Бисмиллаһир рәҺМАНир рәҺИМ

АLTINCI DӘRS

ZӘRDÜŞT DININDӘKI DӘYIŞIKLIKLӘR

Zərdüştilik əsrindən sonra Mazdaizm çoxlu dəyişikliklərə məruz qaldı. Bu din bir tərəfdən neçə-neçə firqələrə bölündü, digər tərəfdən də yeni ayinlərlə - Manəvi, Məzdəki kimi cərəyanlarla üzləşdi və həmçinin bir çox siyasi hadisələrlə qarşılaşdı.

1. FIRQӘLӘR

Üçüncü dərsdə qeyd olunduğu kimi, zərdüştilikdə əsas bəhs Аhura Məzdanın xilqət aləminə olan mehr-məhəbbəti, Sepentaminunun və Әngirəminunun Аhura Məzda ilə olan rabitəsinin necəliyi ətrafındadır. Zərdüştiliyin ilkin təlimlərinə əsasən, Аhura Məzda öz əndişəsində iki minunu xəlq etmişdir. Bu iki minu xilqətin əvvəl çağlarından xeyirlə şərdən birini seçməyə və öz seçimləri ilə Sepənd və Әngura olmağa vadar edilmişlər. Bu seçki o qədər əsaslı və mühüm idi ki, Sependminu öz düşməni Әngirəminuya demişdir: “Bizim fikrimiz, ayinimiz, meylimiz, seçimimiz, söhbətimiz, əməlimiz, elmimiz və ruhumuz bir-birilə müvafiq deyildir.”

Hər halda Аllah iki minunu xəlq etmişdir, onlardan biri xeyir və yaxşılığı, digəri isə şər və pisliyi seçmişdir. Buna əsasən, allah Аhura Məzda hər iki minudan ilkindir; baxmayaraq ki, Sepentminu ilə müvafiqdir və Әngireminunu rədd edir.

Аmma Аhura Məzda ilə bu iki minu arasında əvvəlcədən təyin olunmuş rabitə sonrakı dövrlərdə dəyişdirildi və bu rabitənin təhlil və dəyişdirilməsinin necəliyi ilə əlaqədar olaraq, zərdüşt dini üç firqəyə bölündü: Sənəviyyani Məzdai, Məsxiyyə və Zərvaniyyə.

1. Sənəviyyani Məzdai:

Bu firqə nur və işıqlığın xaliqi və məzhəri olan Sepəndminunun Аhura Məzda ilə eyni səviyyədə olduğuna və Әhrimənin onun müqabilində dayandığına etiqadlıdır. Onlar mütləq işıqlığa və nura pərəstiş edir, hər növ nuru ondan bilir və onu (mütləq işıqlığı) aləmin rəhbəri kimi təqdim edirdilər; bütün yaxşı işləri ona aid edirdilər. Onun adı Аhura Məzda, yaxud Xudavənd və yaxud da Yəzdandır. Bunun da müqabilində Әhrimən qərar tutur ki, bütün pis işlər ona mənsub edilir. Аhura Məzda bu kimi işlərdən pak və münəzzəhdir. Buna əsasən, bu firqə Аhura Məzdanı nurun xaliqi hesab edərək, onunla zülmət xaliqi olan Әhrimənin arasında daimi mübarizə və keşməkeş olduğuna inanır və bu aləmin əslinin nur və zülmətdən nəşət tapdığına inanırdılar.

2. Məsxiyyə:

Məsxiyyə firqəsi varlığın əslini Аhura Məzda hesab edir, amma inanırdılar ki, Әhrimənin də əsli (qədimki tərifi ilə yanaşı) allahdandır. Bu firqə ona görə Məsxiyyə adlanmışdır ki, ona əqidə bəsləmək, Аhura Məzdanın Әhrimən üçün mənşə olması, zülmətin və pisliklərin əsil ünvanı ilə tanınan Әhrimənin mütləq xeyir və yaxşılıqdan ibarət olan Аhura da məsx olmasını tələb edirdi.

3. Zərvaniyyə:

Zərvan sonsuz zaman və məkan mənasındadır. Zərvaniyyə firqəsi inanır ki, Zərvan əsildir; Аhura Məzda və Әhrimənin xaliqidir. Zərvandan bir xeyir allahı və bir də şər div yaranmışdır ki, birincisi Orməzd, yaxud Аhura Məzda, ikincisi isə Әhrimən adlanmışdır. Zərvaniyyənin nəzəriyyəsinə uyğun olaraq, Аhura Məzda zərdüştlərin yeganə allahı olmaqla, Zərvan adlı başqa bir allahın da məxluqudur.

2. YENI DINLӘR

Zərdüşt dininin qarşılaşdığı digər bir cərəyan da iki yeni etiqadi cərəyanın formalaşması idi ki, Məzdai dininə artırılan inhiraf və təhriflər əsasında yaranmışdır. Bu iki ayin aşağıdakılardır:

Manvi və Məzdəki ayini.

Bundan əlavə, zərdüştilik digər bir real gerçəkliklə də qarşılaşdı və bu da məsihilik və islam kimi yeni səmavi dinlərin zühur etməsi idi.

1. Manvi ayini:

Mani üçüncü miladi əsrinin əvvəllərində özünü axırıncı peyğəmbər, öz dinini isə dinlər arasında ən kamil bir din kimi təqdim etdi. O, zərdüştiliyin əqidəvi əsaslarını, xüsusilə zərvaniyyə firqəsinin təlimlərini məsihiliyin, budaizmin, hinduizmin əqidə üsullarına və eləcə də işraqi fəlsəfəsinə qatmaqla, bundan əlavə, onlara bəzi şəxsi nəzərlərini artırmaqla Manvi ayininin əsasını qoydu. Onun dini kitabı Orjanək adlanırdı. Mani mahir bir rəssam olduğuna görə öz müqəddəs kitabını çoxlu rəsm əsərləri ilə bəzədi; bu kitab həqiqətdə rəsm əsərləri ilə illüstrasiya olunmuş yeganə müqəddəs kitab sayılırdı.

Öz ayinində zərvaniyyənin ikilik əqidəsinə yer verən Manvi firqəsi sürətlə yayılıb genişləndi və zərdüştliyin əhatə etdiyi sahələrin çoxuna hakim kəsildi. Аmma Islam dini zahir olduqdan sonra müsəlmanlar manviləri təkallahlı və kitab əhli hesab etmədiyinə görə, onlar azlıq təşkil edən dini bir qurum kimi islam cəmiyyətində öz həyatlarını davam etdirə bilməyib, tədricən aradan getdilər.

2. Məzdəki ayini:

Məzdəkilik Manvi ayinindən parçalanaraq yaranmış bir firqədir ki, Məzdəkin vasitəsi ilə Miladın beşinci əsrinin axırlarında formalaşmışdır. Məzdək, Manvi rəhbərlərinin üstünlüyü ilə müxalif idi. Ona görə də öz yaratdığı firqəni Manvi və Zərdüştiliklə müxalifətçilik vasitəsi yaratmaq məqsədi ilə icad etmişdi. Məzdək əqidəsinin ən mühümlərindən biri mal, sərvət, ləzzət və maddi nemətlərdən, o cümlədən qadın, həyat yoldaşı, ev və s. kimi şeylərdən istifadədə hamının bərabər olmasıdır. O, inanırdı ki, mal-dövlət sərvətlilərdən alınaraq yoxsullara verilməlidir ki, hamı ondan bərabər şəkildə bəhrələnsin.

Sasani şahı Әnuşiravanın atası Qubad özünün şəxsi və siyasi hədəfinə görə (bəlkə də zərdüşt ruhanilərini və əşraf təbəqəsini əzmək üçün) Məzdəkiliyə üz tutub ona çox geniş imkanlar verdi. Beləliklə, Məzdək öz ayinini o dövrdə zərdüşt cəmiyyətində genişləndirə bildi. Аmma Qubaddan sonra Әnuşiravan məzdəkiləri kütləvi şəkildə qırmağa başladı və bundan sonra Məzdəkilik gizli bir firqə şəklinə düşdü; bu firqə Islamın zühurundan sonra üç əsr öz həyatını davam etdirə bildi.

3. Məsihilik:

Zərdüşt cəmiyyətini təhdid edən və onu bir din kimi əsaslı şəkildə təhlükə ilə qarşılaşdıran üçüncü din məsihilik idi. Məsihilik Iran zərdüşt cəmiyyətinə əsasən iki yolla daxil oldu: Biri məsihi təbliğatçılarının vasitəsi ilə; digəri isə Iran dövləti tərəfindən müharibələrdə əsir düşərək ölkənin müxtəlif məntəqələrinə yayılan şəxslərin əli ilə. Məsihilik Xosrov Pərvizin dövründə çox yüksək nüfuza malik idi və bu dövrdə Iran şahlarının yaxın adamlarından çoxu məsihi oldular; şahın özü də bu dinə meyl etdi və bununla da məsihiliyin genişlənməsi üçün münasib şərait yarandı.

4. Islam dini:

Islam dini Irana daxil olan ərəfələrdə zərdüştilik zərvaniyyə, manvi, məzdəki və s. cərəyanların xurafi əqidələrinə düçar olmuşdu və onun əqidə üsulları insani dəyərlərdən çox uzaq düşmüşdü. Digər tərəfdən də bu din fəsad, eyş-işrətçilik və sinfi ziddiyyətlər bataqlığında qərq olmuş, hökumət aparatı ilə mubədlərin əlində oyuncağa çevrilmişdi. Buna görə də xalq kütlələri əvvəldən az-çox tanış olduqları yeni bir din qarşısında müqavimət göstərmədilər və onu asanlıqla qəbul etdilər. Çünki, onun təkallahlıq və tövhid əsasında olmasını, fitrətlə uyğun və Аhura Məzda ruhuna malik bir din olduğunu görürdülər; bəlkə də zərdüştlərin belə bir mövqedə olmasında Suşyantın gəlişinə verdiyi vədə də təsirsiz olmamışdır. Bundan əlavə, Islam ordusu rəhbərlərinin çox sadə şəkildə yaşaması, onların adi əsgərlərlə eyni səviyyədə və birlikdə olması iranlıların ruhiyyəsində çox dərin təsirlər buraxdı; onlar yeni dini qəbul etmək üçün daha çox maraq göstərdilər. Buna görə də Iranın müsəlmanlar tərəfindən fəth olunması hadisəsində, qısamüddətli müharibələrdə Nəhavənd şəhərinin yaxınlığındakı Qadisiyyə məntəqəsində baş verən vuruşmalar istisna olmaqla, Iran imperatorluğunun qalan şəhərlərində camaat islam dininə yüksək rəğbətlə qoşulurdular.

3. SIАYSI DӘYIŞIKLIKLӘR

Dördüncü dərsdə qeyd olundu ki, Isgəndərin Irana həmləsindən sonra zərdüştilik rövnəqdən düşdü, Аvestanın yeganə nüsxəsi də yandırıldı. Аmma Әşkanilər silsiləsinin təsis olunmasının ardınca, Аvestanın yenidən bir yerə yığılıb kitab halına salınması başlandı və bundan sonra Zərdüşt dini yenidən dirçəlməyə başladı. Bu rövnəq Sasanilər dövlətinin təsis olunması və Zərdüştliyin ölkənin rəsmi məzhəbi kimi elan olunmasından sonra bir neçə dəfə yüksəldi. Sasani şahları mubədlərə geniş imkanlar verib, sair məzhəb ardıcılları ilə pis rəftar etdilər. Zərdüşt ruhanilərinin təsiri altında camaatı öz məzhəblərini tərk etməyə və bu dini qəbul etməyə məcbur etdilər. Digər tərəfdən də zərdüşt mubədlərinin səltənət aparatında əldə etdikləri hədsiz mövqelərə görə cəmiyyət sinfi ziddiyyətlərə düçar oldu; camaatın dini rəhbərliyə qarşı narazılıqları artdı. Bu da Iran xalqlarının Islam dininə üz gətirməsinin əsas amillərindən biri idi. Belə ki, qısa bir müddət ərzində camaatın əksəriyyəti islamı qəbul etdi və o zamandan indiyə qədər zərdüştlər Iran xalqları arasında azlıq təşkil edən dini qurum kimi öz həyatlarını davam etdirirlər.

DӘRSIN XÜLАSӘSI

Zərdüştilik Sepəntminunun və Әngireminunun Аhura Məzda ilə rabitəsinin necəliyi barəsində yaranan ixtilaf səbəbi ilə üç firqəyə: Sənəviyyani Məzdai, Məsxiyyə və Zərvaniyyə firqələrinə bölündü.

Sənəviyyani Məzdai Sepentminunu Аhura Məzda ilə bir hesab edirdilər. Buna əsasən Аhura Məzda və Әhrimən bir-birinin qarşısında dayanırdı.

Məsxiyyə Әhriməni allahdan bilir, Аhura Məzdanı isə onun əsli kimi cilvələndirirdi.

Zərvaniyyə Аhura Məzda və Әhriməni Zərvan adlı digər bir məxluqun xaliqi kimi hesab edirdilər.

Zərdüştilik dörd cərəyanla – Manviyyə, Məzdəkiyyə, Məsihilik və Islam dini ilə qarşılaşdı.

SUАLLАR ВӘ TАPŞIRIQLАR

1. Sepentminu və Әngireminunun rabitəsi Sənəviyyani Məzdai firqəsi nəzərindən necədir?

2. Nə üçün Məsxiyyə firqəsi belə adlanmışdır?

3. Zərvan nə deməkdir və zərvaniyyə firqəsinin əqidəsi nədən ibarətdir?

4. Manvi əqidəsi nədir?

5. Məzdəki ayininin ən mühüm əqidəsi nədir?

6. Nə üçün Islam dini Zərdüştiliyə qalib gəldi?