Biz bu araştırmamızda kutsal kitabımız olan Kur’an-ı Kerimde yer alan temsilleri çeşitli yönleriyle ele alıp, bu konuda bilgi vermeye çalışacağız

GİRİŞ

Biz bu araştırmamızda kutsal kitabımız olan Kur’an-ı Kerimde yer alan temsilleri çeşitli yönleriyle ele alıp, bu konuda bilgi vermeye çalışacağız. Kur’an-ı Kerimdeki bu temsili anlatım üslubu, daha ilk asırlarda, İslam alimlerinin dikkatini çekmiş ve genel olarak “Kur’an’da Emsal” konularında müstakil eserler telif etmişlerdir. Bunların bir kısmı günümüze ulaşamamıştır. Bizler bunların sadece isimlerini bilmekteyiz. Bir kısmı da yazma halindedir ve henüz basılmamıştır. Bir kısmı ise kütüphanelerimizde mevcuttur. Bu alanda ilk olarak eser verenlerden biri olan ve günümüze kadar kitabı ulaşan, Hakim et-Tirmizi’nin “Kitâbu’l-Emsâl Mine’l Kur’an ve’s-Sünne” adlı eseridir.

Ele aldığımız konuyu incelerken bazen Arapça bazen de Türkçe eserlerden istifade ettik. Fakat bu husustaki Arapça temel kaynaklara ulaşmakta sıkıntı çektik. Yine buna rağmen birinci derecedeki kaynakların hepsine ulaşamasak ta en azından ikinci derecedeki eserlerden istifade etme imkanı bulduk. Arapça eserlerden en çok istifade ettiğimiz, es-Suyûtî ve Zerkeşi’nin eserleridir. Türkçe eserlerden ise Veli Ulutürk ve Şadi Eren’in kitaplarından fazlasıyla yararlandık. Makale türünde ise en fazla Halil Altuntaş’ın “Kur’an’da Temsili Anlatım” adlı makalesinden faydalandık. Tefsir türünde ise, Zemahşeri, Nesefi, Elmalılı, Seyyit Kutup, Mevdûdî ve Sâbûnî’nin eserlerinden istifade ettik. En son çıkması ve güncel meseleleri ele alması hasebiyle, özelliklede DİB’in yeni çıkardığı “ Kur’an Yolu” tefsiri, baş vurduğumuz bir diğer eser olmuştur. Çalışmamızda Kur’an’da temsili anlatıma geçmeden önce bazı konuların ele alınması gerektiğini düşünerek çalışmamızı üç ana bölüme ayırdık.

Birinci bölümde mesel kelimesinin terim ve ıstılahı manalarından sonra, Arap dilinde mesel, mesellerin özellikleri, mesellerde kullanılan sanatlar vb. gibi Arap dilinde mesellere dair bilgileri, ulaşabildiğimiz kitaplar ölçüsünde genel olarak ele aldık .

İkinci bölümde ise Kur’an’da irat edilen mesellere hazırlayıcı bilgiler sunmak sadedinde Kur’an’da mesellerin yerini araştırdık. Kur’an’ın İ’câzı ve belâgatından bahsettik. Hafızalarda şekillenmesi açısından meselleri farklı kategorilerde değerlendirdik. Yine bu bölümde Kur’an’daki deyimlerden, mesellerin özelliklerinden, amaçlarından ve hadislerdeki temsili anlatımdan kısa kısa bahsettik.

Üçüncü bölümde ise Kur’an’da irat edilen meselleri ele aldık. Burada sure sırasını göz önünde bulundurmayı yeğledik. Kur’an’ın temel konularını ifade de ayetlerdeki temsillerin nasıl kullanıldığını ifade ettik. Bu bölümde ayetlerdeki teşbih yönlerini muteber tefsir kitapları ve konuyla ilgili kitaplardan özlü ve kısa bir şekilde sunmaya çalıştık. Çok uzun olmasından çekindiğiniz için ayetlerin Arapça metinlerini almamayı uygun gördük. Ayrıca tezin genelinde kullanılan ayetlerin mealleri, TDV yayınlarından çıkarılan ve komisyon tarafından hazırlanan mealden alınmıştır.

I.BÖLÜM: MESEL NEDİR

A- MESEL KELİMESİNİN TERİM VE ISTILAHİ MANALARI

1- Terim Mânâsı

Mesel kelimesinin Kur’an’-ı Kerimde bir çok farklı kullanımı mevcuttur. Biz bunlara geçmeden önce mesel kelimesinin kelime manalarına değinmek istiyoruz.

Çoğulu أَمْثَالُ olan مَثَل “Mesel” kelimesi lügatte, delil, ifade, miktar¹, kalıp,² karşılaştırma³, durma, bir şeyin en faziletlisi, tasavvur,dikilme hüccet⁴ bir nesnenin sıfatı gibi bir çok manalara gelir. Aslında Mesel, Misl, Mesil , Şebeh, Şibh, Şebih gibi bir şeyin benzeri demektir.⁵ Şu halde mesellin aslı, iki şey arasında benzerlik demektir.Bazı alimlere göre ise mesel kelimesi Fa’sı yani ilk harfi illetli olan bir fiildir.⁶ Fakat bu hususta nasıl geldiği konusunda bilgi verilmez.

Çoğulu أَمْثَالُ olan “Misl” kelimesi ise,benzer, eş, aynı cinden olan şey, denk, küfüv, vb. gibi anlamlara gelir.⁷

Çoğulu “Emsiletün” gelen “Misâl” kelimesi ise;denk, benzer, mesel, örnek, model⁸, imaj vb. gibi anlamlara gelir.⁹

Çoğulu “Musûl” gelen “Mesel” kelimesi ise dikilip durmak anlamındadır. Bu kökten türeyen “Mümessel” kelimesi ise başkasının benzeri olarak yapılan şey demektir. Anlatılan obje, dikildi, biçimlendi anlamına gelir.¹⁰ Bu kökten türetilen “Timsâl” ; sureti yapılan şey(heykel) demektir. فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَراً سَوِيّاً “Ruh Meryem için düzgün bir insan biçimine girdi”¹¹ ayetinde Ruh’un Meryem’e bir çocuk vermek için, düzgün bir insan şekline büründüğünü anlatır.¹²

Rağıp’a göre Mesel iki anlama gelmektedir:

Birincisi, “misl” anlamındadır. Şibh, Şebeh, nikad, nakad gibi. Bu takdirde “mese”l ve “misl” aynı anlamdadır. Bunlar benzer , eş anlamında kullanıldığı gibi bazen de sıfat anlamında kullanılır.

İkincisi ise, iki şey arasında herhangi bir bakımdan benzerlik bulunması anlamındadır. Bu, benzerlik ifade eden lafızlardan daha geneldir. Zira “Nidd” yalnız özde ortak bir yönü; “Şibh” yalnız nasıllıkta ortak bir yönü; “müsâvî” yalnız nicelikte ortak bir yönü; “Şekl” miktarda ve boyutta ortak bir yönü, ifade eder. Oysa “Misl” kelimesi bunların hepsini ifade eder. Bunun için yüce Allah’a hiçbir şeyin benzemediğini belirtmek için bu kelimesi kullanılır. “O’na benzer hiçbir şey yoktur. O, işitendir, görendir”¹³ buyurulmuştur. Kimisine göre burada “Misl”, sıfat anlamındadır.¹⁴

Yine bu kökten türeyen “el-Emsel”, en güzel örnek en iyi model, anlamlarına gelir. Çoğulu “Emâsîl”dir. “Emâsîlu’l Kavm” toplumun örnek insanları bu baptan kullanılan bir tariftir. Ayet-i kerimede:

إِذْ يَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِيقَةً إِن لَّبِثْتُمْ إِلَّا يَوْماً

“...En akıllıları ise “siz yalnız bir gün kaldınız” der”¹⁵

Bu kökten türeyen başka bir kelime de konumuzun başlığını teşkil eden “Temsil” kelimesidir. Bu kelime “el Mesel” kökünden olup, mastardan çevirme bir isimdir.¹⁶ Bir şeyi başka bir şeye benzetmek bir kıssa veya bir söz beyan etmek, bir şeyi yazı yada başka bir yolla göz önünde duruyormuşçasına tasvir etmek, suretlendirmek demektir.¹⁷ Yani benzerini getirmek, örnek vermek, göz önüne dikmek, benzetmek demektir. Arapça’da heykel demek olan “et-Timsal” kelimesinde de aynı anlam vardır. Mesel darbetmekte bu kökten türemiş olup onu belleklerde yürütüp yaymak manası, “Darabe fi’l Erdi” (yerde yürüdü, yayılıp gitti,ayak tepti)manalarıyla ilgilidir. Dard-ı meselle ilgili Elmalılı şu bilgileri verir:"Darb-ı mesel" (ata sözü) deyimi, "mesel-i madrûb" yani "söylenegelmiş" meşhur mesel mânâsına da kullanılır ise de aslında "mesel darbetmek" yani meseli yerinde kullanmak ve tatbik etmek, yerine göre "iyice yapıştırmak" demektir ki, yeniden bir mesel koymak ve inşâ etmek değildir. Temsil ise geneldir. Fakat Kur’an’daki meseller, genel olarak bağımsız bir şekilde kurulmuş temsiller olduğu halde, aynı şekilde tatbik de edilmiş olması itibariyle "darb" tabir olunmuştur.”¹⁸

2- Istılâhî Mânâsı

Lügat manalarını gördüğümüz mesel, ıstılâhî mânâda söyle bir tarife kavuşturulabilir:

“Halk arasında kabul görüp yayılmış, teşbihe dayalı, içerisinde bir düstûr ve hikmet taşıyan kinayeli veciz sözlerdir.”¹⁹ Bu bağlamda mesel ve temsil kelimeleri lügat anlamları itibariyle birbirleriyle sıkı sıkıya irtibatlıdır. Mesel; vaktiyle bir olay yada bir tecrübe sonunda söylenmiş “atalar sözü” diye dilden dile dolaşan , hikmet dolu güzel söz demektir. Temsil ise bir meseli ilk defa söylendiği şey yada olaya benzer bir şey veya olay için yeniden söylemek demektir.²⁰ Temsil dayandığı benzetme olayı da dikkate alınarak daha özlü bir şekilde “Bir gerçeği bir gerçeğe, yada bir hayale benzeterek örnekleme yoluyla anlatmak” diye de tarif edilebilir.²¹ Bunlara Türkçe'de atasözü, söylenmesine de darb-ı mesel adı verilir. Arapça’da atasözleri ve deyimler hep mesel ismiyle ifade edilmiştir.