BİSMİllahir-rəhmanir-rəHİM 1-ci və 5-ci cildlər

VARLIQ ALƏMLƏRİ

Varlıq aləmində dörd ümumi aləm mövcuddur. Onların üstünlükləri nəzərə alınmaqla tərtib olunmuşlar:

1. “Lahut” aləmi, yaxud “adlar və sifətlər” aləmi: Bu aləm Allah-taalanın hədsiz-hüdudsuz kamallarından xəbər verir. Necə ki, Onun zatının pak olması hər bir eyb və nöqsandan uzaqlıq, zaman və məkanca hüdudsuzluq yox olmamaq mənalarını göstərir. Başqa sözlə, bu aləmdə Allah-taalanın xüsusi adları, sifətləri və bəzi cilvələri aşkar olunur.

2-”Əql, ruh və cəbərut” aləmi, yaxud “tam mücərrəd” aləm: Bu aləm maddə və onun hökmlərindən pak və xalidir.

3-”Xəyal, bərzəx və mələkut” aləmi, yaxud misal aləmi: Bu aləm maddədən uzaqdır. Lakin onun hökmlərilə hərəkətdədir.

4-”Təbiət” aləmi, yaxud “nasut” aləmi: Bu aləm maddə və onun hökmlərindən ayrı deyil.¹

Allahın mücərrəd olması məsələsinə gəldikdə, Onun mücərrəd varlıqından sayılan mələklərlə müştərək olması düzgün fikir deyil, O, mücərrəd olan aləmdən, hətta adlar və sifətlər aləmindən də üstündür.

“Qeybi huviyyət”, “qeybi-zat”, “zat məqamı”, “zat mərtəbəsi”, bəzən də (“ünəqa” və “qeybül-qüyub” kimi) başqa sözlərlə ifadə olunan Allahın zatı mütləq varlıqdır, onun heç bir həddi-hüdudu yoxdur, o sonsuzdur, konkretləşmiş zatdan uzaqdır, nə adı var, nə də əlaməti; nə isimdir, nə sifət; nə bir ad və sifətlə şərtlənir, nə də mütləq şəkildə – həmin sifət və ad olmadan; nə xüsusi bir konkretləşmə ilə konkretləşir, nə də o konkretləşmənin olmaması ilə; hətta mütləqlik və konkretləşmənin olmaması ilə belə ona şərt qoyulmur, Çünki mütləq və konkretləşmənin olmaması da öz növbəsində bir növ konkretləşmə və şərt sayılır.. Allahın zatı isə ondan pak və uzaqdır.

Allahın bütün adları və sifətləri zat məqamından sonra qərar turur və təcəlla məqamında zahir olurlar. Allahın zatı gözlə görünmədiyi üçün, Onu adları və sifətlərilə yad edirik. Əlbəttə, bu o demək deyil ki, Allahın zatında adların və sifətlərin kamalları mövcuddur. Əksinə Onun bütün adları və sifətləri pak zatında cəmlənmişdir. Bu xüsusiyyətlər Onun vahid, bölünməz və bir olan zatının eynidir. Onun adları və sifətləri bir-birindən ayrı deyil, Allahın pak zatından ayrılıqda məna kəsb etmir. Allahın adları və sifətləri məna cəhətdən bir-birlərindən fərqlənsələr də, eyniyyət məqamında (gerçəklikdə) vahiddirlər. Allahın zatı bəsit olmaqla yanaşı, bütün kamilliklərə malikdir. Belə də deyil ki, Allahın zatının (məsələn) bir qismini elm, bir qismini qüdrət, üçüncü qismini isə dirilik təşkil etsin. Elm, qüdrət və dirilik elə Onun zatının özüdür. Yəni zatından ayrı bir şey deyil, zatı ilə eynidir.

Əllamə Təbatəbai deyir: “Zəruri (vacib) varlıq sırf və xalis olduğu üçün qeyri-məhduddur. Buna görə də, Onun (zata əlavə olunan) hər bir ismi, sifəti və məfhumi şərti deyil. Hətta həmin hökmdən belə pak və uzaqdır”¹

Beləliklə, Allahın zatını düşüncə, əql, güman və kəşf vasitəsilə dərk etmək qeyri-mümkündür. Hər şey onu qavramaqda acizdir. Əgər bu yöndə arddım atsalar, həqiqətə çatmayıb, heyrətdə qalar, yaxud xəta və azğınlığa düşərlər. Bəli, insan Onun zatını dərk etməyə qadir deyil. Qurani-kərimdə buyurulur: “(Rəbbin) Onların keçmişini də, gələcəyini də bilir. Onların elmi isə Onu (Allahın zatını) əhatə edib qavraya bilməz.”²

İmam Rza (ə) bu barədə buyurmuşdur: “Allahın zatını hansısa bir şeyə bənzədən şəxs Onu tanımamış, zat məqamına çatmaq (onu anlamaq) istəyən şəxs Onun yeganəliyini qəbul etməmiş, zatını zehnində təsəvvür edən şəxs Onun həqiqətinə yetməmiş, Allahın zatının hədd-hüdudu olduğunu deyən şəxs Onu təsdiq etməmiş və Onun zatına işarə edən şəxs Allaha üz tutmamışdır.”¹

Hətta əql və eşq bir-birilə əlbir olub, Allahın zat məqamına doğru yüksəlmək istəsə, heyran və sərgərdan vəziyyətdə qalar, heç bir yerə çata bilməz və öz acizliklərinə etiraf edərlər.

Dua edən “dua”, ibadət edən “ibadət”, zikr edən “zikr”, arif “irfan” məqamında Allahın adları zahir olan zaman Onun zatına üz tutur, adları və sifətləri ilə Onu yad edirlər. Başqa sözlə, Allahın zatına yol tapmaq qeyri-mümkün olduğu üçün Onun zatını adları ilə çağırırlar.²

Məhz buna görə də, bəziləri haqq olaraq etiqad edirlər ki, İslam dininin zühur etməsinin əsas səbəbi “Allah”ı olduğu kimi tanıtdırmaqdır.³ Qurani-kərim sözsüz ki, Allahı tanıtdıran bir kitabdır. Bu barədə ayələr o qədər dərin və dəqiqdir ki, ən böyük alimlər belə onun müqabilində acizdirlər. Allahı bəşərin dərk etdiyi səviyyədə tanımaq üçün Quran ayələrinə müraciət edərək onların üzərində fikirləşin.⁴