BiSMİllahirrahmanirrahiM قال الله تعالى

BİRİNCİ BÖLÜM
KAYNAKLARA GENEL BAKIŞ

BİRİNCİ DERS

Bizim buradaki gayemiz, Şiilik Tarihi’yle ilgili olan her şeyin, etraflıca araştırılıp incelenmesi olmayıp, en önemli kaynaklara değinerek, bu kaynakları özetle tanıtmak ve incelemek olacaktır. Tarih kitapları, Masum İmamlar (a.s)’ın hayatları hakkında yazılan kitaplar ve rical ve hadis kitapları Şiilik Tarihi’yle ilgili olduğu için Şiilik Tarihi kaynaklarını, özel ve genel olmak üzere iki kısma ayırdım.

Özel Kaynaklar

Bu derste Şia Tarihi’yle ilgili bazı kaynaklara değinilmiştir. Her biri özetle tanıtılacak olan bu kaynaklar şunlardır:

1. Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn,

2- Ed-Derecâtü’r-Rafîa fî-Tabakâti’ş-Şia,

3-A’yânü’ş-Şia,

4-Tarîh-ü Teşeyyü,

5-Şia der Tarîh,

6-Cihadü’ş-Şia,

7-Tarîh-i Teşeyyü der Îran ez Âğaz tâ Karn-i Heftom-i Hicrî.

1-Mekatilü’t-Talibiyyin

Şia tarihi ile ilgili en iyi kaynaklardan biri Mekatilü’t-Talibiyyin kitabıdır. Kitabın yazarı, Ebu’l-Ferac Ali b. Hüseyin b. İsfahanî’dir. Hicri 284 yılında İsfahan şehrinde dünyaya geldi, Bağdat’ta büyüdü ve oradaki düşünür ve bilginlerden istifade etti. Soyu Emeviler’e dayansa da, alevi mezhebindendir.¹

Bu kitabın konusu, adından da anlaşılacağı üzere, zamanın zalim ve baskıcı iktidar sahipleri tarafından katledilen Ebu Talip evladı hakkındadır. Nitekim yazar şunları söylüyor: “Biz bu kitabımızda Allah’ın izni ve yardımıyla, Allah Resulü (s.a.a) zamanından, hicri kameri 313 yılı Cemadiye’l-Evvel ayına, yani bu kitabı yazmaya başladığımız zamana kadar, Ebu Talip evladından olup katledilenlerin haberlerini özetleyeceğiz. Kâh zehir içirilerek katledilenlerin, kâh zamanın iktidar sahibinden kaçıp, saklanarak oracıkta ölenlerin, kimi zamansa hapishanede ölenlerin haberleridir bunlar. Bunu yaparken onların üstünlük derecelerini değil, tarihsel süreci göz önünde bulunduracağız.²

Bu kitap, iki genel bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm Peygamber Efendimiz (s.a.a)’in asrından Abbasi Devleti’nin kurulmasına kadar olan dönemi, ikinci bölümse Abbasiler’in zamanını ihtiva etmektedir.

Her ne kadar bu kitap sadece Ebu Talip Hanedanı şehitlerinin şahadetini incelemiş olsa da, Alevilerin şehit olmuş ve taraftarlara sahip olan büyükleri, önderleri ve İmamlarını da kaleme alması itibariyle, kitabın her yerinden, Şia Tarihi’nden bir bölüm çıkarılabilir. Ama şüphesiz ki bu kitap çoğunlukla Şiiliğin siyasi tarihini ele aldığı için, Şia Tarihi’nin diğer boyutlarından daha az yararlanılmaktadır.

2-Ed-Deracatü’r-Rafîa fî Tabakati’ş-Şia

Bu kitabın yazarı ve müellifi Seyyit Ali Han Şirazi’dir. Hicri 1052 yılı Cemaziye’l-Evvel ayının beşinde Medine Şehri’nde dünyaya geldi ve orada ilim tahsil etmeye başladı. Hicri 1068 yılında Hindistan’ın Haydarabat şehrine göç etti ve 48 yıl kaldı. O esnada İmam Rıza (a.s)’yı ziyaret etme onuruna da erişen yazar 1117 hicri yılında Şah Sultan Hüseyin Safevî’nin saltanatı sırasında İsfahan’a geldi, bu şehirde iki yıl yaşadıktan sonra Şiraz’a gitti ve bu şehrin dini ve ilmi önderliğini üstlendi.¹

Ed-Derecâtü’r-Rafîa fî Tabakati’ş-Şia, bu büyük Şii âlimin eserlerinden biridir. Bu kitap, konusu itibariyle Şiilerin biyografisi ve onların tarihiyle ilgili olmasına ve Şiilik Tarihini ele almamasına rağmen iki kanıt esas alınarak Şiiliğin genel tarihiyle ilgili olarak da yararlı olabilir. Birincisi, çeşitli zamanlarda Şiilerin durumlarının incelenmesi, ikincisi yazarın, kitabın önsözünde özetle Şia Tarihini ele almış olması ve özellikle çok sancılı geçen Emevi dönemini açıklaması.

Yazar; kitabın ön sözünde şunları söylüyor: “Allah’ın rahmeti senin üzerine olsun, bil ki, Emire’l-Müminin Ali ve onun çocuklarından olan diğer İmamlar (a.s)’ın Şiileri (takipçileri), her zaman ve devamlı mevcut yönetimlerin gözlerinden uzak, kıyıda ve köşede yaşamaktaydılar. “²

Sonra Muaviye’ den Abbasilere kadar geçen sancılı süreci açıklamaya başlıyor. Müellifin de önsözünde hatırlattığı üzere bu kitap, on iki bölüm olarak düzenlenmiştir. Yani Şiileri zaman içindeki sıralarına göre on iki gruba ayırmış ve sonra incelemeye başlamıştır. Bu on iki bölüm şunlardan ibarettir:

1- Sahabe,

2- Tabiin,

3- Pak İmamlardan hadis rivayet eden muhaddisler,

4- Din âlimleri,

5- Filozof ve mütekellimler,

6- Arap edebiyatı âlimleri,

7- Mutasavvıf seyyitler,

8- Padişah ve sultanlar,

9- Komutanlar,

10- Vezirler,

11- Şairler,

12- Kadınlar.

Bu değerli kaynaktan şu an sadece, birinci bölümün yani sahabeler hakkındaki bölümün tamamıyla, dördüncü bölümün bir kısmı ve on birinci bölümünde birazı bize ulaşmıştır. Bu kitap sahabe arasındaki Şiilik konusunu inceleyen en iyi ve en önemli kaynak sayılmakla birlikte, bu konuda oldukça kapsayıcıdır. Kitabın yazarı, Şii Sahabeler hakkında Şii Âlimlerin ve rical bilginlerinin düşüncelerini toplamayı başarmış olmakla beraber kendi düşünce, görüş, çözümleme ve tetkiklerine daha az yer vermiştir.

3. A’yanü’ş-Şia

Bu çok kıymetli ve eşsiz kitabın sahibi büyük Şii araştırmacı ve âlimi merhum Seyyit Muhsin Emin’dir. Adında da anlaşılacağı üzere A’yanü’ş-Şia kitabı Şia büyüklerinin biyografilerini ve hayat hikâyelerini beyan etmektedir. Bu kitap üç önsözden oluşuyor. Birinci önsöz müellifin yazı üslubunu açıklamaktadır. Yazar bu önsözün başlangıcında, “Bizim bu kitapta kullandığımız yöntem aşağıda belirtildiği üzeredir” diye başlamakta, sonra on dört bölümde, kullandığı yazı üslubunu tafsilatlı bir şekilde açıklamaktadır. İkinci önsöz on iki konudan oluşup Şiiliğin genel tarihi hakkındadır.

Üçüncü önsöz ise kitabın kaynakları ile ilgilidir. İkinci önsözün içeriği şunlardır:

Birinci konu: Şia’nın mana ve anlamı, Şia için kullanılan diğer terimler, Ehl-i Sünnet yazarlarının Şii fırkalarıyla ilgili görüşlerinin tenkiti. İkinci konu: Şia’nın doğuşu ve yayılışı, sahabe içinde Şia, Şii sahabeler, Şia’nın genişlemesi.

Üçüncü konu: Ehl-i Beyt (a.s) ve Şiilerine reva görülen zulümlerin bazılarına değinme.

Dördüncü konu: Ehl-i Beyt (a.s)’in Şiilerine yönelik insafsız saldırılar.

Beşinci konu: Ehl-i Beyt (a.s)’e yönelik ardı arkası kesilmeyen saldırılar.

Altıncı konu: Şia’ya yönelik yoğun iftiralar ve On iki İmam’a inanan, Caferi Şiilerin inançlarının özeti.

Yedinci konu: Şiiliğin İslam topraklarına yayılmasının sebepleri hakkındadır.

Sekizinci konu: Ehl-i Beyt (a.s)’in faziletleri ve İslam’a hizmetleri.

Dokuzuncu konu: İmamiyye Şia’sının inançları.

Onuncu konu: Şii âlimler, şairler, edebiyatçılar, yazarlar ve eserlerine değinme.

On birinci konu: Şii vezirler komutanlar ve kavim reisleri.

On ikinci konu: Şii yerleşim merkezlerine değinme.¹

A’yanü’ş-Şia kitabının değeri, itibarı ve önemini hakkıyla ifade edebilmek bizim sorumluluğumuzu aşmaktadır. Zira bu kitap bizim derinliklerini keşfedemeyeceğimiz, kapsayamayacağımız, tartıp ölçemeyeceğimiz, bilgiler ve tarihi haberler deryasıdır ve biz sadece gücümüz ölçüsünde onu tadabilir ve yararlanabiliriz. Kaleminin fasihliği, konularının derinliği, mevzulara giriş üslubu, konuların taksimi, mantıksal düzeni vs. onun imtiyazlarındandır. Kitabın eleştirisinde değinebileceğimiz cüzi bir takım konularsa şunlar olacaktır; Şia’nın diğer isimleri konusuna hayli az değinilmiş, sadece İmamiyye, Müteevvile, Kızılbaş, Rafiziyye, Caferiyye ve Hassa’dan bahsedilmiştir. Oysa Şia için kullanılan isimler bunlardan daha fazla olup, yalnızca hicri birinci asırda Alevi, Turabi ve Hüseyni gibi isimler Şiilere atfedilmiştir. Kitaba yapılacak eleştirilerden bir diğeriyse, Şia’nın manasının kullanım alanıyla ilgili olacaktır. Şii rical âlimleri, yazarın; Şii addettiği bazı şahısları Şii olarak kabul etmemektedirler. Zira belirtilen kişiler her ne kadar siyasi mana itibarıyla Şii olsalar da, inanç açısından Şii kabul edilmemektedirler. Çünkü siyasi buhranlarda Ehl-i Beyt (a.s)’in yanında yer almalarına rağmen, inanç olarak, bu kaynaktan yararlanmıyorlardı. Bu konuya ait özel bir bölümün olması ve Şia manasının ne olduğunun açıklanması iyi olurdu.

4. Tarihü’ş-Şia

Şia tarihinin önemli menba ve kaynaklarından biri olan Tarihü’ş-Şia Kitabı, büyük allame merhum Şeyh Muhammed Hüseyin Muzaffer’in eserlerinden olup, öğretim görevlisi Doktor Seyyid Muhammed Bâkır Hüccetî tarafından Farsça’ ya tercüme edilmiştir.

Merhum Muzaffer, yetmiş iki konuyu ihtiva eden Şia tarihinde Peygamber Efendimizden kendi zamanına kadar olan süreci konu almış ve incelemeye tabi tutmuştur.

Kitabın konuları, Şia’nın gelişim dönemleri, Şii yerleşim bölgeleri ve Şii devletler olmak üzere üç ana başlık altında toplanabilir. Kalemi, akıcılığının ve fasihliğinin yanı sıra gerekli kudret ve sağlamlıktan da nasibini almış olan Merhum Muzaffer, güçlü bir yazar, usta bir kalemci, derin bilgi sahibi bir edebiyatçıdır.

Tarihü’ş-Şia Kitabının en önemli güzellik ve üstün özelliklerinden biri de, Şia’nın tüm zamanlarda ve dünya sahasındaki varlığını inceleme altına almış olmasıdır. Bu kitap, her asır ve zamanda Şia Tarihi araştırmacıları için en önemli menba ve kaynaklardan biri olma niteliğindedir. Bu kitap diğer kitaplar karşısındaki bütün üstünlüklerine rağmen, özetle anlatım yolunu seçmesinden dolayı konunun hakkını eda edememiştir. Ancak, Şia’nın temellerinin beyan edilmesiyle ilgili olan, Şia’nın manası, Şii isminin Ehl-i Beyt (a.s)’i sevenlere mahsus olma zamanı, Şiiliğin doğuşu ve yayılışı gibi konuları tafsilatlı bir şekilde ele almış ve üstesinden gelmiştir. Merhum Allâme Muzaffer, kitabının önsözünde şöyle diyor:

“Ben insanların şunu bilmelerini istiyorum ki, Şiiliğin doğuşu, Peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa (s.a.a)’nın zamanına dayanmaktadır. İranlılar ve İbn-i Sebe’nin bunda bir payları bulunmamaktadır”.

Bu kitapla ilgili bir başka eleştiri de inceleme ürünü bir eser olmamasıdır. Saygıdeğer yazar, özetle değinmeyi gözettiği için, başkalarının düşüncelerini nakletme ve dolayısıyla eleştirme imkânı bulamamıştır. Kitabın, kurulmuş İslam devletlerini anlatan bölümlerinin de tamamlanması yerinde olacaktır. Zira geçen zaman sürecinde, kitapta belirtilen Şii devletlerde büyük değişimler ve tahavvüller meydana gelmiş ve bazıları yok olmuş. Ancak kitabın muhterem mütercimi yeni devletlerden bahsetmemiş ve yeni bir mütalaası da olmamıştır. Sonuçta kitabın, Şii devletlerle ilgili bölümü yenilenmeye ihtiyacı olduğu halde, el değmeden tercüme edilmiştir.

5. Şia der Tarih

Tarihte Şii Muhammed Hüseyin Zeyn Amili’nin eseridir. Muhammed Rıza Atâi tarafından Farsça’ya kazandırılmış ve Astân-i Kuds-i Rezevi tarafından yayınlanmıştır. Bu kitap, Şia tarihi hakkında yazılmış kaynaklardan biridir.

Beş bölüm ve bir sonsözden oluşmuştur.

Birinci bölüm, Şia’nın manası, mefhumu, geçmişi ve de özetle inançları hakkındadır.

İkinci bölüm, Şia’dan ayrılan grup ve fırkalar hakkındadır.

Üçüncü bölüm, Peygamber Efendimiz (s.a.a)’den İmam Hüseyin (a.s)’in şahadetine kadar geçen süreçle, bu süreçte meydana gelen olaylar ve hadiselerin çözümleme ve tahlili hakkındadır.

Dördüncü bölüm, Şiilerin, Abbasiler ve Emeviler döneminde sergiledikleri duruşla ilgilidir.

Beşinci bölüm, Şia’nın, haddini aşmak ve Gulat’ tan beri olması ile ilgilidir.

Şia der Tarih Kitabı, Şia’nın içsel bölünmelerini açıklaması yönünden iyi bir kaynak ve menbadır. Özellikle Şii fırka ve grupların bölünme sebepleri hakkında çözümleme ve tahlil yapmıştır. Bu kitap, Şia der Tarih (Tarihte Şia) adı altında bütün ünvan ve konuları kapsamamaktadır. Çünkü konular bazen, Şiilik konusunun dışına çekilmiş olup, Şia Tarihi’yle çokta ilgisi olmayan Hariciler ve Hilafet konuları ele alınmıştır.

6. Cihadü’ş-Şia

Şia Tarihi ile ilgili olan kaynaklardan biri de (her ne kadar içerdiği konular Şiilerin ayaklanmalarını ve savaşlarını ele alsa da) Cihadü’ş-Şia kitabıdır. Bu kitap; Mısır Aynü’ş-Şems Üniversitesi öğretim görevlilerinden Doktor Sümeyra Muhtarü’l-Leysi Hanıma aittir. Beyrut’ta bulunan Darü’l-Ceyl yayınları tarafından, mukavva ciltli ve büyük boy olarak Hicri 1396 yılında 424 sayfa olarak basılmıştır. Şiilerin savaşlarını takriben hicri ikinci yüzyılın sonlarına kadar ele alan bu kitap, önsöz, beş bölüm ve sonsözden oluşmaktadır. Başka bir deyişle yazar bu kitapta, bir taraftan Şiilerin Abbasiler karşısındaki askeri hareketlerini, savaşlarını, Alevilerin kıyamlarını ve yenilgi sebeplerini, Şii Fırkaların hareketlerini o dönemin siyasi, içtimai ortam ve akışındaki rollerini ele almakta, diğer taraftansa halifelerin, Masum Ehl-i Beyt İmamları (a.s)’na ve Şiilere karşı olan siyasetini incelemektedir. Birinci bölümde, Şia’nın genel tarihiyle ilgili konular ele alınmıştır. Bu bölüm, Şia’nın sözlükteki manası, mefhumu, doğuşu, İmam Hüseyin (a.s)’in cihadının Şia’nın ortaya çıkmasındaki etkisi, Şia’nın Irak’taki savaşı, On iki İmam Şiileri ve Keysaniyye’nin zuhurunu ihtiva etmektedir. Şia’nın doğuşu bölümünde, Şia Tarihi’yle ilgili çeşitli görüş ve düşüncelere yer verilmiştir. Bu kitaba yapılabilecek tek eleştiri, Masum Ehl-i Beyt İmamlarının, yazarın tabiriyle On İki İmam Şiilerinin takip ettiği İmamlar (a.s)’ın siyasi görüşlerinin beyanıyla ilgili olacaktır. Zira yazar Şii olmaması nedeniyle, İmamlar (a.s)’ın siyasi tefekkürlerinin temelini doğru ele alamamıştır. Bu yüzden de İmam Hüseyin (a.s)’den sonra İmameti, manevi ve ilmi temeller üzerine oturtmaya kalkmış ve o Hazret’ten sonra gelen İmamlar (a.s)’ın yöntemleriyle, İmam Ali (a.s), İmam Hasan (a.s) ve İmam Hüseyin (a.s) ‘in yöntemlerini farklı algılamıştır.¹

7. Tarih-i Teşeyyü der İran ez Âğaz tâ Karn-i Heftom-i Hicri

Kitabın yazarı, Kum ilim havzasının değerli muhakkiklerinden olan Resul Caferiyan’dır. Kitap kendi türünde eşsiz, araştırmaya yönelik ve yazarın en iyi eserlerinden biri olmakla beraber, Şii Tarihi’ni araştırmada yararlanılabilecek en önemli kaynaklardandır. Hiçbir Şiilik Tarihi araştırmacısının göz ardı edemeyeceği bu kitap, çok kıymetli tarihi veriler ve bilgilerle doludur. Kitabın metninin zenginliği de onun güzelliklerindendir. Kitaba yapılabilecek eleştiriyse öncelikle üslup açısından olacaktır. Örneğin dipnotlar bilimsel ve standart bir şekilde düzenlenmemiştir. Yararlanılan kaynakların eleştirisi gibi bazı konuların metnin içinde ele alınması da, okuyucunun dikkatinin dağılması açısından diğer bir eleştiri konusudur. Yazarın bu konuları ilgili bir başlık altında, ayrı bir bölüm halinde ele alması, ya da en azından, konu bütünlüğünün bozulmaması için dipnotta belirtmesi daha iyi olurdu.