Birinci fəsil: Mədəni hücum və mədəni mübadilə

7- Təbliğatda yeni üsullardan istifadə

Biz dini sözləri qatqılardan təmizləməsək, bunu bizdən öyrənən nəsil bizi bağışlamayacaq.

Bu gün dünya xalqın ehtiyacı olan ən aktual məsələ və elmlər üçün hər saat yeni üsullar tapır. Siz bu gün bir nəzəriyyə oxusanız, bir aydan sonra son nəzəriyyə kimi ona istinad edə bilməzsiniz. Çünki üsullar dəyişir və yeni sözlər meydana çıxır. Elə isə biz bu gün öz haqq sözümüzü 50, yaxud 100 il bundan qabaqkı insanlara deyilən tərzdə və üsulla deyə bilərikmi?! Bu gün hətta inqilabdan öncəki dövrlə fərqlidir. İnqilabdan öncəki 1976, 77 və 78-ci illərdə faydalı və təsirli olan bir dini çıxış bu gün o qədər də faydalı olmaya bilər. Düzdür, bəzi məsələlər hansı dillə və hansı şəraitdə bəyan olunsa, insanları cəlb edir, amma bu ümumi deyil. Mənim minbər və minbər adamları barədə demək istədiyim əsas məsələ budur. Qısası budur ki, bu şərafətli peşəni həm məzmun, həm də forma və metod baxımından inkişaf etdirmək lazımdır.⁴²⁹
Təbliğ çatdırmaq deməkdir və bunun vasitələri şəraitə görə fərqlənir. Bir zaman siz bir şeyi yandakı otağa çatdırmaq istəyirsiniz. Bu zaman onu əlinizə götürüb aparır və çatdırırsınız. Bir zaman da bir fərsəng məsafə olur, yaxud dünyanın o başına getmək lazım gəlir. Bir zaman divar və maneələr ola bilər, dağlardan, meşələrdən keçməli olarsınız; bir zaman qarşı tərəf sözü rəğbətlə qəbul edir, bir zaman da çox diqqət və ehtiyatla ona ötürməlisiniz; bir zaman bir nəfər orada dayanıb və sizin aparmaq istədiyinizi buraxmır. Xülasə budur ki, bu çatdırmağın müxtəlif qisimləri var və hər bir şəraitdə müxtəlif formalarda ola bilər. Çatdırmağın vasitəsini və tərzini təyin edən amil sizin zövqünüz, üsulunuz, dərkiniz və çatdırma sürətinizdir. Suyu bir fərsəng o tərəfə çatdırmaq istəyəndə onu bir stəkana töküb yola düşsəniz, ağıllı adamlar baxanda təccüblənərlər ki, bu necə su çatdımaqdır. Belə vəziyyətdə bir kuzə, yaxud qumquma tapmalısınız. Çünki bir fərsəng yol gedəndə bir stəkan su tərpənib dağılar.

Demək olmaz ki, bir zaman belə təbliğ edirdik və çox təsirli idi. Bəli, bir zaman Şeyx Cəfər Şüştəri Tehranda minbərə çıxıb "Camaat! Bu qədər bilin ki, Allah var" – deyir və bununla da insanların qəlbində tufan qoparırdı. O zaman Allahın yardımı və dinləyicinin çıxarı belə təsir bağışlayırdı. Lakin bu gün mən və siz minbərə çıxıb eyni cümləni desək, camaat başlarını tərpədib təəccüblə baxar, qalxıb gedərlər.

Bir zaman mərhum Məclisi "Həqq əl-yəqin" və "Eyn əl-həyat" kitablarında dini etiqadları və əxlaq məsələlərini öz dili ilə bəyan edir və bir dünya adamı Şiə etiqadına yaxınlşadırırdı. Siz elə bilməyin ki, Məclisinin bu kitabları əbəs yazılmışdır. O zaman ölkəmizdə yeni olan Şiə məzhəbinin təməllərini bu kitablar möhkəmlətdi. Allah eləməmiş, bu kitablara həqarət gözü ilə baxmayın. Bir zaman bunların çox böyük təsiri olmuşdur. Məclisinin şəhərində ondan 50-100 il öncə insanları Şiə etiqadlarına vadar etmək üçün hətta qeyri-insani işlər də görmüşdülər. Məclisi və onun kimilər isə bu inancları xalqın qəlbində bərkitdilər. O zaman bu kitablar faydalı idi, amma bu gün biz oxumaq üçün xalqa bunları təklif edə bilmərik. Biz onları tarix kimi şkafa qoymalı, bacardığımız təqdirdə isə həmin məzmunu bugünkü dillə yazmalıyıq. Mən bu gün "Həqq əl-yəqin" və "Eyn əl-həyat" kitablarını oxumağı tövsiyə etmirəm. Çünki hal-hazırda insanların işinə yaramır. Sizin çoxunuz bəlkə oxumamısınız, mənsə oxumuşam, faydalı mətləblərlə doludur, amma bugünkü gəncə və mərhum Məclisinin dövründən əsər-əlamət qalmayan bugünkü təfəkkürlərə uyğun deyil. Bu gün radiolarda, kitablarda, tərcümələrdə bu qədər yeni, düşündürücü və cəlbedici söz var. Biz bir yerdə bir sətir görən kimi tez yas tutub, haray-həşir salmamalıyıq ki, filan sözləri demiş, yaxud tərcümə etmişlər. Bu da bir fikirdir. Siz elə bilirsiniz İbn Kəmmunənin vaxtında kimsə kitabında onun şübhəsini yazan kimi müəllifi kafir elan edirdilər?! Məgər səbəb olmadan kimisə kafir elan etmək olar?! Kim yeni söz desə, biz deməliyik ki, sən müxalifsən, düşmənsən?! Axı deməməklə problemlər həll olmur.

Bu qədər əzəmətli Qurani-kərim ateist və materialistlərin fikirlərini özü söyləyir. Onların Peyğəmbərə (s) söyüşünü də deyir: "Deyirlər ki, o, dəlidir"⁴³⁰. Amma Quran özünə arxayındır: "Onda şübhə yoxdur"⁴³¹. Buna görə, bizim hamımız, eləcə də inanclarımız şübhədən uzaq olmalı, fikirlərimizi möhkəm şəkildə və münasib dillə bəyan etməliyik. Belə olsa, möcüzəni görəcəksiniz. Mühüm olan budur ki, biz işıqlı əlimizi ciblərimizdən çıxarıb göstərək və əsanı ataq. Bunlar yaradıcılıq tələb edir.

Hər halda, təbliğatın və çatdırmağın müqəddimələri var. Məzmunu hazırlamaq və uyğun formanı seçmək lazımdır. Biz ruhanilər bu məzmunların arxasındakıları unutmamalıyıq. Uzun illər gözləyirdik ki, şəhərin bir küncündə, yaxud bir məscid və ya hüseyniyyədə dörd nəfər toplaşsın və biz bir kəlmə söz danışaq. Bir şəhərdə bir din alimi, bir məscid imamı və ruhani vardı, ondan başqa bir kəs yox idi, ya da çox deyildilər. O, qəm-qüssə, zəhmət çəkir, narahat olur, ona-buna ağız açır və etimad yaradırdı ki, bir qarış məscidi ondan almasınlar. Nə üçün? Çünki düşüncə mərkəzinin məsciddən ibarət olduğunu duşunürdü. Oranı bağlasaydılar, heç bir şey qalmazdı.

Bu gün siz bu şəhərdə təbliğat apararkən bilirisiniz ki, 130-dan artıq başqa şəhərdə də sizin kimilər təbliğat aparırlar. Radio və televiziyada da oxşar təbliğat aparılır. Bəli, bu, radio və televiziyanın bu üzüdür. İndi üç-dörd musiqi çalınanda, bir qadının saçının üç-dörd tükü bayırda qalanda hamının etirazı ucalır. Bunu görmürsünüz ki, radio səhərdən axşama qədər Quran, dini çıxış və İslam təlimləri yayımlayır, sözləri Bismillahla başlayır, Quran ayəsi ilə bitirir?! Bu gün yaxşı fürsəti olan sizlər bu imkanlardan istifadə etməlisiniz, yoxsa yox?! Mütaliəsiz minbərə getməyimiz düzgün deyil. Mütaliəsiz minbər odur ki, xalqa demək istədiklərimizin fikir-zikri beynimizdə olmasın.

Əlbəttə, bu yalnız minbər deyil, həm də incəsənət üsullarından istifadədir. Minbər də iki cürdür: sənətkarcasına və qeyri-sənətkarcasına. Sizin gördüyünüz yaxşı minbərlərin bütün cəlbediciliyi məzmununa görə deyil, həm də nitqdə sənətkarlığa görədir. Keçmişdə bizim dövrümüzün bəzi minbər alimlərini əsl incəsənət xadimi sayırdılar. Odur ki, nitq sənətini öyrənmək, təbəqələri bir-birindən ayırmaq lazımdır. Gənc qızlar bir şey istəyirlər, gənc oğlanlar başqa bir şey; uşaqlar bir şey, yeni elmlərin mütəxəssisləri başqa bir şey; alimlər bir şey, adi camaat, həmçinin evdar qadınlar başqa bir şey.⁴³²

Bütün səviyyələr üçün kitablar lazımdır. Mən indi İslam maarifi və kitabları ilə tanış olan sizdən bir neçə yaxşı kitab adı çəkmənizi istəsəm, bəlkə də barmaqsayı qədər kitab adı çəkə bilməyənlər olacaq, bəlkə heç bu qədər lazımlı və yaxşı kitabımız yoxdur da. Bundan əlavə, bizim mövzu üzrə bəhslərə ehtiyacımız var. Məsələn, bir nəfər yalnız hicaba, ər-arvad hüquqlarına, yaxud dünyada bu qədər dartışılan insan haqlarına, yaxud İslamın xarici siyasətinə və ya fəhlə hüquqlarına dair İslamın fikrini sadə və qısa şəkildə bilmək istəyir. Bütün bu mövzularda bizim kitablarımız varmı?! Bir nəfər hansısa yazıçının bir kitabını tərcümə edə bilər, amma tərcümə kifayət etmir. Bu mövzular haqda kitab yazmaq və tədqiqat aparmaq lazımdır. Məşhur şəxsiyyətlərdən, Qumun böyük və dəyərli alimlərindən biri bir neçə il qabaq mənə deyirdi ki, İngiltərə kitabxanalarından birinə getmişdim; indi yadımdan çıxıb ki, İngiltərə idi, yoxsa başqa bir ölkə. Hər halda, deyir ki, kitabxananın bir hissəsi əxlaq kitablarına aid idi. Səhv etməsəm, son 10-20 ildə əxlaq haqda yazılan kitablar kitabxananın böyük bir hissəsini doldurmuşdu, bəlkə təxminən 10 min cild kitab vardı. Mən bu rəqəmi ehtiyatla deyirəm, ondan da artıq ola bilər. Siz görün bizim İslamın əvvəlindən indiyədək fars və ərəb dillərində əxlaq haqda yazdığımız bütün kitablar nə qədərdir. Hansısa bir kitabxanada olan əlyazmaları demirəm, tanınan və insanların əlində olan əxlaq kitabları yüzdən çoxdur?! Onlar son bir neçə ildə əxlaq haqda bu qədər kitab yazıblar. Mən demək istəmirəm ki, yazdıqlarının hamısı yaxşı və düzgündür. Mən deyirəm ki, əksərən materialist təmayülləri olsa və mənəviyyatdan çox uzaq qalsalar da, inkişaf etmiş ölkələrdə elmi fəallıq var. İnsafla desək, bizim əxlaq və digər mövzular haqda müxtəlif səviyyəli oxucular üçün kitab və yazılarımız azdır. İslamla yeni tanış olanların bu kitablara ehtiyacı var. Bizim keçənilki söhbətimiz zamanı Sovet İttifaqının tərkibində olan ölkələrdə bu gün milyonlarla müsəlman var. Onlar dünənə qədər kommunizmin hakimiyyəti altında idilər, bu gün isə bizdən din təlimləri istəyirlər. Ötən il belə ölkələr yox idi, bu gün isə var.

Bu, beynəlxalq hadisələrin sürətini göstərir. Onlar deyirlər ki, biz 60-70 il kommunizmin hökmranlığı altında olmuşuq. Kommunizm bizə iqtisadiyyat, tarix, fəlsəfə və digər müxtəlif mövzularda kitab, broşür, film və teatr hazırlamışdı. İndi müsəlmanıq, İslama qayıtmışıq. Siz də dediyiniz kimi İslamın mərkəzisinizsə, bizə İslam kitabları verin. Sizin onlara cavabınız nədir? Siz onlar üçün nə tərcümə etmiş və ya yazmısınız? Biz müxtəlif şəraitlərə uyğun kitab istehsal etməliyik. Təbliğat məsələsi bunlara da şamil olur. İncəsənət, film və digər məsələlər öz yerində, amma təbliğat üçün biz hövzənin idarəsində yeni bir dönəm başlatmalıyıq. Düzdür, biz Qum Elm Hövzəsində fiqh üzərində dayanır və onu birinci bilirik, amma bu o demək deyil ki, təbliğat fənninə az əhəmiyyət verməliyik. Bəzən bir təbliğatçının gördüyü işi yüz fəqih görə bilmir. Mərhum Hacı ağa Rza Həmədani Vaiz həm din alimi idi, həm də vaiz və təbliğatçı. O, batil təriqətlərin birinin yayıldığı və tədricən hövzəyə də sirayət etdiyi zaman mərhum Mirzə Şirazinin dəvəti ilə minbərə çıxıb bu təriqətin əleyhinə çıxış etdi. Həmin çıxış indi də mövcud olan "Hədiyyə ən-nəmlə ila rəis əl-millə" adlı kitab oldu. Bəzən bir təbliğatçı elə böyük iş görür ki, Mirzə Şirazinin və ya onun kimilərin özləri istəsəydilər, belə bir iş görə bilməzdilər və yaxud çox çətinliklə görərdilər. Bu vaiz isə təbliğat peşəsinə yiyələnmişdi.⁴³³
Biz Əhli-beyt sözünü ucaltmaq üçün işlər görməliyik. Əvvəla Əhli-beytin özünü tanıtdırmalı, ikincisi isə onların fikirlərinin təbliğinə çalışmalıyıq. Bu gün İslam dünyasında Əhli-beyt haqqında bu dövrə uyğun olan və münasib dillə yazılmış kitablar var, yoxsa yox? Mənim böyük ehtimalım budur ki, yetərincə yoxumuzdur. Bəlkə də haradasa nələrsə var. Əgər varsa, biz bunları tələbələr, gənclər, ruhanilər, ümumi xalq və təbliğatın təsiri altına düşən digər şəxslər arasında yaymalı və onların ixtiyarında qoymalıyıq. Onların şəxsiyyəti haqda da kitablar yazılmalı, geniş mədəni işlər görülməli, həmçinin Əhli-beytin düşüncə və görüşləri bəyan olunmalıdır. İslam məsələlərində, yəni İslam prinsipləri, maarifi və ədəbiyyatında Əhli-beytdən çatan çox şeylərimiz var. Onlar bu gün dünyaya təqdim olunsa, həqiqətən dünyanı heyrətə salar. Məsələn, Nəhcül-bəlağə üzərində işləmək lazımdır. Bu kitabda və digər hədis kitablarında mövcud olan mühüm məqamlar çıxarılsın, izah olunsun və incələnsin.

Bizdə Əhli-beytin dilindən nəql olunan çoxlu sözlər, Əhli-beytin tanıtdırdığı İslamın təlimləri olan çoxlu dəyərli bilgilər var. Bu gün bəşər bunlara ehtiyaclıdır. ⁴³⁴