BiRİNCİ BÖLÜm dünya ekonomiSİnde geliŞmeler

2.2.1.12. Sosyal Güvenlik

a) Mevcut Durum

2012 yılı öncesi on yıllık dönemde ortalama olarak yüzde 76,6 düzeyinde olan sosyal sigorta kapsamındaki nüfus, 2012 yılında yüzde 82,8 olarak gerçekleşmiştir. Sigorta kapsamındaki nüfusun artırılmasına yönelik kayıt dışı istihdamla mücadele çalışmaları yoğunluk kazanmıştır. Bu çerçevede, fiili denetimlerin yanı sıra veri paylaşımına, bilgi teknolojilerinden yararlanılmasına ve toplumsal bilincin artırılmasına yönelik faaliyetler hız kazanmıştır.

2012 yılında yeşil kart sahipleri gelir testi sonuçlarına göre Genel Sağlık Sigortası (GSS) kapsamına alınmaya başlanmıştır. 2012 yılı sonu itibarıyla GSS kapsamında 14,5 milyon kişinin gelir testi sonuçlanmıştır. Aynı yılın Aralık ayı verilerine göre, gelir testi sonuçları doğrultusunda aylık gelirleri brüt asgari ücretin üçte birinin altında olan kişilerle bazı özel kanunlar kapsamında bulunan yaklaşık 9,1 milyon kişinin primleri devlet tarafından ödenmiştir. Mevcut durum itibarıyla nüfusun tamamına yakını GSS kapsamına alınmıştır.

2013 yılı içerisinde 6486 sayılı Kanunla, Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda genel sağlık sigortalısı olma ve gelir testine tabi olma gibi konularda düzenlemeler yapılmıştır. Kanunla 18 yaşına kadar tüm vatandaşların herhangi bir şart aranmaksızın sağlık yardımı alabilmesi ve genel sağlık sigortası kapsamındaki hizmetlerden yararlanmasına ilişkin bir düzenleme de gerçekleştirilmiştir. İlave olarak aynı Kanunla mevcutta özel sektör işverenlerine yönelik yürütülen sigorta primi işveren hisse desteği uygulamasından yararlanan işyerlerinin, sigortasız kişi çalıştırdıklarının tespiti halinde bu destekten bir yıl süreyle yararlanamamaları da düzenlenmiştir.

2012 yılında 6283 sayılı Kanunda yapılan değişiklikle sağlık hizmetleri için yapılan usulsüz ve yersiz ödemelerin önlenmesi amacıyla biyometrik yöntemlerle kimlik doğrulaması yapılmasına imkân tanınmıştır. 2012 yılında, 21 ildeki özel hastanelerin tamamında uygulanmaya başlanan sistem, 2013 yılı Aralık ayından itibaren tüm özel hastanelere yaygınlaştırılacaktır.

Sigorta işlemlerinin otomasyonla yapılması kapsamında çeşitli meslek mensuplarının tescil-terk işlemlerinin elektronik ortamda gerçekleştirilebilmesine yönelik çalışmalar yürütülmüş olup SGK tarafından tam otomasyona geçiş kapsamında başlatılan faaliyetlere devam edilmektedir.

Sosyal sigorta sisteminin gelirleri giderlerini karşılayamamakta ve sistem açık vermeye devam etmektedir. Sistemde gerçekleştirilen reformlara rağmen, geçmişte uygulanan erken emeklilik, yüksek aylık bağlama oranlarından kaynaklanan yükümlülüklerin devam etmesi ve sağlık harcamalarının giderek artması açığın başlıca nedenlerini oluşturmaktadır. Finansman açığını kapatmak için sisteme bütçeden yapılan transfer tutarının GSYH’ya oranı; sosyal sigorta primlerine devlet katkısı, ek ödemeler, faturalı ödemeler, ek karşılıklar, sosyal sigorta primleriyle ilgili teşvik tutarları ve 2011 yılından itibaren ödeme gücü olmayanların GSS primleri hariç olmak üzere 2011 yılında yüzde 1,28’den 2012 yılında yüzde 1,57’ye yükselmiştir. Bu durumun temel sebebi giderlerin gelirlere kıyasla daha yüksek artış göstermesidir.

Sosyal sigorta sisteminin finansal sürdürülebilirliğinin önemli göstergelerinden biri olan aktif/pasif oranı 2011 yılı sonu itibarıyla 1,70 iken 2012 yılında artarak 1,74 olarak gerçekleşmiştir. 2011 yılında yüzde 42 olan kayıt dışı istihdam oranı 2012 yılında azalarak yüzde 39’a düşmekle birlikte, söz konusu husus sosyal sigorta sistemi gelirlerini olumsuz yönde etkilemeye devam etmektedir. İlave olarak primlerin kişilerin gerçek kazançları yerine asgari ücret üzerinden yatırılması da sistem gelirlerinin olması gereken düzeyin altında gerçekleşmesine neden olmaktadır. 2013 yılı itibarıyla yüzde 7,7 olan 65 yaş üzeri nüfusun toplam nüfusa oranının 2025 yılında yüzde 11’e yükselmesi dolayısıyla nüfusun giderek yaşlanması beklenmektedir. 65 yaş üzerindeki nüfusun çalışma çağındaki nüfusa oranı incelendiğinde ise 2013 yılında yüzde 11,3 olan bu değerin 2025 yılında yüzde 16,1’e yükseleceği tahmin edilmektedir. Elde edilen bu veriler Türkiye’deki nüfus yapısının doğurganlık oranlarının azalması ve doğumda beklenen yaşam süresinin giderek artması gibi çeşitli nedenlerle önemli bir değişim yaşayacağını göstermektedir. Bu gelişmelerin sonucunda yaşlı bağımlı nüfus oranındaki artışın, aktif-pasif oranı üzerinde bir baskı oluşturması ve beraberinde emeklilik sigortası giderlerini yükseltici bir etki oluşturması beklenmektedir. Diğer taraftan yaşlanan nüfusun yanı sıra sağlık teknolojilerindeki ilerlemelerin ve hane halkları gelirlerindeki artışın, sağlık harcamalarında yükselmeye neden olması ve dolayısıyla sağlık sigortası giderlerini artırması beklenmektedir.

Kayıtlı istihdam düzeyinin ve işgücüne katılım oranının düşük olması sebebiyle çalışan ve çalışabilir nüfusun bir bölümü sosyal yardım programlarından yararlanmaktadır. SGK tarafından kayıt dışı istihdamla mücadele konusunda 2008 yılında başlatılan çalışmalarda veri paylaşımı, yapılan denetimler, gelen ihbar-şikâyetler sonucunda 2008-2013 Ağustos döneminde 1.584.489 kişi ile 96.816 işyerinin tescilsiz olduğu tespit edilmiş olup konuya ilişkin çalışmalara devam edilmektedir. Gerçek ücretler yerine asgari ücret üzerinden prim yatırılması, sistemin gelirleri üzerindeki olumsuz etkisinin yanı sıra çalışanların emekli aylığı, kıdem, işsizlik ödeneği tutarları açısından düşük düzeylerde gelir elde etmelerine de neden olmaktadır. Bu şekilde ortaya çıkan kayıt dışılığın önüne geçilebilmesi kapsamında 2012 yılı Kasım ayından itibaren aylık prim ve hizmet belgelerinde değişiklik yapılmış, işverenlerin çalıştırdıkları sigortalıları meslek kodlarına göre bildirmeleri uygulaması başlatılmıştır. Kayıt dışı istihdam, sistemin sürdürülebilirliği ve kişiler üzerindeki olumsuz etkileri ile ekonomide öngörülebilirliğin kısıtlanmasına sebep olması gibi nedenlerle üzerinde hassasiyetle durulması gereken bir konu olarak ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle söz konusu alanda denetim mekanizmalarının güçlendirilmesi önem arz etmektedir.

TABLO II: - Sosyal Sigorta Programlarının Kapsadığı Nüfus

	2010	2011	2012
I. Kamu Çalışanlarının Sigortalı Sayıları	9 191 803	9 998 872	10 342 989
1. Aktif Sigortalılar ^1	2 282 511	2 554 200	2 662 608
2. Aylık Alanlar (kişi)	1 822 730	1 856 273	1 886 681
3. Bağımlılar ^2	5 086 562	5 588 399	5 793 700
4. Aktif Sigortalı/Pasif Sigortalı (1)/(2)	1,25	1,38	1,41
5. Bağımlılık Oranı (3+2)/(1)	3,03	2,91	2,88
II. Hizmet Akdi İle Çalışanların Sigortalı Sayıları	36 466 213	38 050 678	36 708 477
1. Aktif Sigortalılar^3	10 056 588	11 063 806	11 974 220
2. Kısmi Süreli Çalışan Sigortalılar	16 964	60 237	160 783
3. Tarımdaki Aktif Sigortalılar	152 802	124 911	85 717
4. Aylık Alanlar (kişi)	5 535 411	5 777 300	6 026 431
5. Bağımlılar ^2	20 704 448	21 024 424	18 461 326
6. Aktif Sigortalı/Pasif Sigortalı (1+2+3)/(4)	1,85	1,95	2,03
7. Bağımlılık Oranı (5+4)/(3+2+1)	2,57	2,38	2,00
III. Bağımsız Çalışanların Sigortalı Sayıları	15 177 791	15 390 199	15 184 919
1. Aktif Sigortalılar ^4	1 862 192	1 880 740	1 910 505
2. İsteğe Bağlı Aktif Sigortalılar	374 535	270 780	195 557
3. Tarımdaki Aktif Sigortalılar	1 101 131	1 121 777	1 056 852
4. Aylık Alanlar (kişi)	2 160 507	2 381 409	2 469 307
5. Bağımlılar ^2	9 679 426	9 735 493	9 552 698
6. Aktif Sigortalı/Pasif Sigortalı (1+2+3)/(4)	1,54	1,37	1,28
7. Bağımlılık Oranı (5+4)/(3+2+1)	3,55	3,70	3,80
IV. Özel Sandıklar Toplamı	341 103	350 890	356 040
1. Aktif Sigortalılar	114 600	119 682	122 655
2. Aylık Alanlar	83 581	84 890	86 103
3. Bağımlılar ^2	142 922	146 318	147 282
4. Aktif Sigortalı/Pasif Sigortalı (1)/(2)	1,37	1,41	1,42
5. Bağımlılık Oranı (3+2)/(1)	1,98	1,93	1,90
V. Genel Toplam	61 176 910	63 790 639	62 592 426
1. Aktif Sigortalılar	14 315 891	15 618 428	16 669 988
2. İsteğe Bağlı Aktif Sigortalılar	374 535	270 780	195 557
3. Tarımdaki Aktif Sigortalılar	1 253 933	1 246 688	1 142 569
4. Kısmi Süreli Çalışan Sigortalılar	16 964	60 237	160 783
5. Aylık Alanlar	9 602 229	10 099 872	10 468 522
6. Bağımlılar ^2	35 613 358	36 494 634	3 3955 007
7. Aktif Sigortalı/Pasif Sigortalı (1+2+3+4)/(5)	1,66	1,70	1,74
8. Bağımlılık Oranı (5+6)/(1+2+3+4)	2,83	2,71	2,45
VI. Genel Nüfus Toplamı	73 722 988	74 724 269	75 627 384
VIII. Sigortalı Nüfus Oranı (Yüzde)	83,0	85,4	82,8

Kaynak: SGK

¹ Aktif sigortalı sayıları Nisan 2009 tarihinden itibaren kesenekleri Kuruma bildirilen kişi sayıları olarak verilmeye başlanmıştır.

² Bağımlıların hesaplanmasında yeni katsayılar dikkate alınarak veriler geçmişe yönelik olarak revize edilmiştir.

³ Zorunlu sigorta ve yurt dışı topluluk sigortasını kapsamaktadır.

⁴ Muhtarlık ve zorunlu sigortayı kapsamaktadır.

Sigorta sisteminde finansal sürdürülebilirliğin sağlanabilmesi amacıyla 5510 sayılı Kanunla aylık bağlama oranları düşürülmüştür. Bu nedenle, bireylerin emeklilik döneminde de hayat standartlarını koruyabilmeleri için primlerin gerçek ücretler üzerinden bildirilmesi, çalışma hayatında daha uzun sürelerde kalmanın teşvik edilmesi ve bireysel tasarrufların artırılması konuları önem arz etmektedir.

Geri ödeme kapsamında olmayan sağlık hizmetlerinin sağlanmasında tamamlayıcı sağlık sigortası modellerinin geliştirilmesi ile devlet katkısı teşviki getirilen tamamlayıcı emeklilik kapsamındaki nüfusun artırılmasına yönelik ihtiyaç devam etmektedir.

b) Amaç ve Hedefler

Sosyal güvenlik sisteminin nüfusun tamamını kapsayan, adil, kaliteli ve mali açıdan sürdürülebilir bir yapıya kavuşturulması temel amaçtır.

Çalışanları sosyal sigorta çatısı altında toplayan, kayıt dışı istihdam ile mücadele konusunda etkin denetim-koordinasyon mekanizmasına sahip bir sistem hedeflenmektedir.

c) Politika ve Tedbirler

Politika / Tedbir	Sorumlu /İşbirliği Yapılacak Kuruluşlar	Süre	Yapılacak İşlem ve Açıklama
Sosyal güvenlikte hak ve prim geliri kayıplarına yol açan kayıt dışılıkla etkin mücadele kapsamında, denetime, koordinasyona, bilişim altyapısına ve bilinçlendirme faaliyetlerine önem verilecektir.(Kalkınma Planı p.328)
SGK denetim mekanizmaları güçlendirilerek sosyal sigorta sistemi gelirlerindeki kayıp ve kaçaklar azaltılacaktır.	SGK (S), ÇSGB, Maliye Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı, İŞKUR	Aralık Sonu	Kayıt dışı istihdamı önlemeye yönelik olarak kurum ve kuruluşlarla yapılan veri paylaşımı çalışmalarının kapsamı genişletilecektir. Risk odaklı denetim yaygınlaştırılacak, ücreti eksik bildirilen kalifiye mesleklerdeki kişilerin tespitine yönelik çalışmalar yürütülecektir.
Bankalarla protokol yapılarak SGK alacaklarının e-hacizle takip ve tahsil edilmesi sağlanacaktır.	SGK (S), Türkiye Bankalar Birliği, Türkiye Katılım Bankaları Birliği	Mart Sonu	Bankalarla gerçekleştirilen protokoller çerçevesinde borçlunun banka mevduat hesabına elektronik ortamda haciz konulabilmesine yönelik bilgi işlem altyapısı oluşturulacaktır.
Sosyal güvenlik mevzuatı sade ve anlaşılır bir yapıya kavuşturulacak, kişileri sistemden uzaklaştıran bürokratik formaliteler azaltılacaktır. (Kalkınma Planı p.329)
Sosyal güvenlik mevzuatının sadeleştirilmesine yönelik mevzuat düzenlemesi çalışmaları başlatılacaktır.	SGK (S), ÇSGB, Maliye Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı	Aralık Sonu	Bireylerin