Birinci fəsil: Mədəni hücum və mədəni mübadilə

4- Cəmiyyətin mədəni keyfiyyətini yüksəltmək

Bizim cəmiyyətimiz İslam cəmiyyətidir, bir düşüncə əsasında tədricən qurulmalıdır. Hakimiyyət bir ideologiya və etiqada əsaslanır. Təbii ki, bu ideologiya indi xalqda var. Xalq yalnız adda müsəlman olmaq istəmir, daim bu məktəbdən yeni düşüncələr öyrənmək və onun qaranlıq nöqtələri haqda dəlillər eşitmək istəyir.⁵⁵⁴

Ölkədə mədəni amilləri inkişaf etdirmək üçün dayaz genişləndirmə deyil, onu dərinləşdirmək lazımdır. Fərz edin sizin kitab oxumanız, yaxşı kitaba sahib olmanız, mədəni tədqiqat üçün mövzular müəyyən etməniz, bütün mədəni sahələrdə cəmiyyətə yeni fikirlər təqdim etməniz lazımdır. Misal üçün, hökumətin idman sahəsi hər bir insanın gündə on dəqiqə idman etməsinin lazım olduğunu söyləməklə kifayətlənmir, kimlərsə idman növlərində yüksək səviyyələrə nail olurlar. İdman sahələrində çempion yetişdirmək bir vasitədir və lazımdır. Biz hamının idman etməsini istəyiriksə, bunun üçün çempionumuz olmalıdır. Əks təqdirdə, hamı idman etməyəcək. Mədəniyyət sahəsində isə belə deyil; yəni bu sahədə qabaqcıl və xüsusi insanlar yetişdirmək mədəniyyətin genişlənməsinə müqəddimə deyil, hətta demək olar ki, əksinədir. Biz istəyirik ki, ümumi mədəniyyət genişlənsin, cəmiyyət mədəni baxımdan ən yüksək zirvəyə çatsın və rekordları yeniləsin.⁵⁵⁵
Bizim ölkəmizdə mədəniyyət məsələsi məzlum bir sahədir. Hər bir dəyər hərəkəti kimi bizim inqilabımız da inqilabi bir kimliyə və baxışa əsaslanır. Biz mədəni sahələrdə daha çox çalışmalıydıq. Məqsəd islami-mədəni sahədir; yəni İslam mədəniyyətini mədəniyyətin mənası qədər geniş formada, sapqınlıqdan, yanlışlıqdan, qapalılıqdan uzaq şəkildə, çəkinmədən və qorxmadan aydınlaşdırmaq, izah etmək.

Qərb mədəniyyəti özünü azadfikirli kimi tanıtdırmağa çalışsa da, mədəniyyət sahəsində çox təəssübkeşdir. Bəlkə də başqa sahələrdə də belədir, amma bunda olduqca təəssübkeş və tələbkardır. Avropa mədəniyyətindən başqa hər bir mədəniyyət güclü təhqir və təzyiqlərə məruz qalır. Loyallıq, azadfikirlilik, qapalılıq və fanatizmdən uzaq durmaq iddiası edən Avropa mədəniyyət sahəsində çox təəssübkeşdir və özündən başqa bütün mədəniyyətlərə faydasız, barbar, mürtəce və geriqalmış kimi müxtəlif adlar qoyur, onlara qarşı sərt hücuma keçir. Qədim Yunan düşüncəsinə görə başqa hər bir kəs barbar sayılırdı. Avropa və Qərb mədəniyyətində yaşayan avropalının qəlbinin dərinliyində indi də bu hiss var. Təbii ki, Avropanın mədəni peyklərində, yəni ABŞ və Avstraliyada da eynilə belədir və buna görə təhqir edirlər.

Misal üçün, hicaba qarşı sərt mübarizə aparırlar; həm də onun qadına məcburi bir şey olduğuna görə yox - onlar qadını müxtəlif məsələlərə məcbur edirlər, onlar üçün heç bir problem yoxdur. Orada qadınlar ağır işə, təhqirə məcbur edilirlər, təhqir olunurlar, iki cinsdən biri kimi hörmət və heysiyyəti əlindən alınır. Bunların hamısına dözürlər, hicaba isə dözmürlər. Hicab onların mədəniyyətinə zidd olduğuna görə ona qarşı mübarizə aparırlar. Son bir neçə ildə Avropada, Fransada, Almaniyada və digər bir neçə ölkədə hicabı qadağan etdilər, özləri başörtüyü ilə məktəbə getmək istəyən bir neçə nəfərə icazə vermədilər. Onlar hər yerdə beynəlxalq standartlardan danışırlar. Məsələn, İslam Respublikasının filan işləri görməli olduğunu deyəndə ən çox belə əsaslandırırlar ki, özünü beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırmalıdır. Standartlar isə Qərb mədəniyyətinə uyğun olanlardır. Deməli, qərblilər tərəfindən hələ də bu təzyiq və maneə var. Başqa bir mədəniyyət, xüsusən də hücumcu olan, özünə məqam tanıyan, aşağılıq və əskiklik hiss etməyən İslam mədəniyyəti özünü göstərəndə kəskin təzyiq və təhqirlərə məruz qalır. Bu məsələlərə və xüsusən son bir neçə onillikdə, hətta demək olar ki, son 100-200 ildə baş verənlərə əsasən, bizim ölkəmizdə Qərb mədəniyyətinə yol açıldı. Biz bu sahədə çox işləməli və İslam mədəniyyətini açıqlamalı idik. Təəssüf ki, bu işlər görülməyib. Kimlərsə haradasa bir iş görmək istəyəndə də müxtəlif təzyiq və ajiotajlarla mane olublar.⁵⁵⁶
Bizim xalqımız təbiətcə poetikdir. Nəsrabadi təzkirəsinin müəllifi deyir ki, təbiətcə poetik, yaxud poetik insandır; demək istəyir ki, şair təbiətlidir. Bizim xalqımız da belədir, onda incəsənət zövqü var, şeiri və bəzi sənət növlərini sevir. İran xalqı həqiqətən qapalı və zövqsüz deyil, lakin eyni zamanda biz həm bizim üçün yeni olmayan qədim incəsənət sahələrində, əsrlərdir cəmiyyətimizdə mövcud olmuş şeirdə, hekayədə və digər sənət növlərində, həm də yeni incəsənət sahələrində, məsələn, teatr və kinoda geridəyik. Şeirin istisnalarını söyləmək olar. Bəlkə demək olar ki, ən azı inqilabdan sonra kəmiyyət baxımından bir qədər canlanma olub və çoxları şeirə üz tutub. Siz görün indi nə qədər çatışmazlığımız var. Bizim ölkəmizdə dünyanın məşhur romanları ilə müqayisə olunacaq roman yoxdur. Varsa, adını deyin. Hansı ki, bu bizim üçün yeni bir sahə deyil. Biz əsrlər öncədən hekayə yazmışıq. Əmir Ərsəlan bir hekayədir; Min bir gecə hekayədir. Qədimdən belə hekayələrimiz olub, amma bu sahədə inkişaf etməmişik. Digər ölkələrdə isə güclü povestlər, romanlar var. Düzdür, bizdə bəzi yazıçılar buna çalışdılar, yazdılar, görkəmi və forması da pis deyil, amma bu gün dünya şöhrətli əsərlərlə müqayisəyə gəlməz. Onları Viktor Hüqonun "Səfillər"i, Lev Tolstoyun "Hərb və sülh"ü və ya Sovet inqilabı üçün yazılan povestlərlə müqayisə etmək olmaz, imitasiyadan başqa bir şey deyil. Fərz edin kimsə bir povest və ya roman yazmış olsun deyə bir əhvalat haqda bir neçə cild yazır. Baxanda görürsən ki, köçürülmüş bir rəsmdir, təbii şəkildə ərsəyə gəlməyib. Bu hekayələrin məzmun cəhətindən nə qədər problemli olması da bir yana qalsın. Son 10-15 ildə ürəklərində İslam təfəkkürünə müxalif olan bu adamlar yazıb-yaydılar, amma onların hekayələri yalan və həqiqətdən uzaqdır.

Siz məsələn, "Səfillər" romanını, yaxud digər əsərləri oxuyanda Rusiyanın, Fransanın və ya İngiltərənin ozamankı vəziyyətini öyrənirsiniz. İnsan bəzən tarixdə yazılmayanları bu kitablarda tapır. Bu cənablar isə romanlarında ümumiyyətlə olmayan şeyləri yazır və əsla mövcud olmayan bir kəndi təsvir edirlər.

Mən bu kitabların əksərini oxumuşam. Oxuyandan sonra arxalarında bir neçə kəlmə qeyd yazıram. Bir dəfə bir kitab oxudum, gördüm ki, ümumiyyətlə dünyada mövcud olmayan bir kənddə baş vermiş əhvalatdan söhbət gedir. Bu, bizim öz bölgəmiz haqdadır. Xorasanda biz təxminən həmin bölgələrdə yaşamışıq və o yerləri tanıyırıq. Orada ümumiyyətlə belə bir kənd yoxdur ki, fahişəxanası olsun, məscidi isə olmasın. İranın harasında belə bir kənd var?! Fransalı yazıçı isə Fransanın bir kəndini təsvir edəndə həqiqəti söyləyir. Siz onu oxuyanda məsələn, 19-cu əsrdə Fransa sivilizasiyasının çilçıraqları arxasında kəndlərdə, şəhərlərdə, Parisin müxtəlif məhəllələrində nələrin baş verdiyini anlayırsınız. Bizim uyğun zəifliyimiz ondan irəli gəlir ki, bu sahədə incəsənət ruhu əsla inkişaf etməyib. Nəyisə yazmaq istəyən bir nəfər bu işə lazımi bacarığı olmadığı halda digərlərini yamsılamağa, oradan-buradan nələrsə götürməyə başlayır. Bu, nöqsan deyil?!⁵⁵⁷