıq da sayılmır, cüttərkibli bütöv cümlə hesab olunur.

Ayrı-ayrı boylarda «Kafərin casusı casusladı» (42) «Dədənin anısı anıtdı» (56) «Kafərin izin izlədi» (74) kimi cüttərkibli cümlələrlə yanaşı, mübtədası buraxılmış daxili obyektli «Av avladılar, quş quşladılar», «Quv quvladı, din dinlədi» (33) «Boy boyladı, soy soyladı» (67), «Kəlisasın yıqub, yerinə məscid yapdım, ban banlatdım» (118) kimi cüttərkibli cümlələr də işlənmiş və bə’zi boylarda təkrar edilmişdir.