BiRİNCİ BÖLÜm dünya ekonomiSİnde geliŞmeler

2.2.1.8. Çocuk ve Gençlik

a) Mevcut Durum

2012 yılı verilerine göre Türkiye’de çocuk sayısı (18 yaş altı) 22,7 milyon ve genç sayısı (15-24) 12,6 milyon olup toplam nüfusun sırasıyla yüzde 30’unu ve yüzde 16,6’sını oluşturmaktadır. 2012 yılında AB ülkelerinde çocukların (18 yaş altı) toplam nüfus içindeki oranı yaklaşık yüzde 19 iken Türkiye’de yüzde 30, gençlerin (15-24) toplam nüfusa oranı ise AB’de 11,7 iken ülkemizde 16,8’dir.

Yoksulluk, göç, yetişkin aile bireylerinin işsizliği, ailelerin bilinç seviyeleri ve kültürel tutumları, aile içi sorunlar gibi nedenlerle zor koşullar altında yaşayan ve risk grubuna giren çocukların sayısı giderek artmaktadır. Yoksul ailelerde yaşayan çocuklar birçok sosyal olanaktan yoksun olarak yetişmekte; eğitim hayatından uzaklaşma, şiddete yönelme, çalışma ve sokakta yaşama gibi birçok riske maruz kalabilmektedir. Yoksulluğa maruz kalan çocuk oranı, aynı durumdaki yetişkinlerin oranından daha yüksek olup 2009 yılında gıda ve gıda dışı yoksulluk içinde olan 15 yaşından küçüklerin oranı yüzde 25,8’le genel yoksulluk oranının 7,7 puan üzerindedir. Türkiye, OECD ülkeleri arasında çocuk yoksulluğu oranının en yüksek olduğu ülkelerden olup bu oran OECD ortalamasının iki katıdır.
Yoksulluğun nesiller arası transferini azaltmaya ve fırsat eşitliğini artırmaya yönelik uygulanan sosyal yardım programı Şartlı Eğitim ve Şartlı Sağlık Yardımları kapsamında 2013 yılı Haziran ayı itibarıyla 2.775.288 çocuk bu yardımlardan yararlanmıştır.
Dezavantajlı çocuk ve gençlere yönelik SODES başta olmak üzere sosyal destek programları yürütülmekte olup, 2012 yılında 17 ilde başlatılan Güvenli Hayat ve Güvenli Gelecek İçin Çocuk ve Gençler Sosyal Koruma ve Destek Programının (ÇOGEP), 2014 yılında ülke geneline yaygınlaştırılması planlanmaktadır.
Uygulanan politikaların ve yürütülen projelerin başarısına rağmen çocuk işçiliği sorunu önemini korumaktadır. 2012 Yılı Çocuk İşgücü Anketi sonuçlarına göre ekonomik faaliyette çalışan 6-17 yaş grubundaki çocukların istihdam oranı yüzde 5,9 olarak gerçekleşmiştir. Aynı anket sonuçlarına göre çalışan çocukların yüzde 50,2’si okula devam etmemektedir. Çocuk işçiliğinin en kötü biçimleri olarak tanımlanan sokakta, ağır ve tehlikeli işlerde, gezici ve geçici tarım işlerinde çocukların çalıştırılmasının önlenmesine yönelik faaliyetlerde program bazlı bir yaklaşımın benimsenmesi gerekmektedir. Sanatsal ve kültürel faaliyetlerde çalışan çocuklara yönelik yasal düzenleme bulunmaması ve çocukların yaygın olarak istihdam edildikleri küçük işletmeler, tarım ve sokakta yürütülen işlerle ev hizmetlerinin İş Kanunu kapsamı dışında olması, iş yerlerinin etkin olarak denetlenememesi ile cezai müeyyidelerin yetersizliği nedeniyle bu alanlarda çalışan çocuklar yeterince korunamamaktadır. Diğer yandan bizzat çalışmayan ancak mevsimlik tarım işleri nedeniyle aileleriyle birlikte göç eden çocukların eğitim, sağlık ve barınma koşullarının iyileştirilmesine yönelik faaliyetlerin geliştirilerek yaygınlaştırılması önem arz etmektedir.
Türkiye’de eğitime erişim açısından, özellikle temel eğitimde, büyük ilerlemeler sağlansa da ortaöğretim ve yükseköğretime erişim sınırlıdır. Okul öncesi eğitime erişimde iller arasında ve alt-üst sosyo-ekonomik gruplar arasında farklılıklar bulunmaktadır. Diğer yandan okula kayıtlı ancak devamsızlık gösteren çocuk sayısı yüksektir. Engelli çocukların büyük bölümü ise eğitim hakkından yararlanamamaktadır.
Kanunla ihtilaf halindeki çocukların yargılanma ve rehabilitasyon süreçlerinin iyileştirilmesine ilişkin ihtiyaçlar devam etmekte olup çocuk koruma sisteminin çocuk mağdur olmadan riski tespit ederek ihtiyaç duyulan destek hizmetlerine ulaşmasını sağlayan, koruyucu ve önleyici müdahaleleri içeren bir yapıya kavuşturulması önemini korumaktadır. Ayrıca bu alanda hizmet sunan kuruluşların kapasitelerinin artırılması, aralarındaki işbirliği ve eşgüdümün güçlendirilmesi ihtiyacı devam etmektedir. Mevcut istatistikler ve projeksiyonlar suça sürüklenme riski altındaki çocuk sayısının arttığını göstermektedir. 2013 yılı Eylül ayı itibarıyla tutuklu ve hükümlü olarak ceza infaz kurumlarında ve eğitim evlerinde bulunan toplam çocuk sayısı 1.797’dir. Çocuk istismarı nedeniyle Adli Tıp Kurumuna yapılan başvurular giderek artmaktadır. 2012 yılında 2.395 olan başvuru sayısı 2013 yılı Ekim ayı itibarıyla 2.246’dır.
Madde kullanımının yaygınlaşmasını önlemek amacıyla Uyuşturucu Bağımlılarını Topluma Kazandırma Eylem Planı (TOKEP) hazırlanmaktadır.
Çocuk ve gençlere yönelik okul içi ve dışı serbest zaman etkinliklerinin son derece sınırlı olması, çocuk yetiştirilmesi ve gelişiminin sadece okulda geçirilen zamanla sınırlandırılması çocukların gelişimi açısından önemli bir sorundur. Öte yandan, engelli çocukların toplumsal yaşama katılımları için atılan adımlar sınırlı kalmaktadır.
2011 yılı OECD verilerine göre, ülkemizde gençlerin (15-29) yüzde 31’i eğitimde, yüzde 34’ü istihdamda, yüzde 7’si işsiz, yüzde 28’i ise ne eğitimde ne de işgücü piyasasındadır. Eğitimde ve istihdamda olmayan gençlerin oranı OECD’de yüzde 15 iken ülkemizde yüzde 35’tir.
Gençlerin işgücüne katılımının düşüklüğü, eğitimden işgücü piyasasına geçişte yaşadığı sıkıntılar, işsizlik oranlarının yüksek olması ve temel becerilerindeki eksiklik sorunu önemini korumaktadır. Gençlerde hem genel işsizlik hem de tarım dışı işsizlik oranı, yetişkinlerdeki işsizlik oranının yaklaşık iki katıdır. Ayrıca genç nüfus içinde kadınların işgücüne katılım ve istihdam oranları erkeklerinkine nispetle düşüktür.
Gençlerin toplumsal hayata aktif katılımlarını ve sağlıklı bireyler olarak yetişmelerini sağlayacak, özgüven ve toplumsal aidiyet duygularını güçlendirecek şekilde, hizmetlerin sunulması ve çeşitlendirilmesi gerekmektedir. Bu amaçla politika ve hizmetlerin geliştirilmesi, yürütülmesi ve ilgili kurumlar arası eşgüdümün artırılması ihtiyacı devam etmektedir. Bu kapsamda gençleri ve sporu doğrudan veya dolaylı etkileyen politika ve faaliyetleri yürüten kamu kurum ve kuruluşları arasında koordinasyon ve işbirliğinin sağlanması amacıyla hazırlanan Ulusal Gençlik ve Spor Politikası Belgesi 26/11/2012 tarihli ve 2012/4242 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla kabul edilmiştir.
Gençlik alanında üretilecek politikalara katkıda bulunmak, ulusal ve uluslararası çalışma ve projeler uygulamak, gençler ve gençlik alanında faaliyet gösteren organizasyonlar arasında koordinasyona yardımcı olmak ve gençlerin karar alma ve uygulama süreçlerine katılımını artırmak amacıyla Türkiye Ulusal Gençlik Konseyinin kurulmasına ilişkin 6495 sayılı Kanun 02/08/2013 tarihli Resmi Gazetede yayımlanmış olup ikincil mevzuat çalışmaları sürdürülmektedir.
Gençler ülkemizde en fazla göç eden yaş grubunu temsil etmektedir. Göçün sebepleri de dikkate alınarak genç göçü alan ve veren bölgelerde kamu hizmetlerinin gençlerin ihtiyaçlarına göre şekillendirilmesi önem taşımaktadır. Bu kapsamda gençlik merkezleri ve kampları ile hareketlilik programları yaygınlaştırılmış, artan üniversite sayısına paralel olarak gençlere yönelik burs, kredi ve barınma imkânları iyileştirilmiştir.
Gençlerin sosyal ve kültürel gelişimleri, bilgi ve becerilerini artırmaları ve vizyon kazanmaları açısından önemli bir araç olan hareketlilik programlarının çeşitlendirilmesi, kapsam olarak genişletilmesi ve başta özel politika geliştirilmesi gereken gençler için olmak üzere daha erişilebilir hale getirilmesi önemini korumaktadır. Bu kapsamda Avrupa Birliği Eğitim ve Gençlik Programları Başkanlığınca başta gençler olmak üzere vatandaşların hareketliliğini Avrupa çapında geliştirmeye yönelik olarak yürütülen Hayatboyu Öğrenme ve Gençlik Programlarından yararlanan kişi sayısının 2013 yılı sonuna kadar 70.000 olması beklenmektedir. Ayrıca yurtiçi hareketlilik kapsamında Farabi Programı ile 2012-2013 öğretim yılında 7.018 öğrenci üniversiteler arası değişim olanaklarından yararlanmıştır. Gençlik ve Spor Bakanlığının gençlik kampları, Gençlik Treni, Seyyah ve Lider Gençlik Kampları projeleri ile toplam 212.226 gencin kültürel, sosyal ve eğitim amaçlı hareketliliği sağlanmıştır.
Sosyo-ekonomik ve bölgesel eşitsizlikler, eğitime erişim sorunları, yoksulluk, toplumsal cinsiyet eşitsizliği, çocuk evlilikleri, çocuk işçiliği, suça sürüklenme, çocuğa yönelik şiddet ve cinsel istismar, aile yapısındaki çözülmeler, aidiyet ve dayanışma duygusunun zayıflaması, internet bağımlılığı, sigara, alkol ve uyuşturucu gibi zararlı alışkanlıklar çocuklar ve gençler için önemli risk faktörleri olmaya devam etmektedir.
b) Amaç ve Hedefler

Çocukların üstün yararı gözetilerek iyi olma hallerinin desteklenmesi, potansiyellerini geliştirmeye ve gerçekleştirmeye yönelik fırsat ve imkânların artırılması, başta eğitim, sağlık, adalet ve sosyal hizmetler olmak üzere temel kamu hizmetlerine erişimlerinin artırılması; gençlerin ise bilgi toplumunun gerekleriyle donanmış, ülke kalkınmasında aktif, yaşam becerileri güçlü, özgüven sahibi, insani ve milli değerleri haiz, girişimci ve katılımcı olmalarının sağlanması ve gençlere sunulan hizmetlerin kalitesinin yükseltilmesi temel amaçtır.

Çocukların yoksulluktan kaynaklanan yoksunluklarının giderilmesi, erken çocukluk gelişiminin desteklenmesi, kız çocuklarının okullaşma ve okula devam oranlarının yükseltilmesi; eğitimde ve istihdamda olmayan gençlerin ekonomik ve toplumsal hayata katılımlarının artırılması hedeflenmektedir.
c) Politika ve Tedbirler

Politika/Tedbir	Sorumlu / İşbirliği Yapılacak Kuruluşlar	Süre	Yapılacak İşlem ve Açıklama
Çocukların iyi olma hallerini ve refahlarını destekleyici bütüncül modeller geliştirilerek daha iyi eğitim ve sağlık hizmeti almaları sağlanacak, temel becerileri geliştirilecek, özellikle zor şartlar altındaki ve risk grubundaki çocukların yaşam kalitesi yükseltilecek, toplumla bütünleşmeleri sağlanacaktır. (Kalkınma Planı p.265)
Çocuğa saygı kültürüne ve çocuk haklarına yönelik bilinç ve duyarlılığın artırılması faaliyetleri çoğaltılacak ve çeşitlendirilecektir.	Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (S), MEB, Sağlık Bakanlığı, Adalet Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Yerel Yönetimler, Üniversiteler, STK’lar.	Aralık Sonu	Çocuğa saygı kültürü temelinde çocuklar için ve çocuklarla birlikte çalışan tüm meslek gruplarına yönelik, çocuk haklarına ilişkin eğitim programları geliştirilecek ve uygulanacaktır. Çocuk haklarını tanıtmaya yönelik çalıştay, forum, konferans vb. toplantı ve etkinlikler yapılacak, görsel ve yazılı materyaller hazırlanacak ve medya aracılığıyla kamu spotları hazırlanarak bilinçlendirici kamuoyu kampanyaları düzenlenecektir.
Çocuk ve okul kütüphaneleri yaygınlaştırılacak ve halk kütüphanelerinin çocuk bölümleri yeniden düzenlenecektir.	Kültür ve Turizm Bakanlığı (S), Milli Eğitim Bakanlığı, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Gençlik ve Spor Bakanlığı, Yerel Yönetimler	Aralık Sonu	Çocuk ve okul kütüphaneleri ile halk kütüphanelerinin çocuk bölümleri mekân ve koleksiyon bakımından çocuk dostu olarak yeniden düzenlenecektir.
Çocuk koruma ve adalet sistemleri koordineli olarak, önleyici mekanizma ve uygulamalara sahip, risk takibi ve erken uyarı sistemini içeren bir yapıya kavuşturulacak, altyapı ve personel ihtiyaçları giderilecek, bu alandaki hizmetlerin kalitesi artırılacak, korunmaya muhtaç çocuklara yönelik hizmetler çocukların sosyal ve kişisel gelişimlerini destekleyecek bir yapıda sunulacaktır. (Kalkınma Planı p.266)
Suç mağduru ve suça sürüklenen çocuklar için uygulanan bakım hizmetleri ihtisaslaştırılacak ve sayıları artırılacaktır.	Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (S), Adalet Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü, Üniversiteler ve STK’lar	Aralık Sonu	Koruma Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri ile Bakım ve Sosyal Rehabilitasyon Merkezlerinde ihtisaslaşma sağlanacak ve hizmet standartları oluşturulacaktır.
Çocuk adalet sisteminde çocuklara yönelik tedbir ve uygulamalar geliştirilecek ve çeşitlendirilecektir.	Adalet Bakanlığı (S), Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı, MEB, Sağlık Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, STK’lar, Yerel Yönetimler	Aralık Sonu	Çocuklar hakkında adli merciler tarafından alınan koruyucu ve destekleyici nitelikteki tedbirlerin uygulanmasına yönelik kurumlar arasında işbirliği geliştirilecek ve kurumsal kapasite yetersizlikleri giderilecek, suç veya uyuşmazlığın yargıya intikalinden önce arabuluculuk, tazmin gibi alternatif yöntemlerle çözülmesine yönelik uygulamalar geliştirilecek ve çocuklara yönelik adli süreçlerde çocukların olumsuz etkilenmesini önleyecek özel önlemler alınacaktır.
Sokakta, ağır ve tehlikeli işlerde, aile işleri dışında ücret karşılığı gezici ve geçici tarım işlerinde çalışma gibi çocuk işçiliğinin en kötü biçimleri önlenecektir. (Kalkınma Planı p.267)
Çocuk işçiliğinin önlenmesine yönelik mevzuat hazırlıkları tamamlanacak ve konuyla ilgili projeler çeşitlendirilecek ve sayısı artırılacaktır.	ÇSGB (S),Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, MEB, TÜİK, STK'lar	Aralık Sonu	Kültürel ve sanatsal faaliyetlerde çalışan çocuklara yönelik mevzuat çalışmaları tamamlanacaktır. Zamana Bağlı Politika ve Program Çerçevesinin etkin olarak uygulanmasına yönelik çalışmalar ve Çocuk İşçiliğinin Önlenmesinde Yerel Kaynakların Etkinleştirilmesi Projesinin 5 pilot ilde (Adana, Gaziantep, Ordu, Kocaeli, Şanlıurfa) uygulanmasına devam edilecektir.
Gençlerin sosyal hayatta ve karar alma mekanizmalarında daha aktif rol almaları sağlanacak, hareketlilik programları özellikle dezavantajlı gençlerin katılımını artıracak biçimde genişletilip çeşitlendirilecektir. (Kalkınma Planı p.268)
Türkiye Ulusal Gençlik Konseyinin aktif hale getirilmesine yönelik çalışmalar tamamlanacaktır.	GSB (S), Üniversiteler, STK’lar, Yerel Yönetimler	Aralık Sonu	Türkiye Ulusal Gençlik Konseyine yönelik ikincil mevzuat çalışmaları tamamlanacak ve Konseye işlevsel bir yapı kazandırılacaktır.
Gençliğin kişisel ve sosyal gelişimine katkı sağlamak amacıyla düzenlenen programlar ile faaliyetlerin sayısı ve kalitesi artırılacaktır.	GSB (S), MEB, YÖK, Üniversiteler, STK’lar	Aralık Sonu	Gençliğin kişisel ve sosyal gelişimine katkı sağlamak amacıyla düzenlenen eğitim faaliyetlerinin, rehberlik hizmetlerinin ve gençlik alanında yapılan inceleme ve araştırmaların sayısı ve kalitesi artırılacaktır. Gençlik liderliği, gönüllülük, gençlik hakları gibi çeşitli alanlarda gençleri güçlendirmeye yönelik eğitimler uzaktan eğitim yöntemleri de kullanılarak verilecektir.
Gençlerin şiddete ve zararlı alışkanlıklara yönelmelerini önlemek üzere spor, kültür, sanat gibi alanlarda gelişimlerini destekleyici programların uygulanmasına devam edilecektir. (Kalkınma Planı p.269)
Gençlik merkezlerinde ve kamplarında sunulan hizmetlerin kalitesi geliştirilecektir.	GSB (S), MEB, Sağlık Bakanlığı, ÇSGB, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Üniversiteler, STK’lar ve Spor Federasyonları	Aralık Sonu	Gençlik merkezleri ve gençlik kamplarının fiziki şartları iyileştirilecek, faaliyetler gençlerin tercihleri doğrultusunda çeşitlendirilecektir.