Bir neçə söz I fəsil. DÜNya diLLƏRİNİn qohumluğu monogenez problemi

Əlavələr. Dastanların 1988-ci il çapında tərtibçilər tərəfindən bir sıra sözlər və birləşmələr cümlə üzvlərinin əlavəsi kimi ayrılmışdır. Bunlar, başlıca olaraq, aşağıdakılardır: Qarşusına baqdı, oğlancığını - Uruzı gördi. (68) Sağlan solına göz gəzdirdi. Oğlancuğını - Uruzı görmədi. (72) Çörildi, növbət gerü - mana gəldi. (100), Vaqeəsindən sərmərdi uru turdı. Qabangüci, Dəmirgüci - bu iki qardaşı yanına aldı. (43) Pəs Qazılıq qoca oğlı Yegnək - taza yigitcik yaradan allaha sığındı. (96) «Qarannulu gözüm aydını qardaş!» deyü ağladı. İçərü - söhbətə girdi. (111) Əgrəgi tutdılar, Əlincə qəl’əsinə - zindana bıraqdılar. (110) Qırq incə bellü qız ilə həlalın - Boyı uzun Burla xatun ağlayuban şundan keçdi. (45)
Əvvəlki cümlələrdə ‘Uruzı’, ‘mana’, ‘bu iki qardaşı’, ‘taza yigitcik’ əlavə şəklində formalaşmışdır. Amma bizim gümanımıza görə, bunları dastanların üzünü köçürərkən bu şəklə salmışlar. Uruzı sözlərindən əvvəl əlavəli üzv kimi işlənmiş oğlancığını sözləri, çox güman ki, mənsubiyyət şəkilçili söz-tə’yin kimi işlənmişdir: oğlancığı Uruzı. Son iki cümlədə ‘içərü - söhbətə’, ‘Əlincə qəl’əsinə - zindana’ sözləri arasında tireyə ehtiyac yoxdur; hər iki misalda birinci tərəf (içərü, Əlincə qəl’əsinə) yer, əlavə kimi ayrılmış sözlər isə məqsəd zərfliyidir. Son cümlədə ‘həlalın’ sözü əlavəli üzv deyil, tə’yindir. Kafərlər, sağ olanları, qaçaraq təkura gəldilər (113) tipli cümlələrdə ‘sağ olanları’ birləşməsi xüsusiləşmiş əlavə kimi daha təbii tə’sir bağışlayır.

Tə’yinin birləşmənin daxilində olmaq əvəzinə, əvvəlində işlənməsi tərtibçinin bə’zi söz və birləşmələri əlavə kimi ayırmasına səbəb olmuşdur. Ol qırq namərd - babanın yoldaşları babanı tutdılar (26; 40)- cümləsindəki tiredən belə çıxır ki, «namərd» sözü mübtəda, «tutdular» - xəbər, ‘babanın yoldaşları’ isə əlavədir. Bu cümlədə sadəcə olaraq, hər şey intonasiya ilə qurulmuşdur. Cümlə elə tələffüz edilir ki, «ol qırq namərd» sözləri «baba» sözünün başı üzərindən adlayaraq «yoldaşları» sözünə aid olur. Cümlə «ol qırq namərd, yə’ni babanın yoldaşları» intensiv intonasiyası ilə tələffüz edilmir. Cümlənin orijinal intonasiyası oğuz intonasiyasıdır və indinin özündə də oğuz intonasiyası güclü olan dairələrdə qalmaqdadır. Məsələn, Ə.Haqverdiyevin «Bədbəxt mən o kəsə deyərəm ki...» cümləsində «bədbəxt» sözünün «mən» sözü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur və həmin söz intonasiyanın köməyi ilə bütün sonrakı sözlərin üzərindən adlayaraq «deyərəm» sözü ilə əlaqələnmişdir. (38; 34-35) Odur ki yuxarıdakı cümləni də: Babanın ol qırx namərd yoldaşları babanı tutdular - şəklində başa düşmək lazımdır.

Əlavələrin təşəkkülü yazılı ədəbi dilin daha çox inkişaf etdiyi sonrakı dövrlərlə bağlı olmalıdır.