BiSMİllahir-rəhmanir-rəHİM

AYƏ 36

﴿ إِنَّمَا يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ وَالْمَوْتَى يَبْعَثُهُمُ اللّهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ ﴾

TƏRCÜMƏ:

«Həqiqətən (sənin dəvətinə) yalnız (kəlamı idrak və düşüncə ilə) eşidənlər (müsbət) cavab verərlər. (Bu üz döndərənlər isə ölüdürlər) və ölüləri Allah (Qiyamətdə) dirildəcək, sonra onlar (hesab aparılmaq üçün) Allah(ın hüzurun)a tərəf qaytarılacaqlar.»

TƏFSİR:

Quran haqqa inanmayanları dəfələrlə «ölülər» və «karlar» təbiri ilə bəyan edir. O cümlədən «Nəml» surəsinin 80-cı, «Rum» surəsinin 52-ci ayəsində oxuyuruq:

«Həqiqətən, sən dəvəti ölülərə və karlara eşitdirə bilməzsən!»

İnsan öz yolunu – haqqı və ya batili seçməkdə tam azaddır. Haqqı eşidib qəbul etmək, mənəvi həyatı və qəlbin diri olmasını göstərir. Mənəvi həyata malik olmayan və haqqı qəbul etməyən şəxs ölüdür. Çünki yemək və yatmaq mənasında olan həyat heyvanlarda da vardır.

Allah-təala buyurur ki, haqq axtaranların qəlblərini hidayət etmək sənin öhdəndə, kafirlərin qəlblərində olanlar isə Mənim öhdəmədir ki, Qiyamət zamanı onlardan hesab çəkəcəyəm.

AYƏ 37:

﴿ وَقَالُواْ لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّهَ قَادِرٌ عَلَى أَن يُنَزِّلٍ آيَةً وَلَـكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ ﴾

TƏRCÜMƏ:

«(Kafirlər) dedilər: “Nə üçün ona (Musanın əsası və Salehin dəvəsi kimi) bir nişanə və möcüzə nazil olmayıb?” De: “Allah (sizin istədiyiniz qəbildən olan) bir nişanə nazil etməyə qadirdir. Lakin onların çoxu bilmirlər (ki, əgər bu nişanələrdən nazil olsa, Allahın ənənəvi qanunlarına əsasən, kafirlər onu inkar edən kimi əzab nazil olacaqdır).”»

TƏFSİR:

Bu ayənin şəni-nüzulunda deyilmişdir ki, Qüreyş başçılarından bəziləri bəhanə üzündən Peyğəmbərə (s) deyirdilər ki, Quran təklikdə bir möcüzə kimi kifayət deyildir. İsa (ə), Musa (ə), Saleh (ə) və başqa peyğəmbərlərin möcüzələri kimi bir möcüzə gətir. («Məcməül-bəyan» təfsiri)

Əlbəttə, özündən əvvəlki peyğəmbərlərin möcüzələrini xatırladan bir peyğəmbər onların oxşarını hökmən gətirə bilər. Əgər buna qadir olmasaydı, həmin möcüzələri camaata xatırlatmazdı ki, oxşarını ondan istəsinlər. Bundan əlavə, şiə-sünni rəvayətlərinə əsasən, Peyğəmbəri-Əkrəmin (s) Qurandan başqa digər möcüzələri də olmuşdur.

Möcüzə göstərməkdə əsas məqsəd Peyğəmbərlə (s) Allah arasında xüsusi rabitənin bərqərar olduğunu bildirməkdir ki, Allahın sonsuz qüdrətinin nişanəsidir. Bu da heç vaxt inadkarların sonsuz istəklərinə əsasən gətirilməz. Əlbəttə, bəzi hallarda camaatın istəyinə əsasən olur.

Ümumiyyətlə, cürbəcür bəhanələrə əhəmiyyət verməməliyik. Quranda buyurulur ki, «Əgər Biz camaata mələk nazil etsəydik, yaxud ölülər onlarla danışsaydı, günah əhli yenə də iman gətirməyəcəkdi.»¹³

Qeyd etmək lazımdır ki, əgər inadkarlıq üzündən irəli sürülən bu kimi istəklərə reaksiya göstərilsə, lakin sonra iman gətirməsələr hamılıqla ilahi cəzalara düçar olub məhv olarlar. Çünki bu kimi işlər Allaha, Onun göndərdiyinə, eləcə də Allahın ayə və möcüzələrinə qarşı son dərəcə hörmətsizlik sayılır. Buna görə də ayənin axırında buyurulur ki, onların əksəriyyəti bunu bilmir.

AYƏ 38:

﴿ وَمَا مِن دَآبَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُكُم مَّا فَرَّطْنَا فِي الكِتَابِ مِن شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ ﴾

TƏRCÜMƏ:

«Yer (üzün)də elə bir hərəkət edən heyvan və iki qanadı ilə uçan elə bir quş yoxdur ki, (yaradılışının hədəfi, ömür müddətinin müəyyənləşdirilməsi, nəslinin artımı və həyat tərzi baxımından) sizin kimi ümmətlər olmasınlar. Biz Öz kitabımızda (bəyan etmək baxımından Lövhi-Məhfuz kitabında və yaratmaq baxımından Təkvin kitabında) heç nəyi nəzərdən qaçırmamışıq. Sonra onlar (Qiyamət günü) hamılıqla (öldükləri yerlərdən) öz Rəbblərinə tərəf toplanılacaqlar.»

TƏFSİR:

Bu ayə bütün canlıların, bütün heyvan növlərinin ümumi həşrindən söhbət edərək buyurur: Yer üzündə elə bir canlı, iki qanadı ilə uçan elə bir quş yoxdur ki, sizin kimi ümmətlər olmasınlar.

Deməli, heyvanların və quşların hər biri, eynilə insanlar kimi özünəməxsus ümmətə malikdir. Yəni onlar da öz aləmlərində elm, şüur və idraka malikdirlər. Onların fikirlərinin insanların düşüncə və fikrindən çox aşağı səviyyədə olmasına baxmayaraq, Allahı tanıyır, öz qüdrət və bacarıqları dairəsində Ona təsbih və təqdis edirlər.

Sonrakı cümlədə buyurulur: Biz bu kitabda heç nəyi əsirgəməmişik. Ayənin sonunda isə belə buyurulur: Onların hamısı Qiyamət günündə Allaha doğru cəm ediləcəklər.

Buna görə də müşriklərə xəbərdarlıq edilir və buyurulur: «Necə mümkün ola bilər ki, bütün heyvan siniflərini yaradıb onların ehtiyaclarını təmin edən, onların bütün hərəkət və işlərini nəzarət altına alan və hamı üçün bir Qiyamət qərar verən Allah sizin üçün həşr və Qiyamət qərar verməsin, müşriklərin bəzilərinin iddia etdiyinə görə bu dünya həyatı yaşamaq və ölümdən başqa bir şey olmasın?»

Heyvanların da Qiyamətdə dirilib-dirilməyəcəklərinə gəldikdə isə, qeyd etməliyik ki, şübhəsiz, hesab-kitab və əməllərə əvəz (savab və ya cəza) verilməsinin ilkin şərti əql və şüura malik olmaqdır ki, bunun da ardınca mükəlləfiyyətlər və məsuliyyətlər gəlir.

Bu əqidə tərəfdarları deyirlər ki, heyvanlardan çoxunun həyatı insanı heyrətə gətirən bir nizam əsasındadır ki, bu da onların yüksək səviyyəli şüur və idraklarının göstəricisidir. Elə bir adam tapmaq olarmı ki, qarışqa, bal arısı və s. kimi həşəratların özlərinə yuva qurmaları zamanı işlətdikləri çox qəribə sənətkarlıqları, son dərəcə heyrətləndirici mühəndislik işləri barədə bir şey eşitməmiş olsun? Şübhəsiz, bu kimi işlərin onların qərizələrindən qaynaqlandığını çox asanlıqla demək olmaz. Çünki qərizə, adətən, ardıcıl və daim təkrar olunan eyni işlərdən irəli gəlir. Amma irəlicədən ehtimal verilməsi mümkün olmayan şəraitlərdə reaksiya göstərmə ilə, ünvanı ilə yerinə yetirilən əməllər qərizə ilə deyil, idrak və şüur üzündən yerinə yetirilir.

Məsələn, ömrü boyu canavar görməyən qoyun onu gördüyü ilk dəfədə bu düşmənin təhlükəli olduğunu çox gözəl şəkildə ayırd edir və mümkün olan hər bir vasitə ilə özünü müdafiə etməyə başlayır.

Bunlardan əlavə, Quranda bəzi heyvanların idrak və şüuruna dair nəzərə çarpacaq dərəcədə dəlil olan ayələr gözə çarpır. Qarışqaların Süleymanın (ə) ordusu qarşısından qaçması, hüdhüdün Səba və Yəmənə gəlməsi və Süleyman (ə) üçün həyəcanlı xəbərlər gətirməsi bu müddəanın şahididir.

İslam rəvayətlərində də heyvanların həqir olmasını göstərən çoxlu hədislər gözə dəyir. O cümlədən, Əbuzər belə nəql edir: “Biz Peyğəmbərin (s) hüzurunda idik. Qarşımızda iki keçi bir-biri ilə buynuzlaşırdı. Peyğəmbər (s) buyurdu: «Bilirsinizmi, bunlar bir-birini nə üçün buynuzlayır?»

Orada olanlar: «Xeyr» – deyə cavab verdilər. Peyğəmbər (s) buyurdu: «Lakin Allah nə üçün vuruşduqlarını bilir! Tezliklə onların arasında mühakimə edəcəkdir.»