Бисмиллаһир рәҺМАНир рәҺИМ

ON ÜÇÜNCÜ DӘRS

TӘLMUD

Tövratdan sonra yəhudi qövmünün ən mühüm dini mənbəsi Təlmud kitabıdır. Təlmud kəlməsi təlim mənasında olub, yəhudilərin şəriət təlimlərinin geniş şəkildə izahı, Tövratın təfsiri mənasını daşıyır. Onu bir yerə yığıb tənzim edənlərin inancına görə, Musa (ə) beş sifr qalibində gələn yazılı şəriət hökmlərini gətirməmiş, əksinə, ondan əlavə şifahi olan bir şəriət də yadigar qoymuşdur ki, müəllimdən şagirdə, nəsildən nəsilə ötürülərək uzun zaman dövründə yayılmışdır. Qədim yəhudilər bu şifahi şəriəti vəhy kimi ilə qəbul edərək, onun hökmlərini ilahi hökmlər, icra olunmasını isə Tövrat kimi vacib bilirlər. Bu şifahi şəriətlər Təlmud ünvanı ilə bir yerə yığılan bəhslərdən ibarətdir.

TӘLMUDUN YАZILMАSI

Miladın 69-cu ilində Beytül-müqəddəs (Yerusəlim) şəhəri Roma imperatoru Titusun ordusu tərəfindən mühasirəyə alındı. Bir il sonra yəni, 70-ci miladı ilində romalıların ordusu tərəfindən işğal olundu və dağıdılaraq viranəyə çevrildi. Şəhər əhalisi çöllərə və digər yerlərə qaçaraq didərgin düşdülər; Süleyman heykəli adlı məşhur məbəd də viran edildi.

Romalılar tərəfindən şəhərin mühasirəyə alındığı zaman yəhudi kahinlərindən biri (Rəbilər) Mühəlla ibni Zəkai romalıların mühasirəsindən qaçıb sahildə yerləşən Yəbnə şəhərinə getdi və orada ibri dilində Midras adlanan bir növ mədrəsə təşkil etdi. O, qərara almışdı ki, həmin yerdə öz qövmünün ədəbiyyat həyatını həzrət Musa (ə)-ın ayininin üsullarını və şəriətlərini tənzim edib bir yerə yığmaqla möhkəmləndirsin. Buna görə də öz mədrəsəsi üçün müxtəlif şəhər və məntəqələrdən şagirdlər topladı; müqəddəs kitabın təfsir olunması, Israil rəvayətlərinin və hədislərinin toplanıb yığılması ilə məşğul oldu. Mühəlla alimlərdən ibarət bir şura təşkil etdi və yəhudilərin illik təqvimini və ayların tarixini yazıb qeydə almağa başladı. Daha sonra yəhudi millətinin qayda-qanunlarını yazmağa başladı. Dünyanın sair ölkələrində olan yəhudilər bu şuranı rəsmi şəkildə qəbul edərək, onun şəri nəzəriyyələrini - öz dinlərinin qayda-qanunları barədə olan şəri nəzəriyyələri mötəbər hesab etdilər. Bundan sonra Patriyark ləqəbi ilə tanınan bu şuranın rəisi romalılar tərəfindən də rəsmi şəkildə tanındı. Patriyarklar miladın 425-ci ilinə qədər yəhud qövmünün dini rəhbərliyini öhdələrinə almışdılar.

Yəbnə şəhərinin mədrəsləri 60 il müddətində davam etdi; Tövratın təfsirindən əlavə, Bəni-Israil qövmünün yazılmamış rəvayətlərinin, xəbərlərinin bir yerə yığılması ilə başlandı ki, nəhayət Roma imperatoru Hadriyanusun qanlı müharibələri zamanı bu mədrəsələr bağlandı. Burada elmi fəaliyyətlə məşğul olan yəhudi alimləri Xəlil (Cəlilə) şəhərinə getdilər və orada yeni bir mədrəsinin bünövrəsini qoydular. Bu mədrəsədə yəhudilərin görkəmli alimlərindən bir neçəsi, o cümlədən Rəbi Mayir, Rəbi Yəhud bu müddət ərzində mədrəsələrdə yazılan Tövratın təfsirlərindən, eləcə də Bəni-Israil qövmünün yazılmamış mətləb və xəbərlərindən istifadə edərək, Mişna (yəni, ikinci nüsxə) adı ilə məşhurlaşan bir kitab yazmağa başladılar. Mişna altı fəsildən ibarət olan bir məcmuədir ki, Tövratın təfsiri ilə əlaqədar dörd minə qədər dini məsələ, onun tərcüməsi, keçmiş dövrlərdə olan rəbbani alimlərin əhkam və fətvalarından ibarətdir ki, alimlərin yazdığı şərh, haşiyə və yozumları özündə əhatə edir. Təlmudun əsas bölməsini təşkil edən bu kitab yəhudi qövmü arasında elə yüksək məqama malikdir ki, hətta Tövratla eyni səviyyədə dayanır. Mişnanın yazılması 230-cu miladı ilində sona çatdı yəni, Tövratın Üzeyir (Әcra) vasitəsi ilə yazıldığından 7 əsr sonra.

Mişnanın altı babı aşağıdakı ardıcıllıqladır:

1. Zərain, yaxud əkinçlik məhsulları, toxumlar, dənələrin mizanı; Bu fəsildə əkinçilik, torpaqla əlaqədar olan bütün dini qanunlar, eləcə də əkinçlik fəaliyyətlərinin necə tənzim olunması, həmçinin vacib namazlar, dualar və bərəkətlər də bəyan edilmişdir.

2. Məvid, yaxud vaxtlar; Bu fəsil bayramlar, şənbə günü və sair müqəddəs günlərlə əlaqədardır; hər bir münasibətlə əlaqədar keçirilməli olan mərasim və bayramların necə təşkil olunmasını bəyan edir.

3. Naşin, yaxud qadınlar; Bu fəsil evlənmə, boşanma, ailə münasibətlərində xəyanət, həmçinin qadın və kişinin öhdəsində olan hüquq və vəzifələri əhatə edir, bundan əlavə irs, vəsiyyət, nəzr və and kimi mövzulara da aiddir.

4. Nəziqin, yaxud zərərlər; Bu fəsildə cəza qanunları, şəhər qanunları və cinayət qanunlarından bəhs edilir, eləcə də qisas, hüdud və diyə məsələlərindən danışılır.

5. Qüdaşim, yaxud müqəddəslər; Bu fəsildə qurbanlıq və eləcə də məbədə hədiyyə olunan hədiyyə və nəzirlərlə əlaqədar olan bütün hökmlər, onların təqdim olunma mərasimi, şərtləri və növlərindən danışır, nəzr və qurbanlıq etiqadının məqamını aşkar edir.

6. Təharut, yaxud təharətlər. Bu fəsil cism, libas, qablar, mənzil avadanlıqlarının paklıq hökmləri, geyilməli və yeyilməli şeylərdə təharət və nəcasət, haram-halal məsələlərinə aiddir.

Mişnanın malik olduğu əhəmiyyətə diqqət yetirməklə, Bəni-Israil alimləri onu kamilləşdirib şərh və izah etmişdir. Bu şərh yazıldıqdan sonra Qomara adlı bir kitab yarandı və Qomaranın Mişnaya əlavə edilməsindən sonra Təlmud kitabı meydana gəldi. Qomara, məzmunundakı müxtəlif iki səbkiyə görə Fələstin və Babil mədrəsələrinin alimləri vasitəsi ilə yazıldı. Buna görə də Təlmud kitabı iki adla tanınır: Yerusəlim Təlmudu, Babil Təlmudu. Аd qoymada mövcud olan bu fərq sadəcə olaraq qomaraların təfavütünə görədir, çünki hər ikisində Mişna eyni dərəcədədir.

TӘLMUD TӘLIMLӘRINDӘN BӘZI NÜMUNӘLӘR

Аydın oldu ki, Təlmud yəhud qövmünün pərakəndə, didərgin düşdüyü dövrdə, yadellilərin işğalı altında olan bir şəraitdə yazılmışdır. Şübhəsiz, belə bir şəraitdə sair qövmlərə qarşı kin-küdurət, yadlara olan nifrət həddini aşmışdı; xüsusilə bu illər sair millətlər tərəfindən məğlubiyyətə, sərgərdançılığa düçar olan bir qövm üçün acı təcrübə olmuşdur. Digər tərəfdən yəhudilərdə qövmi ayinlər, sünnələrin dirçəldilməsi, iqtidar və şan-şöhrətin yenidən artırılması ruhiyyəsi daha da güclənirdi. Nəhayət ardıcıllar arasında həmrəylik və vəhdətin qorunub saxlanılması, ardıcılların dindən çıxmasının qarşısının alınması, sair dinlər və qövmlər içərisində itib-batmağın qarşısının alınması meylləri get-gedə artırdı. Təlmud təlimlərinə nəzər salaraq, yuxarıdakı hər üç cəhəti aşkar şəkildə müşahidə etmək olar. Indi isə bu kitabın bəzi hissələrinə yetirək:

1. Bu minnət yəhudi ruhlarına qoyuldu ki, Аllahın bir hissəsi olsunlar. Bu nəfslər Аllahın cövhərindən pöhrələnirdi; necə ki, övlad atanın zatından və cövhərindən çıxar.

2. Yəhudi ruhu Аllahın yanında yer üzərində yaşayan sair millətlərin ruh və nəfslərindən daha yüksək məqama malik olub, daha məqbul sayılır. Çünki bu millətlərin nəfsləri şeytandan ayrılıb, heyvanların və cansızların nəfsləri ilə oxşardır.

3. Qəti qələbənin bayrağı ucaldılan zaman, məsih bütün millətlərdən razı olar, amma məsihiləri onların arasından qovar. O zaman Israil övladları yüksək var-dövlət sahiblərinə çevriləcəklər, çünki millətlərin yeraltı-yerüstü sərvətləri və xəzinələri onların əlinə keçəcək. Bu xəzinələr böyük sarayları doldurar; hətta üç yüz yük dəvəsi bu xəzinələrin və qapıların açarlarını daşımaq üçün kifayət etməz. O zaman hamı yəhudiliyə iman gətirər, amma bu məsihilərin bu nemətdən heç bir payı yoxdur; əksinə onların kökü yer üzərindən kəsilər, çünki onlar şeytan nəslindəndir. Məsiha gələn zaman yəhudi milləti başqa millətlərə hakim olacaqlar.

4. Yəhudilər Аllahın nəzərində mələklərdən də sevimlidir. Buna əsasən, əgər bir şəxs bir yəhudiyə sillə vursa, sanki Аllahın izzətinə zərbə varid etmiş olur; insanla heyvanın arasında olan dərəcə fərqi yəhudi ilə qeyri-yəhudinin fərqi kimidir. Yəuhidilər bayramlarda itə yemək verə bilər, amma qeyri-yəhudiyə yemək verməməlidir.

5. Seçilmiş qövm yalnız yəhudilərdir və sair qövmlər heyvanlar kimidir.

6. Әgər yəhudilər olmasaydı, şübhəsiz yer üzündən bərəkət çəkilərdi; yağış yağmazdı, günəş saçmazdı. Deməli israillilər olmadan yer üzünün sair millətləri həyat sürməyə qadir deyillər.

7. Аllah yəhudi kişinin yəhudi qadınla zina etməsini haram etmişdir, lakin əcnəbi qadınlar onlara halaldır.

8. Yəhudilərdən başqalarının mal-dövlətini oğurlamaq, onlar hiss etmədiyi təqdirdə caizdir. Çünki başqalarından oğurluq həqiqətdə oğurluq deyil, yəhudilərin öz mallarını özlərinə qaytarmaq deməkdir.¹

DӘRSIN XÜLАSӘSI

Yəhudilər həzrət Musa üçün iki şəriətin - yazılı və şifahi şəriətin olduğuna inanırlar. Tövrat yazılı şəriətdir, şifahi şəriət isə ağızdan-ağıza eşidilərək, nəhayətdə Təlumd şəklində yazılmışdır.

Mişna Təlmudun əsl mətni, Qomara isə onun şərhidir.

Təlmud Bəni-Israil qövmünün irqçilik təlimlərini əhatə edir.

SUАLLАR ВӘ TАPŞIRIQLАR

1. Təlmud nədir?

2. Təlmud necə yazılmışdır və neçə hissədən ibarətdir?

3. Mişnanın neçə fəsli vardır və onların adlarını qeyd edin.

4. Təlmud təliminin nümunələrindən bir neçəsini bəyan edin.