BiRİNCİ HİSSƏ

1.2. Sosial qanunlar və kateqoriyalar

Sosial topluların fəaliyyəti prosesində sonsuz sayda müxtəlif sosial əlaqələr yaranır. İlk baxışdan onlar çox vaxt nə isə müvəqqəti, epizodik, təsadüfi bir şey kimi qəbul edilir. Lakin məcmu halda onlar bu və ya digər sistemə xas olan ictimai qanun və qanunauyğunluqlarla determinasiya olunmuşdur. Qanun dedikdə adətən verilmiş şərtlər daxilində ümumiliyə, zəruriliyə və təkrarlığa malik olan çox mühüm əlaqə və ya münasibət başa düşülür. Sosial qanun sosial hadisə və proseslərin mühüm zəruri əlaqələrinin, hər şeydən əvvəl insanların sosial fəaliyyətləri və ya onların hərəkətləri əlaqələrinin ifadəsidir. Sosial qanunlar müxtəlif fərdlər və sosial toplular arasında münasibətləri müəyyən edərək onların fəaliyyətində ifadə olunur. Bu, xalqlar, millətlər, siniflər, sosial-demoqrafik və sosial-peşə qrupları, şəhər və kənd, həmçinin cəmiyyət və sosial təşkilat, cəmiyyət və əmək kollektivi, cəmiyyət və ailə, cəmiyyət və şəxsiyyət arasında olan münasibətlərdir.

Sosial qanunlara uyğun olaraq insanlar öz həyat fəaliyyətlərinin şəraiti və şərtlərini yaradır və öz növbəsində özlərinin yaratdığı şərait və şərtlərin təsiri altında həmin qanunları tətbiq edirlər. Təkrarlıq mühüm əlamət kimi qanunda hər bir ayrıca vəziyyətin spesifik xarakterinə görə (tarixi hadisələrin təkrarolunmazlığı və nadirliyi), əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilmiş şərt və şəraitdə reallaşır. Eyni bir sosial qanunun təsiri eyni tipli vəziyyətlərdə özünü müxtəlif dərəcəli intensivliklə göstərir, bu isə həmin təsiri sabit kəmiyyət kimi deyil, hər bir konkret halda bu və ya digər dərəcəli ehtimalla ölçülən təmayül kimi nəzərdən keçirməyə imkan verir.

Təbiət qanunları kimi, sosial qanunlar da hadisələrin tarixi inkişafı gedişində təşəkkül tapır. Onlar bir çox fərdlərin sosial vəziyyətlərdə və bu vəziyyətlərin müxtəlif aspekt və elementləri arasındakı obyektiv əlaqələr (səbəb-nəticə, funksional və s. əlaqələr) daxilində etdiyi məqsədyönlü ardıcıl hərəkət və fəaliyyətlərinin nəticəsidir. Hadisələrin bu qanunauyğun silsiləsi bir çox müxtəlif istiqamətli hərəkətlərin nəticəsi olaraq, öz növbəsində insanların iradə və şüurunu, sosial qarşılıqlı təsir və fəaliyyətlərinin səciyyə və məzmununu, istiqamət və məqsədlərini müəyyən edir.

Sosial qanun və qanunauyğunluqları tədqiq etmək sosial sahənin müxtəlif elementləri arasında mühüm və zəruri əlaqələri meydana çıxartmaq deməkdir. Bu isə, bu və ya digər hadisə və ya prosesin sosial genezisinin (hadisə və ya proseslər arasında sosial şərtləndirilmənin) onun sosial sahənin, ümumiyyətlə ictimai həyatın inkişafı və fəaliyyətində rolu və yerinin üzə çıxarılmasını nəzərdə tutur.

Qanunlar özünün təsir müddətinə görə ümumi və spesifik qanunlara bölünürlər. Ümumi qanunlar bütün ictimai sistemlərdə fəaliyyət göstərir (məsələn, dəyər və əmtəə-pul münasibətləri qanunu). Spesifik qanunların təsiri isə bir və ya bir neçə ictimai sistemlərlə məhdudlaşır (məsələn, cəmiyyətin bir tipindən digərinə keçidlə bağlı olan qanunlar və ya ilkin kapital yığımı dövrünün qanunları).

Sosial qanunlar, həmçinin, ümumiləşdirmə dərəcəsinə görə fərqlənirlər. Sosial sahənin inkişafını ümumiyyətlə bütövlükdə səciyyələndirən qanunlar və sosial sahənin ayrı-ayrı elementlərinin (siniflərin, qrupların, millətlərin və s.) inkişafını müəyyənləşdirən qanunlar da mövcuddur. İfadə olunma üsuluna görə qanunları dinamik və statik qanunlara bölmək olar. Bunların birincisi sosial dəyişikliklərin istiqamətini, amilləri və formalarını müəyyənləşdirir, konkret şəraitdə hadisələrin ardıcıllığı arasında qəti və birmənalı əlaqəsini göstərir. Dinamik qanunlardan fərqli olaraq, statik qanunlar sosial hadisələri sərt determinasiya etməyib sosial vəhdətin sabitliyinin saxlanılması şərti daxilində dəyişikliklərin əsas istiqamətlərini, onların təmayüllərini əks etdirir. Başqa sözlərlə, bu qanunlar sosial gerçəkliyin hadisə və proseslərinin əlaqələrini qəti surətdə deyil, müəyyən ehtimal dərəcəsi ilə şərtləndirir. Əksər dinamik qanunauyğunluqlar konkret şəraitdə müəyyən sinfin hadisələrinə aid olursa, statik ehtimali qanunauyğunluq yalnız dinamik qanunun müəyyənləşdirdiyi hərəkət xəttindən fərdi yayılmaları göstərir. Statik qanunauyğunluqlar tədqiq edilən hadisələrdə hər bir obyektin davranışını deyil, ümumiyyətlə bütövlükdə obyektlərə xas olan müəyyən xassə və ya əlamətləri səciyyələndirir. Statik qanunlar müəyyən obyektlər sinfinin ona daxil olan obyektlərin ümumi xassə və əlamətlərinə uyğun olaraq davranış təmayülünü meydana çıxarır.

Dinamik qanunlar səbəbiyyət və funksional qanunlara bölünür. Səbəbiyyət dinamik qanunları sosial hadisələrin inkişafının sərt determinasiya olunmuş əlaqələrini göstərir (məsələn, bir sosial-iqtisadi formasiyadan digərinə keçmə zamanı istehsal üsulunun rolunu). Funksional dinamik qanunlara gəldikdə isə, onlar sosial hadisələr arasındakı empirik surətdə müşahidə və ciddi surətdə təkrar olunan qarşılıqlı asılılıqlar əks etdirir.

Statik qanunların müxtəlif növləri kimi həm inkişaf qanunlarını (məsələn, əhalinin maddi və mədəni tələbatlarının, özünü idarəetmənin inkişafı), həm də fəaliyyət (funksional) qanunlarını (məsələn, əmək kollektivinin formal və qeyri-formal strukturlarının vəhdəti, ailədə rol funksiyalarının paylanması) göstərmək olar.

Sosioloji tədqiqatlar təcrübəsində tipologiyalaşdırmanın böyük əhəmiyyəti vardır, onun köməyilə sosial qanunlar əlaqənin formasına görə fərqləndirilir. Bu halda sosial qanunları beş kateqoriyaya ayırmaq olar.