Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

Yüklə 15,57 Mb.

səhifə	14/43
tarix	21.11.2018
ölçüsü	15,57 Mb.
	#84324

1 ... 10 11 12 13 14 15 16 17 ... 43

§5. RYqabYt vY inhisarın sintezi. Antiinhisar tYnzimlYnmY tYdbirlYri

Рягабятин функсийалары

уйьунлашма- адаптасийа

аллоккасийа

инновасийа

нязарят

бюлэц

_{Sxem 1. RYqabYtin funksiyaları}
_{RYqabYt bazar iqtisadiyyatının qanunudur vY müxtYlif istiqamYtlYrdY fYaliyyYt göstYrir.}

_{Onun birinci istiqamYti: - rYqabYt qiymYtlYrin tarazlaşmasına sYbYb olur. Bazar qiymYti tarazlıq qimYtindYn yuxarı ola bilYr. Bu halda tYklif tYlYbdYn çox olur, bazarda YmtYY artıqlığı yaranır. Bütün satıcılar baha satmağa çalışırlar. Bu rYqabYtdY YmtYYsini ucuz satan qalib gYlir. BelY olduqda bütün satıcılar qiymYti aşağı salmağa mYcbur olurlar vY qiymYt tarazlıq nöqtYsinY doğru hYrYkYt etmYyY başlayır. QiymYtlYr kütlYvi surYtdY aşağı düşdüyündYn artıq mYhsullar alınır, mYhsul çatışmazlığı yaranır.}

_{DigYr tYrYfdYn alıcılar arasında rYqabYt kYskinlYşir. Hamı ucuz qiymYtY çox almağa çalışır. Bu rYqabYtdY daha baha alan qalib gYlir, o daha çox alır. Bunun ardınca digYr alıcılar da baha almalı olurlar vY nYticYdY qiymYt yenidYn tYlYb tYrYfdYn tarazlıq qiymYtinY yaxınlaşır. QiymYtlYrin qalxması ilY YmtYY tYklifi artır. İstehsal üçün stimul yaranır, YmtYY çatışmazlığı aradan qalxır. Tarazlıq qiymYtinin yaranması ilY tYlYb vY tYklifin bYrabYrliyi yaranır.}

_{Bütün bunlar o demYkdir ki, rYqabYt tYklif vY tYlYbi bYrabYrlYşdirYn vY tarazlıq qiymYtinY nail olmaqda güclü bir vasitYdir.}

_{İkinci istiqamYt: rYqabYt YmtYYlYrin istehsalı vY reallaşdırılması üçün ictimai normal şYraitin yaranmasına tYsir göstYrir. BelY ki, rYqabYt sayYsindY istehsalın istYnilYn sahYsindY istehsal olunmuş yekcins, keyfiyyYtcY eyni olan YmtYYlYr üçün eyni qiymYt müYyyYn edilir (mövcud anda). Bu bütün YmtYY istehsalçılarını «oyun qaydaları»na uyğun hYrYkYt etmYyY mYcbur edir. YYni obyektiv iqtisadi qanunların tYlYblYrinY YmYl etmYlYri tYlYb olunur.}

_{Tarazlı qiymYtlYrin sYviyyYsi YmtYY istehsalçıları üçün sYmYrYli tYsYrrüfatçılıq etmYlYri üçün norma olur. Daha çox mYnfYYt götürmYk üçün normadan yüksYk qiymYt qoyan istehsalçı ağır vYziyyYtY düşY bilYr.}

_{RYqabYt ictimai normal şYraitY mYhYl qoymayanları cYzalandlırır. Buna görY dY istehsalçılar YmtYYlYrin istehsalı vY reallaşdırılması zamanı ictimai normal şYraitY uyğun hYrYkYt etmYlidirlYr.}

_{Üçüncü istiqamYt: rYqabYt elmi-texniki tYrYqqini vY istehsalın effektivliyini yüksYltmYyi stimullaşdırır.}

_Art_ı_q_bilirik_ki_,_fYrdi_istehsal_xYrclYri_daha_az_olan_istehsalз_ı_lar_зox_gYlir_{gцtьrьrlYr}_._Зьnki_,_fYrdi_YmtYYlYr_daha_yьksYk_olan_bazar_qiymYtinY_sat_ı_l_ı_r_._FYrdi_istehsal_xYrclYri_isY_yeni_texnikan_ı_n_tYtbiqi_,_{texnologiyadan}_istifadYsi_,_YmYyin_sYmYrYli_tY_ş_kili_,_istehsal_ı_n_elmi_Ysaslarda_qurulmas_ı_sayYsindY_resurslara_qYnaYt_etmYklY_mьmkьn_ola_bilir_._Bununla_da_rYqabYt_ham_ı_n_ı_elmi_-_texniki_tYrYqqinin_{nailiyyYtlYrindYn}_istifadY_etmYsinY_sцvq_edir_vY_iqtisadi_tYrYqqi_ьзьn_yol_aз_ı_l_ı_r_.

_Dördüncü_istiqam_Y_t_:_r_Y_qab_Y_t_sosial_-_iqtisadi_t_Y_b_Y_q_Y_l_Y_ş_m_Y_ni_gücl_Y_ndirir_._R_Y_qab_Y_tin_n_Y_tic_Y_sind_Y_iqtisadi_c_Y_h_Y_td_Y_n_z_Y_if_olanlar_s_ı_radan_ç_ı_x_ı_r_,_güclül_Y_r_is_Y_daha_da_varlan_ı_r_,_gücl_Y_nir_._M_Y_s_Y_l_Y_n_,_AB_Ş_-_da_80-_ci_ill_Y_rin_Y_vv_Y_ll_Y_rind_Y_1,5_milyon_fermer_r_Y_qab_Y_t_Y_davam_g_Y_tirm_Y_y_Y_r_Y_k_öz_f_Y_aliyy_Y_tini_dayand_ı_rm_ı_ş_d_ı_r_.

_{Beşinci istiqamYt: rYqabYt bazar iqtisadiyyatını inhisarçılığa doğru aparır. Azad rYqabYt nYticYdY inhisarların yaranmasına gYtirib çıxarır. Sonrakı paraqrafda bu haqda geniş danışılacaq.}
_{§3. Qeyri-tYkmil rYqabYt bazarı vY bazar hakimiyyYti (ağalığı)}
_{TYkmil rYqabYt bazarı haqqında yuxarıda dediyimiz ьstьnlьklYrin bir зoxu real hYyatda reallaşmır. ЏslindY azad rYqabYt yYni tYkmil rYqabYt bazar modeli xalis şYklindY az-az sahYlYrdY olur. Ancaq bYzi bazarlar цz xarakteristikasına gцrY (mYsYlYn, xarici valyutalar bazarı, taxıl bazarı) tYkmil rYqabYtY bazar modelinY yaxın ola bilYr. Bununla belY bazar mexanizminin mahiyyYtini başa dьşmYk ьзьn elmi cYhYtdYn bu modelin цyrYnilmYsi YhYmiyyyYtlidir.}

_{Qeyri-tYkamьl rYqabYt bazarının nY demYk olduğunu başa dьşmYk ьзьn tYkmil (azad) rYqabYtli bazarının Ysas cYhYtlYrini bir daha yada salmaq lazımdır. Bunlar aşağıdakılardır: alıcıların vY satıcıların зoxsaylı olması; istehsal amillYrinin yьksYk mobilliyi; daxil olmaqda vY bazardan зıxmaqda heз bir maneYnin olmaması; satılan mYhsulların yekcins olması; bьtьn bazar iştirakзılarının eyni dYrYcYdY mYlumatları olmaq imkanının olması;}

_{ЏgYr bu gцstYrilYn cYhYtlYrdYn hYr hansı biri belY olmasa onu tYkmil rYqabYt bazarı adlandırmaq olmaz. GцstYrilYn beş cYhYtdYn biri yoxdursa bu qeyri-tYkmil rYqabYtli bazardır. Bu o demYkdir ki, bazar цz mexanizmlYri ilY tam fYaliyyYt gцstYrY bilmir vY ona kYnar mьdaxilYlYr vardır.}

_{Qeyri-tYkmil rYqabYt bazarının ьз Ysas nцvь mцvcuddur:}

_{Xalis inhisar – bu o zaman olur ki, bazarda yalnız bir firma YmtYYnin yaxud xidmYtin yeganY satıcısı olsun. Burada firma ilY sahY eynilYşir. Bu bazarda rYqib tYrYflYr olmur, alıcı satıcının tYklif etdiyi qiymYtlY razılaşmağa mYcburdur.}
_{Oliqopoliya. MьYyyYn bir sahYdY bir neзY firma fYaliyyYt gцstYrir, duopoliya – isY sahYdY iki firmanın mцvcud olduğu vYziyyYtdir.}
_{İnhisarзı rYqabYt – bu şYraitdY bazarda nisbYtYn зoxsaylı firmalar olur vY onlar fYrqli differensiallaşmış mYhsullar istehsal edirlYr.}

_{Bu bazarlar haqqında sonrakı paraqrafda Ytraflı şYrh verilir.}

_{Qeyri-tYkmil rYqabYt bazarına daxil olmaqda bir зox maneYlYr vardır:}

_{1.DцvlYt mьYyyYn bir firmaya xьsusi hьquq verir (mYsYlYn, poзt xidmYti, nYqliyyat xidmYti, kabel televiziyası). Başqa formaların hYmin sahYlYrdY fYaliyyYt gцstYrmYk hьququ olmur. Bu cьr maneYlYrin зoxu tYbii inhisarların fYaliyyYti ilY bağlıdır.}

_{2.TYkrar istehsal olunmayan vY az tapılan resurslar ьzYrindY mьlkiyyYtin olması (mYsYlYn, almaz bazarında «De Birs» kompaniyasının ağalığı).}

_{3. MьYlliflik vY patent hьququ. Hьququ patentlY mьdafiY olunan firma lisenziya satışı ilY mYşğul olur vY inhisar ьstьnlьyьnY malik olur. BelYlYri bağlı inhisar adlanır, onun rYqibi olmur.}

_{4. İri istehsalın ьstьnlьyь – bu cьr istehsal sahYlYri istehsal xYrclYrini aşağı salıb, istehsal olunan mYhsulun hYcmını artıra bilir. Зox kapital tYlYb olunduğundan bu cьr sahYlYrY girmYk зYtindir. MYsYlYn, iri kapitalı olmayan avtomobil istehsalı sahYsinY girY bilmYz.}

_{5. BYzi sahYlYrY daxil olmağa mafioz qruplar mane olur.}

_{Bьtьn bunlara YsasYn mьxtYlif sahYlYrdY bazarların tYmYrkьzlYşmYsinin vY az YvvYllYrdY cYmlYşmYsinin sYbYblYrini başa dьşmYk olar.}

_Dig_Yr_firmalar_ı_n_daxil_ola_bilmYdiyi_bьtьn_sahYlYrdY_bazar_ı_n_a_ğ_al_ığı_yaran_ı_r_,_rYqabYt_mьhiti_olmur_,_qiymYtlYr_sYrbYst_ş_YkildY_formala_ş_m_ı_r_.

_{§4. İnhisar: mahiyyYti, yaranma sYbYblYri vY formaları.}

_{İnhisarçı rYqabYt. Oliqopoliya}
_{İnhisar nYdir? sualına cavab vermYzdYn YvvYl «inhisar» termininin цzьnьn mYnasını bilmYk lazımdır. İnhisar (monopoliya) iki mYnada işlYdilir: birinci halda mьYyyYn bir obyektY şYriksiz sahib olmaq, onu mYnimsYmYk (mYsYlYn, torpaq mьlkiyyYti ьzYrindY inhisar). İkinci halda isY mьYyyYn bir istehsal sahYsi ьzYrindY, bazarda inhisarзılıq. Burada sцhbYt bazar inhisarзılığından gedir.}

_{İnhisar (monopoliya) – yunan mYnşYli sцzdьr – «mono» - bir, «poleo» - satıram demYkdir. Bu mYnada fiziki yaxud hьquqi şYxsin bazara sahib olub, onun ьzYrindY ağalığını tYmin etmYsi elY inhisar demYkdir. Ancaq «xalis inhisar»ın olması ifadYsi dY şYrtidir, elmi abstraksiyadır. Reallıqda tam mYnada «azad rYqabYt»in olmadığı kimi «xalis inhisar» bazarı da yoxdur. ElY buna gцrY dY bYzi tYdqiqatзılar «xalis inhisar» terminini «qeyri-tYkmil rYqabYt» termini ilY YvYzlYmYyi tYklif edirlYr. Ancaq almaz kimi YvYzi olmayan YmtYYlYrin istehsalında vY satışında «xalis inhisardan» danışmaq olar.}

_{MYlum olduğu kimi, bazarın geniş miqyasda inhisarlaşması XIX-XX YsrlYrin hьdudlarında (qovuşağında) baş vermişdir. Azad rYqabYt İngiltYrYdY, klassik kapitalizm dцvrьndY mьYyyYn qYdYr цzьnь gцstYrsY dY (XIX YsrdY), mьasir dцvrdY «azad rYqabYtY» az hallarda (qiymYtli kağızlar bazarında, kYnd tYsYrrьfatı mYhsulları bazarında) rast gYlmYk olur. Bununla belY azad rYqabYtin dYrinlYşmYsi inhisarların yaranmasına gYtirib зıxardı. Korporativ vY maliyyY kapitalının meydana gYlmYsi ilY azad rYqabYti inhisarзılıq YvYz etdi.}

_{İqtisadiyyatın inhisarlaşması istehsalın vY kapitalın tYmYrkьzlYşmYsi vY mYrkYzlYşmYsinin nYticYsindY baş vermişdir. Burada elmi-texniki tYrYqinin xьsusi rolu olmuşdur. TYmYrkьzlYşmY vY mYrkYzlYşmY hYr ikisidY istehsalın vY kapitalın irilYşmYsi, daha bцyьk hYcmY зatması, daha az YvvYllYrdY toplanması prosesidir ki, nYticYdY inhisarlaşmaya sYbYb olur.}

_{İnhisarlaşma sahibkarların inhisarзıların sцvdYlYşmYsinY imkan yaradı. SцvdYlYşmY: 1. istehsal edilYcYk mYhsulun miqdarı haqqında; 2. YmtYYlYrin satış qiymYtlYri haqqında; 3. xammal mYnbYlYri haqqında; 4. bazarları цz aralarında bцlmYk haqqında vY s. ьzrY olur.}

_{İnhisarların aşağıdakı nцvlYri vardır:}

_{TicarYt sцvdYlYşmYsinin yerinY gцrY. Bunun da iki nцvь vardır: a) зoxsaylı alıcılara mьYyyYn YmtYYni satan mьYssisYlYrin birliyi – inhisar (monopoliya); b) bьtьn satıcılardan hYr hansı bir mYhsulu almaq ьzrY tYsYrrьfatcı birlYşmY - monopsoniya. MYsYlYn, nYhYng bir yeyinti-sYnaye korporasiyası bьtьn kYnd tYsYrrьfatı mYhsullarını fermerlYrdYn цz istYdiyi qiymYtY satın alır.}
_{Bazara sahib olmağın miqyasına gцrY. Bu da цz nцvbYsindY mьxtYlif inhisar nцvlYrinY bцlьnьr: a) ancaq bir sahYnin bazar fYaliyyYtini YhatY edYn - xalis inhisar. Burada bir satıcı fYaliyyYt gцstYrir, satış ьзьn nYzYrdY tutulan YmtYYlYrin miqdarı vY onun qiymYtinY tam nYzarYt edir. Başqa birisi buraya daxil ola bilmYz. b) milli tYsYrrьfat sYviyyYsindY mьtlYq inhisar yaratmaq olar. Bu dцvlYtin yaxud onun bir tYsYrrьfat orqanının YlindY olur (mYsYlYn, xarici ticarYt inhisarı vY s.). eynilY dY cYmiyyYt miqyasında mьtlYq monopsoniya fYaliyyYt gцstY bilYr, mYsYlYn dцvlYt yeganY alıcı kimi зıxış edir.}
_{Meydana gYlmYsinin xarakteri vY sYbYblYrinY gцrY. Bu YlamYtlYrinY gцrY aşağıdakı inhisar birliklYri fYrqlYnir:}

_{a) TYbii inhisar. Bu inhisara цz sYrYncamında nadir vY sYrbYst tYkrar olunmayan istehsal ьnsьrlYri olan mьlkiyyYtзi vY tYsYrrьfat orqanı aiddir (mYsYlYn, az tapılan metal, pambıq yaxud ьzьm yetişYn torpaq sahYsinY malik olan). Texnoloji xьsusiyyYtinY gцrY analoqu olmayan istehsal sahYsi dY tYbii inhisara aiddir. Bu inhisar şYraitindY istehsal olunan YmtYYnin YvYzlYyicisi olmur.}

_{v) Aзıq inhisar. Bu qanuni Ysasda yaradılır. İnhisarın bu nцvь rYqabYtdYn qorunmaq ьзьn yaradılır. Bunlara aiddir: patent sistemi, mьYlliflik hьququ, YmtYY nişanları.}

_{Sьni inhisar. ŞYrti sьni adlandırılan bu inhisar yьksYk mYnfYYt gцtьrmYk mYqsYdilY yaradılır. Bu zaman başqalarının bazara daxil olmasına maneY yaradılır (mYsYlYn, xammal mYnbYlYrini YlY keзirir, enerjidYn mYhrum etdirir, bankdan kredit almasına mane olur vY s.); rYqibinY nisbYtYn daha yьksYk texnologiya tYtbiq edir; daha bцyьk hYcmdY kapital qoyub sYmYrY YldY edir; keyfiyyYtli reklam vasitYsilY rYqibini sıxışdırır.}

_{İnhisarın aşağıdakı formaları vardır: kartel, sindikat, trest vY konsern,konqlomerat.}

_{Kartel – bir sahYnin bir neзY sYnaye mьYssisYsinin ittifaqıdır. Onun iştirakзıları istehsal vasitYlYri vY mYhsul ьzYrindY mьlkiyyYtini saxlayır, yaradılmış mYhsulu bazarda цzь satır. FYaliyyYt kvota Ysasında (istehsal olunan mYhsulda hYr kYsin payı, qiymYt, satış bazarı haqqında razılaşma vY s.) hYyata keзirilir.}

_{Sindikat – yekcins mYhsullar istehsal edYn bir neзY mьYssisYnin birliyidir. İstehsalın maddi şYrtlYri ьzYrindY iştirakзıların mьlkiyyYti saxlanılır. İstehsal olunmuş mYhsul ьmumi orqan tYrYfindYn reallaşdırılır.}

_{Trest – qrup mьYssisYlYrin inhisar birliyidir ki, buraya daxil olan firmalar (kapitalistlYr) hYm istehsal, hYm dY satış mьstYqilliyini itirirlYr.}

_{Konsern – formal mьstYqilliyY malik mьYssisYlYrin ittifaqıdır. Bu ittifaqa sYnayenin mьxtYlif sahYlYri, ticarYt, nYqliyyat vY banklar daxil olur. Baş firma qalanlarının fYaliyyYtinY maliyyY nYzarYti hYyata keзirir. Mьasir dцvrdY konsernlYr geniş miqyas almışdır.}

_{Konqlomerat – aralarında istehsal vY digYr funksional YlaqY olmayan bir зox firmaların iri bir inhisar birliyi tYrYfindYn цzьnY tabe edilmYsi yolu ilY udulmasıdır. Burada firmalara vahid mYrkYzdYn maliyyY rYhbYrliyi hYyata keзirilir. TYsisзilYr tYsis mYnfYYti YldY edirlYr. Bu birliyY daxil olan firmalar mьxtYlif YmYliyyatları icra edirlYr.}

_{Bazarın inhisarlaşdırılması bazar mYkanını rYqiblYrdYn tYmizlYyir. Bu, nYticYdY inhisar qiymYtlYri qoymağa vY yьksYk inhisar mYnfYYti gцtьrmYyY imkan yaradır.}

_{İnhisar qiymYtlYri. – QiymYtlYrin yaranmasının inhisara mYxsus цz xьsusiyyYtlYri vardır.}

_{1.Başlıca xьsusiyyYt. Azad rYqabYt şYraitindY istehsalзı vY istehlakзılar tamamilY bazar qiymYtlYrindYn asılıdır vY iştirakзıların heз biri qiymYtY tYsir etmYk gьcьndY deyil. Ancaq inhisarзı firma istehsal etdiyi mYhsula цzь qiymYt qoyur. Onun istehsal etdiyi mYhsulun miqdarı qiymYtY tYsir etmir. TYlYbdYn isY цz xeyirlYrinY istifadY edirlYr. Firma inhisar qiymYtilY mYşğul olur.}

_{İnhisar qiymYti – bazar qiymYtinin xьsusi nцvьdьr vY ictimai dYyYrdYn ya aşağı, yaxud da yuxarı mьYyyYn edilir. O tarazlı qiymYt sYviyyYsindY dY ola bilYr. Џsas mYqsYd inhisar mYnfYYti YldY etmYkdir. QiymYtin o sYviyyYsi mьYyyYn edilir ki, inhisar gYliri YldY olunsun. ABŞ iqtisadзıları S.Fişer, R.Dornbuş vY R.Şmalenzi «İqtisadiyyat» dYrsliyindY gцstYrirlYr ki, inhisarзı qiymYti dY, buraxılışın hYcmini dY цzlYri mьYyyYn edir. İnhisar qiymYti ilY buraxılışın sYviyyYsi arasında heз bir qarşılıqlı YlaqY yoxdur. Buna gцrY dY inhisarзı ьзьn tYklif Yyrisi mцvcud deyildir.}

_{2. İnhisar qiymYtqoymasının ikinci xьsusiyyYti. MYmulatı istehsal edYn kompaniya цz mYhsuluna yьksYk inhisar qiymYti qoyur vY bu ictimai dYyYrdYn yьksYk olur. Bunu etmYk ьзьn inhisarзı istehsalın hYcmini azaldır, qıtlıq yaradır vY bununla da sьni yolla tYlYbi artırır vY bundan istifadY edYrYk qiymYti qaldırır.}

_{3. Bazarı YlY almış firma başqa cьr hYrYkYt edir. Bu elY bazardır ki, xırda YmtYY istehsalзılarıda цz mYhsullarını burada satırlar. İnhisarзı aşağı qiymYti mьYyyYn edir vY YmtYYlYri autsayderlYrdYn alır. Sьni surYtdY mYhsulların qiymYtlYrini ictimai qiymYtdYn yaxud tarazlıq qiymYtindYn aşağı salır vY YmtYYlYri alaraq sьni qıtlıq yaradır. Onların tYklifi inhisarзı tYlYbdYn зox olur. Bir qayda olaraq QYrb цlkYlYri Asiya, Afrika vY Latın amerikası цlkYlYrindYn aşağı inhisar qiymYtilY xammal alırlar (bu monopsoniyadır).}

_{4. DigYr bir xьsusiyyYt ondan ibarYtdir ki, xırda istehsalзılara qarşı eyni vaxtda inhisar vY monopsoniya fYaliyyYt gцstYrir. Biri yьksYk qiymYtY satır, digYri isY aşağı qiymYtY alır. QiymYt «qayзısı» işY dьşьr. NYticY: 1.İnhisar birliklYri tarazlıq qiymYtlYri vY onun tYnzimlYyici rolunu heзY endirir. Onun yerini yьksYk inhisar qiymYtlYri tutur.}

_{5. İnhisar qiymYtlYri inhisara daxil olmayanların gYlirlYrinin bir hissYsinin inhisarзıların xeyrinY yenidYn bцlьnmYsini tYmin edir.}

_{6. İnhisar qiymYtlYri vasitYsilY yьksYk mYnfYYt YldY edYn inhisarзılarda elmi-texniki nailiyyYtlYri istehsala tYtbiqinY marağı azaldır. Ancaq rYqabYtin tYsiri altında yeni texnika tYtbiq edilir.}

_{İnhisarзı rYqabYt – Bu fYrqli (ancaq oxşar) mYhsullar istehsal edYn firmalar arasında mцvcud olan rYqabYt formasıdır vY qeyri-tYkmil rYqabYt bazarının bir tipidir (nцvьdьr). Bazarın bu nцvь, oliqapoliq bazara nisbYtYn, rYqiblYrin зoxsaylı olması ilY fYrqlYnir. Ancaq onların sayı azad rYqabYt bazarındakından azdır. Burada iştirak edYn firmaların hYr biri bazarda bir o qYdYr dY bцyьk olmayan paya malikdir. Eyni yox, bir-birinY oxşar mYhsullar istehsal edYn bu firmalar bazar qiymYtlYrinY az da olsa nYzarYt edY bilirlYr. İnhisarзı rYqabYt şYraitindY iştirakзı firmaların sayca bir o qYdYr dY зox olmasalar da, istehsalın hYcmini azaltmaq vY qiymYtlYri sьni surYtdY qaldırmaq ьзьn razılığa gYlmYlYri asan olmur. Onlar зoxsaylı olduğundan nisbYtYn mьstYqil siyasYt yeridirlYr vY bir-birinin marağını nYzYrY almırlar.}

_{İnhisarзılığın bu modellYrindY, nisbYtYn mYhdud sayda olan rYqiblYr, mYhsulun differensiasiyasına Ysaslanırlar. Burada eyni bir mYhsulun mьxtYlif nцvlYri istehsal edilir. MYsYlYn, kompьterlYr cihazların gьcьnY gцrY, proqram tYminatına gцrY, qrafiki nYticYlYrinY gцrY bir-birindYn fYrqlYnY bilYr.}

_{MYhsulun differensiasiyasına Ysaslanan rYqabYt, qeyri-qiymYt amillYrindYn geniş istifadY olunmaqla onun keyfiyyYti, satışının tYşkili, xidmYtin keyfiyyYti vasitYsilY dY aparıla bilYr. Burada reklamın, ticarYt nişanlarının, qablaşdırmanın, ticarYt markalarından da istifadY olunur. Bьtьn bunların hamısında mYqsYd rYqibi qabaqlamaq vY yьksYk mYnfYYt gцtьrmYkdir.}

_{Oliqopoliya – qeyri-tYkmil rYqabYt bazarının bir tipidir. Bu mYhsulun Ysas hissYsinin bir neзY iri firma tYrYfindYn istehsal edildiyi bazar strukturudur vY bazarda az sayda firma fYaliyyYt gцstYrir. Oliqopoliyanın mьhьm cYhYti bazarda satıcıların az sayda olmasıdır.}

_{Oliqopolist istehsal sahYlYrindY firmaların sayı azad rYqabYt bazarındakından az, inhisar şYraitindYkindYn зoxdur. Bu o demkYdir ki, oliqopolist bazar qiymYtlYrinY nYzarYt etmYk imkanına malikdir, ancaq inhisara nisbYtYn qiymYt ьzYrindY ağalıq zYifdir.}

_{Oliqopoliyanın xьsusi bir halı duopoliyadır. Bu bazarın iki istehsalзı arasında bцlьndьyь halda olur. Oliqopoliya ьз nYfYrdYn зox iştirakзı olduğu halda mцvcuddur. Bazarı inkişaf etmiş iqtisadiyyatlı цlkYlYrdY oliqopoliya istehsalı tipi ьstьnlьk tYşkil edir vY YsasYn emal sYnayesi ьзьn xarakterikdir. MYsYlYn, ABŞ-da qurğuşunun ilkin emalı dцrd Yn iri istehsalзı arasında bцlьnmьşdьr: pivY, siqaret, soyuducu vY paltaryuyan maşınlar istehsalının 90 %-i, ilkin aliminium vY tYyyarYqayırma mYhsulları istehsalının 64 %-i-dY dцrd istehsalзı tYrYfindYn emal olunur.}

_{İngiltYrY vY Almaniyada siqaret bazarının 94 %-i ьз istehsalзının YlindYdir. Fransada siqaret vY soyuducu istehsalı 100 % ьз istehsalзının YlindYdir.}

_{BelYliklY, oliqopoliya şYraitindY bazar ya bir neзY istehsalзı arasında bцlьnmьşdьr, yaxud da bazarın bir hissYsi iri firmaların YlindYdir, qalan hissYsi isY зoxsaylı xırda istehsalзıların (inhisarзı rYqabYtзilYrin) ixtiyarındadır. NY qYdYr az sayda istehsalзı bazarı цz aralarında bцlьrsY, orada inhisarзılıq gьclьdьr. Miqyas effekti ilY bağlı olan istehsal texnologiyası oliqopoliyanın meydana gYlmYsi sYbYblYrindYndir vY sahYyY daxil olmağın tYbii maneYsidir. Oliqopolist bazara daxil olmağın зYtinliyinin başqa bir sYbYbi patentlYşdirmY vY lisenziyalaşdırmadır. Resurslar ьzYrindY nYzarYt, reklam ьзьn bцyьk mYblYğdY maliyyY vYsaiti tYlYb olunması da oliqopolist sahYyY daxil olmağı зYtinlYşdirir.}

_{Oliqopolist firmalar sabit mYnfYYt YldY edirlYr.}

_{Oliqopoliyanın mьhьm cYhYtlYrindYn biri sahY firmalarının qarşılıqlı asılılığıdır. Onlar rYqib olsalar da partnyordurlar. Biri iş gцrmYk istYdikdY başqalarının marağını da nYzYrY almalıdır. Зьnki, onun mYnfYYtinin miqdarı digYr partnyorların mьYyyYn etdiklYri istehsalın hYcmindYn vY qiymYtlYrdYn asılıdır. MYsYlYn, YgYr oliqopolist firma зox az istehsal edirsY, onda mYhsulun qiymYti yuxarı olacaq, YksinY зox istehsal edYrsY qiymYtlYr sahYnin qiymYtinin sYviyyYsindYn aşağı olacaq. Bu isY başqalarının mYnfi reaksiyasına sYbYb olacaqdır. HYr iki halda firmanın mYnfYYti aşağı dьşY bilYr. Buna gцrY dY, oliqopolist sahY iştirakзıları qiymYtlY qarşılıqlı asılı olurlar.}

_{OliqopolistlYr цz aralarında sцvdYlYşY bilmYzlYr. Зьnki, antiinhisar qanunvericiliyi buna icazY vermir. Gizli sцvdYlYşmY isY risklidir, ьstь aзıla bilYr.}

_{§5. RYqabYt vY inhisarın sintezi. Antiinhisar tYnzimlYnmY tYdbirlYri}

_{İnhisarların ağalığı rYqabYti aradan qaldıra bilmir vY iqtisadiyyatda inhisarзılıqla yanaşı rYqabYt dY mцvcud olur. ЏgYr hYr hansı bir bazarda rYqabYt zYiflYyirsY, bьtьn cYmiyyYtY цz tYsirini gцstYrir. Зьnki, cYmiyyYtdY inhisarlarla yanaşı inhisara daxil olmayan xьsusi mьlkiyyYtзilYr vY payзılıq Ysasında fYaliyyYt gцstYrYn kooperativlYr dY mцvcuddur. İnhisar ağalığı şYraitindY aşağıdakı rYqabYt formaları mцvcud olur:}

₁₎_inhisarlar_ı_n_daxilind_Y₍_istehsal_ş_Y_rtl_Y_rinin_v_Y_g_Y_lirin_bölgüsü_zaman_ı_{), 2)}_inhisar_ittifaqlar_ı_aras_ı_nda₍_bazarda_tutulan_yer_üstünd_Y_{), 3)}_inhisarlarla_autsayderl_Y_r_aras_ı_nda_.

_{Ancaq inhisar rYqabYti öz metodları cYhYtdYn azad rYqabYt üsullarından fYrqlYnir. İnhisarlar rYqabYtdY qalib gYlmYk üçün hYm iqtisadi vY hYm dY qeyri-iqtisadi metodlardan istifadY edirlYr. n çox istifadY olunan metodlar bunlardır: rYqibini xammal, enerji resursları, kredit, yeni texnika vY texnologiya almaqdan mYhrum etmYk; rYqibinin istehsal sirrlYrini öyrYnmYk; inhisarçı kriminal vasitYlYrdYn dY istifadY edir (rYqibinin binasını yandırmaq, terror YmYliyyatı vY sifarişlY öldürmYk).}

_Bьtьn_istehsal_ı_n_vY_bazar_ı_n_dцvlYtin_YlindY_cYmlY_ş_mYsi_yolu_ilY_yarana_bilYcYk_inhisarз_ı_l_ı_q_dцvlYtin_цzь_ьзьn_{tYhlьkYlidir}_,_onun_varl_ığı_n_ı_sars_ı_da_bilYr_.

_Demokratik_v_Y_hüquqi_dövl_Y_tl_Y_rd_Y_inhisarlar_ı_n_t_Y_hlük_Y_li_add_ı_mlar_ı_inhisarlar_Y_leyhin_Y_mübariz_Y_y_Y_s_Y_b_Y_b_olur_.

_{İnhisarlar YleyhinY mübarizY aparan qüvvYlYr:}

_1._Зoxsayl_ı_x_ı_rda_istehsalз_ı_lar_vY_istehlakз_ı_lard_ı_r_._Onlar_inhisarlar_tYrYfindYn_qarYt_olunur_.

_2._Dövl_Y_t_–_hüquq_,_{iqtisadiyyatda}_mövcud_olan_bu_münaqi_ş_Y_l_Y_rin_h_Y_llind_Y_mühüm_rol_oynay_ı_r_.

_{DövlYt inhisarçı fYaliyyYti tYnzimlYmYyY çalışır. Bu onunla bağlıdır ki, XIX Ysrin sonlarında ABŞ-da inhisarçı bazar geniş vüsYt alır. Bu zaman inhisarların zorakılığına qarşı istehlakçıların, xırda vY orta sahibkarların geniş mübarizYsi başlayır. Bu prosesi tYnzimlYmYk üçün dövlYt inhisarlar YleyhinY qanunlar qYbul etmYli olur. 1890-cı ildY amerika konqresi trestlYr YleyhinY «Şerman aktı»nı qYbul edir.}

_{TYnzimlYmY dörd istiqamYtdY hYyata keçirilir:}

_{1.Bazarın inhisarlaşdırılması mYhdudlaşdırılır. Şerman qanununa görY 60 %-dYn çox paya malik olmaq bazarın inhisarlaşması hesab olunur. Qanun bazarda başqasının ziyanına ola bilYn inhisarçılığı qadağan edir. İnhisarçı mYhsulunun artıq hissYsini xarici bazarda sata bilYr.}

_{1914-cü ildY Kleyton aktı qYbul edilir.}

_{2.TYnzimlYmYnin ikinci istiqamYti – rYqabYt aparan kompaniyaların birlYşmYsini qadağan etmYkdir. Kleyton aktına görY kompaniyaların qovuşması inhisarçılığı güclYndirir vY rYqabYti zYiflYdir. Bu qanun birlYşmYnin qarşısını ala bilmir, ancaq onların az bir hissYsinY dövlYt nYzarYt edir.}

_{3.TYnzimlYmYnin üçüncü istiqamYti – inhisar qiymYtlYrinin qoyulmasını qadağan edir. Bu prosesY 1914-cü ildY yaradılmış Federal TicarYt Komissiyası nYzarYt edir. 1914-cü ildYn 1977-ci ilY qYdYr komissiya inhisar qiymYtlYrdY sövdYlYşmYyY dair 1400 Ymr vermişdir.}

_{4. TYnzimlYmYnin dördüncü istiqamYti – rYqabYtin saxlanılması vY onun milli formasının müdafiY edilmYsidir. Bu qanun qeyri-sağlam rYqabYt YleyhinY yönYldilmişdir (rYqibin mYhsullarını saxtalaşdırmaq, patentY YmYl etmYmYk, YmtYY vY firma nişanlarından istifadY etmYk, istehlakçıları aldatmaq). XX Ysrin 90-cı illYrinin sonlarında 40-dan çox ölkY antiinhisar qanunvericiliyi aktı qYbul etmişdir. AzYrbaycanda da belY bir qanun qYbul edilmişdir.}

_Antiinhisar_{qanunvericiliyi}_bazar_iqtisadiyyat_ı_n_ı_n_Ysaslar_ı_n_ı_n_qorunub_saxlan_ı_lmas_ı_na_yцnYldilmi_ş_dir_,_ancaq_o_inhisarз_ı_l_ığı_aradan_qald_ı_rma_ğ_a_da_qadir_deyildir_._VY_mьasir_bazar_iqtisadiyyat_ı_demYk_olar_ki_,_inhisarз_ı_l_ı_qla_rYqabYtin_sintezindYn_ibarYtdir_._Biz_bunu_inhisarз_ı_rYqabYt_vY_oliqopolik_bazar_modellYrindY_ayd_ı_n_ş_YkildY_gцrY_bilYrik_vY_bu_haqda_YvvYlki_suallarda_Ytrafl_ı_dan_ı_ş_ı_ld_ı_.

_Amerikan_iqtisadç_ı_s_ı_Edvard_Çemberlin_1933-_cü_ild_Y_yazd_ığı_«_İ_nhisarç_ı_r_Y_qab_Y_t_n_Y_z_Y_riyy_Y_si_»_kitab_ı_nda_yaz_ı_r_ki_,_r_Y_qab_Y_t_v_Y_inhisar_ı_n_uy_ğ_unlu_ğ_una_inhisarç_ı_r_Y_qab_Y_td_Y_nail_olunur_._Burada_inhisarla_r_Y_qab_Y_t_sintez_hal_ı_ndad_ı_r_,_biri_dig_Y_rin_Y_t_Y_sir_göst_Y_rir_{. «}_R_Y_qab_Y_t_inhisar_ı_do_ğ_urur_,_inhisar_da_r_Y_qab_Y_ti_».

_{IX FYsil}

_{İSTEHSAL: MAHİYYTİ V AMİLLRİ.}

_İ_STEHSAL_AM_İ_LLЏR_İ_BAZARI

_{1. İstehsalın mYzmunu vY mYqsYdi. İstehsal amillYri vY onlara olan tYlYb (tYlYbat).}

_2._Resurslar_,_onlardan_istifad_Y_qaydalar_ı_v_Y_normalar_ı_._Resurslar_ı_n_qar_ı_l_ı_ql_ı_Y_v_Y_zl_Y_nm_Y_si_.

_{3. mYk istesal amili kimi. İş qüvvYsi vY YmYk. İş qabiliyyYtli Yhali. mYk bazarı, YmYyY olan tYlYb vY tYklif. mYk haqqı vY mYşğulluq.}

_{4. Kapital istesal amili kimi. Kapital bazarı. Kapitala olan tYlYb vY tYklif.}

_{5. Kapital vY investisiya qoyuluşları. İnvestisiya qoyuluşlarının sYmYrYliliyi.}
_{§1.İstehsalın mYzmunu vY mYqsYdi. İstehsal amillYri vY}

_{onlara olan tYlYb (tYlYbat)}
_{CYmiyyYtin vY onun tYrYqqisinin Ysasını istehsal tYşkil edir. Ona gцrY ki, insanın yaşayışının Yn adi, ancaq başlıca şYrti olan nemYtlYr mYhz istehsalda yaranır.}

_{İstehsal – cYmiyyYtin yaşaması vY inkişafı ьзьn zYruri olan maddi vY mYnYvi nemYtlYrin yaradılması mYqsYdilY insanın tYbiYtin cism vY qьvvYlYrinY tYsir gцstYrmY prosesidir, insanla tYbiYt arasında mьbadilY prosesidir.}

_{Bu prosesdY tYbiYt cisimlYri vY qьvvYlYri insanların tYlYbatlarına yğun olan vY mYnimsYnilY bilYn şYklY salınır.}

_{İstehsal hYr şeydYn YvvYl fYrdi istehsaldır, yYni ayrı-ayrı fYrdlYrin istehsalıdır. Ancaq fYaliyYtin hansı formasından asılı olmayaraq istehsal hYmişY ictimai xarakter daşıyır. Зьnki insanlar qarşılıqlı YlaqYdY fYaliYt gцstYrirlYr, istesal etdiklYri mYhsulları mьbadilY edirlYr, bir-biri ьзьn işlYyirlYr. DemYli, YmYk dY, istehsal da ictimai xarakter alır.}

_{BьtцvlьkdY gцtьrьlYn istehsalın mYqsYdi cYmiyyYtin daim artmaqda olan bьtьn tYlYbatlarını цdYmYk ьзьn lazım olan mYhsulları (nemYtlYri) istehsal etmYkdir.}

_{Ancaq istehsal etmYk ьзьn onun amillYri vY istehsal ьзьn şYrait lazımdır. HYr bir istehsal ьsulu şYraitindY istehsalın baş vermYsi ьзьn, ilkin olaraq, ьз başlıca amil olmalıdır: 1. İnsanın iş qьvvYsi (YmYyi); 2. ЏmYk vasitYlYri (alYtlYri); 3. ЏmYk predmetlYri (cisimlYri). ЏmYk vasitYlYri vY YmYk cisimlYri birlikdY istehsal vasitYlYri adlanır vY istehsalın maddi amilini tYşkile dir. İş qьvvYsi vY istehsala sahiblik edYn şYxs onun şYxsзi amilidir.}

_{İstehsalın inkişafı bu amillYrin keyfiyyYtindYn, inkişaf sYviyyYsindYn, onların qYdYrindYn, kombinasiyasından vY istifadYsinin sYmYrYli tYşkilindYn asılıdır.}

_{İstehsalın inkişafı hYm dY onun enerji tYminatından, texnologiyaların inkişafından, informatikadan vY tYbii şYraitdYn asılıdır. İstehsalın davamlı amillYri bu sxemdY Yks edilmişdir.}

Yüklə 15,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 ... 10 11 12 13 14 15 16 17 ... 43

Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

Рягабятин функсийалары

§5. RYqabYt vY inhisarın sintezi. Antiinhisar tYnzimlYnmY tYdbirlYri

_{§5. RYqabYt vY inhisarın sintezi. Antiinhisar tYnzimlYnmY tYdbirlYri}