BiRİNCİ HİSSƏ

İkincisi, empirik sosioloji tədqiqat düzgün, realist yanaşma üçün vacib ilkin şərtdir. Məsələn, bu sətirlərin müəllifi dəfələrlə geniş (və müxtəlif) dairələrdə əhalinin təhsil səviyyəsi barəsində heyrətləndirici dərəcədə səhv fikirlərin şahidi olmuşdur. Belə hesab edirlər ki, təhsil strukturu həqiqətdə olduğundan xeyli yaxşıdır. Belə əhval-ruhiyyə ilə çox vaxt ölkənin həyatında müxtəlif müsbət prosesləri görür, bəzi zərərli prosesləri isə layiqincə qiymətləndirmirlər. Əlbəttə ki, bəzi mənfi hadisələr və meyllərin nihilizmə və pessimizmə gətirib çıxaran şişirdilməsi kimi əks hallar da olur.

Empirik sosioloji tədqiqat gerçəklikdən ayrı düşməyə (istər mənfi, istərsə də müsbət tərəfə doğru) qarşı, operativ idarəetmənin gedişində böyük əhəmiyyətə malik olan və rəhbər kadrların yetişdirilməsinə təsir göstərən ayrı düşməyə qarşı qüvvətli vasitədir.

Empirik sosioloji tədqiqatın funksiyalarından biri onda özünü göstərir ki, o, ictimai həyatda, müxtəlif sosial kateqoriyadan olan adamların təfəkkür və davranışında uğurlarla, nailiyyətlərlə yanaşı, mənfi halları da açıb göstərir. Bunun nəticəsində nöqsanlar, ziddiyyətlər, cəmiyyətin sosial normalarından yayınmalar, keçmişin qalıqlarının mürtəce təsirləri, bəzi durğunluq meylləri daha yaxşı görünür. Beləliklə, məsuliyyət hissi yüksəlir, arxayınçılıq azalır, təşəbbüs və axtarış stimullaşdırılır.

Empirik sosioloji tədqiqatın operativ idarəetmə ilə bağlı olan mühüm əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, o, tez-tez və getdikcə daha müntəzəm şəkildə bu və ya digər problem üzrə idarəçilik qərarlarının qəbul edilməsi üçün əsas rolunu oynayır.

Bundan başqa empirik sosioloji tədqiqatdan xüsusi olaraq rəhbərlik fəaliyyətinin dəsti-xəttinin, habelə kadrlarla işin keyfiyyətinin öyrənilməsi üçün istifadə etmək olar.

İctimai inkişafın gedişində labüd sürətlə vahid sosial informasiya sisteminin zəruriliyi haqqında əsaslı ideyaya gəlib çıxırlar. Bu ideya mahiyyətcə sosioloji xarakterə malik cəmiyyətin bitkin bir orqanizm olması haqqında dərin nəzəri müddəadan doğur. Əgər sosial idarəetmə bütöv bir sistem kimi bütün başlıca ictimai hadisələri onların qarşılıqlı əlaqələrində nizamlayırsa, onda onun təkcə iqtisadi proseslər deyil, həm də istehsaldan kənar hadisələr haqqında məlumata ehtiyacı var. Sosial hadisə və münasibətlərin eyni zamanda mürəkkəbləşməsi, şəxsiyyətin sürətli və çoxtərəfli inkişafı sosial idarəetmədə "gözəyarı" metodun imkanlarını getdikcə daha çox azaldır. Deməli, burada artıq elmi və vahid sistem halında birləşdirilmiş informasiyadan söhbət gedir. Sosial idarəetmənin təkmilləşdirilməsində əsas vəzifələrdən biri vahid ictimai orqanizm və onun bütün elementlərinin vəziyyəti, prosesləri və meyllərini əks etdirən vahid sosial informasiya sisteminin yaradılması və inkişafıdır.

Vahid sosial informasiya sistemi özündə sosioloji sistemlər halında götürülən bütün başlıca ictimai hadisələr haqqında daxili tabeliləşdirilmiş informasiya aktlarını cəmləşdirir. Bir tərəfdən hər bir axın ayrıca ictimai hadisənin vəziyyəti və dinamikasını hərtərəfli və dəqiq şəkildə açıb göstərməlidir; digər tərəfdən bütövlükdə informasiya axınları cəmiyyətin vəziyyəti və meyllərini bütövlükdə işıqlandırmalıdır. Bu informasiya axınının diapazonu müvafiq ictimai hadisənin funksiyalarının əhəmiyyətindən asılıdır. Özü də belə informasiya ciddi surətdə müəyyənləşdirilmiş üsulla, müəyyən intervallarla toplanılmalı, standart proqramlar üzrə işlənməli və müvafiq şəkildə, miqyasda və dərəcədə işlənmiş halda müxtəlif növlü və səviyyəli idarəçilik həlqələrinə daxil olmalıdır. Aydındır ki, vahid sosial informasiya sistemi özünün daha dəqiq, qənaətcil və elmi şəkildə həyata keçirilməsi və fəaliyyət göstərməsi üçün həm də müvafiq təşkilati formaya malik olmalıdır.

Vahid sosial informasiya sistemi, şübhəsiz ki, müxtəlif informasiya mənbələrindən istifadə edəcəkdir. Burada iki başlıca mənbə ön plana çıxır; bir tərəfdən aşağı müəssisə, idarə və təşkilat həlqələrinin ilkin hesabat verməsi; digər tərəfdən — xüsusi təşkil edilmiş empirik sosioloji tədqiqat.

Lakin hər bir empirik sosioloji tədqiqat vahid sosial informasiya sisteminə daxil edilə bilməz. Buraya yalnız sosial idarəçilik orqanlarının müvafiq tələbatına uyğun surətdə vaxtaşırı keçirilən tədqiqatlar daxil edilir, bu tədqiqatların verdiyi informasiya isə standarta uyğun şəkildə işlənilir və dövriyyəyə buraxılır.

Empirik sosioloji tədqiqatın başlıca praktiki funksiyaları onun sosial idarəyə təsiri yolu ilə həyata keçirilir. Lakin çox vaxt tədqiqat bilavasitə sosial proseslərə təsir göstərir. Məsələn, empirik sosioloji tədqiqatın mədəni-ideoloji funksiyaları prinsipcə belə yerinə yetirilir.

Sosioloji tədqiqatın, əlavə də olsa, mühüm nəticələrindən biri insanların mədəniyyəti və şüurluluğuna münasibətdə özünü göstərir. Belə tədqiqat, spesifik dərketmə prosesi kimi, tədqiq olunan şəxslərə, anketçilərə və elmi rəhbərlərə, habelə onun nəticələri ilə tanış olanların hamısına müəyyən təsir göstərir.

Empirik sosioloji tədqiqatın gedişində elmi rəhbərlər, anketçilər və tədqiq olunan şəxslər çox tez-tez yeni anlayışlar və problemlərlə rastlaşırlar. Sonuncular ya tədqiqatın proqramında olur, ya da onun metodikası və təşkili ilə bağlıdır. Tədqiqat onları düşünməyə, bu problemlər üzrə öz mövqe və münasibətlərini aydınlaşdırmağa vadar edir. Bu, onların mədəniyyətinin zənginləşdirilməsinə, ictimai hadisələrə münasibətinə təsir etməyə bilməz. Burada söhbət sual vərəqlərinin doldurulması zamanı düzgün məlumat verməkdən yayınmaqdan deyil, mədəniyyət və şüurluluqdakı gözəçarpmaz və kortəbii dəyişikliklərdən gedir. Belə dəyişikliklər tədqiqatla təmasa girən və onun təsiri altında olan bütün şəxslərdə daxilən yığılır. İşlə və ya digər səbəblərlə bağlı olaraq öyrənilən problemlərlə maraqlanan adamlara empirik sosioloji tədqiqatların təsiri daha güclüdür. Məlumdur ki, məsələn, çox vaxt xüsusi empirik sosioloji tədqiqatlar üzrə nəzəri konfranslar, xidməti təlimatlar, yığıncaqlar və s. keçirilir. Empirik sosioloji tədqiqatların nəticələri ilə belə tanışlıq formaları öz məqsədyönlülüklərinə görə səmərəlidir. Əlbəttə, yayılan informasiyanın təsiri müxtəlifdir. Bəzi vətəndaşlar üçün o, ümummədəni əhəmiyyətə malikdir. Digərlərinə isə o, bu şəxslərin dəyər meyarlarında dəyişiklik yaratmaq formasında təsir edir. Üçüncülər bu informasiyadan öz xidməti işlərində istifadə edərək, onu idarəçilik qərarlarında, göstərişlərində hazırlanan və təsdiq olunan planlarda əks etdirirlər.

Nəhayət, empirik sosioloji tədqiqat mətbuat, radio və televiziya vasitəsilə insanların mədəniyyətinə, onların şüurluluğuna təsir edir. Bəzi hallarda müxtəlif məqsədlər güdən bir çox vətəndaşlar özləri sosioloji ədəbiyyatı oxumağa başlayırlar. Digərləri isə sosioloji məsələlər üzrə teleradio verilişləri və ya sosioloji nəşrlərlə təsadüfən rastlaşır və bu şəkildə bu və ya digər sosioloji tədqiqatın nəticələri ilə tanış olurlar.

Şüurluluğa münasibətdə onun funksiyasının mühüm cəhəti, empirik sosioloji tədqiqatın verdiyi informasiya nəticəsində və ona əsasən təhsil müəssisələri, dövlət orqanları və ictimai təşkilatların tərbiyəvi fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. Bu tez-tez baş verir, çünki tədqiqatların xeyli hissəsi tərbiyə işinin təkmilləşdirilməsinə kömək etmək məqsədi ilə aparılır.

Empirik sosioloji tədqiqat, tədqiq olunan minlərlə şəxsə bilavasitə olsa da, ölkənin idarəsində iştirak etmək imkanı verir. Tədqiq olunan şəxslərin fəaliyyəti və fikirləri barəsində müəyyənləşdirilmiş faktların ifadəsi olan belə tədqiqat nəticələri idarəçilik orqanları və xadimlərinin məlumatlılığına təsir göstərir və artıq yuxarıda deyildiyi kimi, idarəçilik qərarlarının qəbul olunması üçün bilavasitə əsas rolunu yerinə yetirir. Bu nəticələr xeyli dərəcədə idarəçilik orqanlarına bu və ya digər məsələ üzrə zəhmətkeşlərin görüşləri, onların arzu və məsləhətləri, tənqidi qeydləri ilə tanış olmağa imkan verir. Bu, başqa amillərlə birlikdə, idarəetmə qərarlarını xalq kütlələrinin arzuları və sosial psixikası ilə daha tam və yaxşı uyğunlaşdırmaq imkanı yaradır. Beləliklə, empirik sosioloji tədqiqat demokratiyanın daha da təkmilləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsi mexanizmlərindən biridir.

Empirik sosioloji tədqiqatların göstərilən funksiyaları onun sosial proseslərə fəal təsir göstərmək imkanlarının ifadəsidir.

Bu təsirin dərəcəsi hər şeydən əvvəl empirik sosioloji tədqiqatın mövzusunun aktuallığı və miqyasından asılıdır. Bu həm də, idarəçilik orqanları və onların əməkdaşlarının sosioloji informasiyadan müntəzəm istifadə etmək hazırlığı və üsullarından da asılıdır. Empirik sosioloji tədqiqatın imkanlarına getdikcə daha dolğun şəkildə yiyələnmək və ya başqa sözlə desək, onun sosial funksiyalarının daha geniş şəkildə reallaşmasına şərait yaratmaq cəmiyyətdə onun pozitiv sosial rolunun yüksəldilməsi yollarından biridir.