Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

I FYsil İQTİSADİYYAT VЏ CЏMİYYЏTDЏ ONUN ROLU

Yüklə 15,57 Mb.

səhifə	3/43
tarix	21.11.2018
ölçüsü	15,57 Mb.
	#84324

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 43

_{I FYsil}

_{İQTİSADİYYAT VЏ CЏMİYYЏTDЏ ONUN ROLU.}

_{1. İqtisadiyyat anlayışı. Onun müxtYlif mYnalarda vY sYviyyYlYrdY sYciyyYlYndirilmYsi. İqtisadiyyatın başlıca funksiyası.}

_{2. NemYt: mYzmunu vY növlYri. TYbii vY iqtisadi nemYtlYr.}

_{3. İnsan iqtisadiyyat alYmindY. İqtisadi nYzYriyyYdY insan modeli.}

_{4. İstehsal, bölgü, mübadilY vY istehlakın qarşılıqlı YlaqYsi.}

_{5.TYlYbatlar vY resurslar. İstehsalın imkanları. İqtisadi seçim. Müasir istehsalın quruluşu.}
_{§1. İqtisadiyyat anlayışı. Onun mьxtYlif mYnalarda vY sYviyyYlYrdY sYciyyYlYndirilmYsi. İqtisadiyyatın başlıca funksiyası.}
_{Bir elm vY tYdris fYnni kimi iqtisadiyyat müxtYlif adlar altında bütün dünya xalqları tYrYfindYn öyrYnilir. İqtisadiyyatın nY üçün öyrYnildiyini başa düşmYk üçün ilk növbYdY «iqtisadiyyat»ın özünün mYnasını bilmYk lazımdır.}

_{«İqtisadiyyat» («ekonomika») –yunanca «oykos» (ev, tYsYrrüfat), «nomos» (tYlim-qanun) sözlYrindYn YmYlY gYlmiş hYrfi mYnada ev tYsYrrüfatını idarY etmYk demYkdir. «Oykonomiya» mYfhumu ilY yanaşı bir neçY yüz il YrzindY «politeya» mYfhumu da işlYdilmişdir ki, mYnası ictimai quruluş demYkdir. Geniş mYnada bu sözlYrdY tYsYrrüfat vY iqtisadiyyatın ictimai quruluşu, ictimai tYşkili vY onu idarY edYn qanunlar ifadY olunmuşdur. YYni iqtisadiyyat elY tYşkil vY idarY olunmalıdır ki, tYsYrrüfat gYlirli, cYmiyyYt vY dövlYt isY varlı olsun. BelY bir mYqsYdY çatmaq üçün insanlar lap qYdimlYrdYn iqtisadiyyatın elmi Ysasları vY nYzYriyyYsini yaratmağa, iqtisadiyyatı öyrYnYn elmlYrin inkişafına nail olmuşlar.}

_{«İqtisadiyyat» terminini ilk dYfY böük yunan mütYfYkkiri Aristotel elmi YdYbiyata gYtirmişdir. Yunan filosofu Ksenofont «Ekonomiks» YsYrini YvvYl yazsa da, Aristotel özünün «Politika» YsYrindY iqtisadiyyatın vYzifYsini vY hansı sahYlYri YhatY etmYsini aydın şYrh etmişdir. O, iqtisadiyyatı ev tYsYrrüfatını idarY etmYk haqqında elm kimi sYciyyYlYndirmişdir. Ev tYsYrrüfatı dedikdY isY quldarların latifundiya tYsYrrüfatları, malikanYlYri nYzYrdY tutulurdu. Bu tYsYrrüfatlarda qullar quldarların ailYlYri üçün natural mYhsullar istehsal edirdilYr. Aristotel bu mYhsulları insanlara lazım olan tYbii sYrvYt adlandırır.}

_{İki min ildYn artıq bir dövr YrzindY «iqtisadiyyat» öz adını saxlamışdır.}

_{Geniş mYnada iqtisadiyyat bir-biri ilY bağlı olan üç sahYni YhatY edir: birincisi, tarixYn müYyyYn istehsal üsuluna xas olan istehsal münasibYtlYrinin mYcmusu, cYmiyyYtin iqtisadi bazisi; ikincisi, cYmiyyYtin hYyatını zYruri maddi nemYt vY xidmYtlYrlY tYmin edYn xalq tYsYrrüfatı sahYlYrinin mYcmusu, insanların başlıca fYaliyyYt sahYsi; üçüncüsü, iqtisadiyyatın müxtYlif tYrYflYrini, iqtisadi münasibYtlYri müxtYlif sahYlYrdY vY istiqamYtlYrdY öyrYnYn elmi sistem. Bu sahYlYrin hYr biri ayrı-ayrılıqda iqtisadiyyat kimi başa düşülür. Lakin elmin xüsusi sahYsi olmaqla iqtisadiyyat bir çox iqtisad elmlYrini özündY birlYşdirir. VY cYmiyyYtin iqtisadi hYyatını nYzYri vY praktiki cYhYtdYn hYrtYrYfli öyrYnir.}

_{İqtisadiyyat müxtYlif sYviyyYlYrdY öyrYnilir:}

_{I. yuxarıda şYrh etdiyimiz vY bundan sonra şYrh edYcYyimiz ümumi mYsYlYlYri;}

_{II. «mikroiqtisadiyyat»ı, yYni iqtisadiyyat ev tYsYrrüfatı, firma vY bazar sYviyyYsindY öyrYnilir;}

_{III. «makroiqtisadiyyat»ı, yYni bütövlükdY götürülmüş milli iqtisadiyyat vY dövlYtin bu sYviyyYdY iştirakı mYsYlYlYrini öyrYnir; burada «mezoiqtisadiyyat» deyilYn bir sYviyyY dY var ki, bu ayrı-ayrı komplekslYri, sahYlYrarası iqtisadi münasibYtlYri öyrYnir;}

_{IY.Meqoiqtisadiyyat, yYni bütövlükdY götürülYn dünya iqtisadiyyatı öyrYnilir.}

_{Y.Keçid iqtisadiyyatı, yYni bir iqtisadi sistemdYn digYrinY keçidi vY bazar iqtisadiyyatına keçid problemlYri öyrYnilir.}

_{İqtisadiyyat- hYyat nemYtlYrinin (yaşayış vasitYlYrinin) yaradılması vY istifadYsi yolu ilY insanların vY cYmiyyYtin zYruri tYlYbatlarının ödYnilmYsini tYmin edYn tYsYrrüfat sistemidir.}

_{Geniş mYnada iqtisadiyyatın mYzmunu vY tYrkib hissYlYri aşağıdakı sxemdY verilmişdir.}

_{İqtisadiyyatın mYzmunu vY tYrkib hissYlYri}

_İ_{qtisadiyyat t}_Y_s_Y_rrüfat_ı_{n s}_Y_m_Y_r_Y_{liliyi haqq}_ı_{nda elmdir}

İnsanların vY cYmiyyYtin yaşayış qabiliyyYtinin vY hYyat fYaliyyYtinin tYmin edilmYsi - iqtisadiyyatdır

İqtisadiyyat –mYşğulluq, iqtisadi seçim vY istehsal imkanları haqqında elmdir

mYk vY iş qüvvYsi iqtisadiyyatın insan resurslarıdır

İstehsal vasitYlYri-iqtisadiyyatın kapital resurslarıdır

Pul vY qiymYt iqtisadiyyatdır
İqtisadiyyat nYdir?
İqtisadiyyat tYkrar istehsal prosesidir

Torpaq, onun tYki,faydalı qazıntılar, meşY, flora, fauna – iqtisadiyyatın tYbii resurslarıdır

İqtisadiyyat- insanların yaşayış vasitYlYrinin mYnbYyidir
İqtisadiyyat- axtarış vY seşim fYaliyyYtin seçim üsuludur.

İnfrastruktura-istehsalın vY istehlakın normal fYaliyyYtini tYmin edYn iqtisadi obyektlYrdir

İqtisadiyyat-intellektual dYyYrdir
İnsan iqtisadiyyatın ayrılmaz tYrkib hissYsidir.

_{1. İqtisadiyyat- ev tYsYrrüfatını idarY etmYk qabiliyyYtidir.}

_{2. İqtisadiyyat- tarixYn müYyyYn istehsal üsulunda iqtisadi münasibYtlYrin mYcmuudur, cYmiyyYtin iqtisadi bazisidir.}

_{3. İqtisadiyyat- ölkY YrazisindY ictimai istehsal, bölgü vY mübadilY vY istehlakı YhatY edYn fYaliyyYt sferasıdır.}

_{4. İqtisadiyyat- mikro vY makro sYviyyYdY mYhdud resurslardan sYmYrYli istifadY prob lemlYrini, istehsal sahYlYrinin idarY edilmYsinin qannauyğunluqlarını öyrYnYn elmi-nYzYri sistemdir}

_{İnsanların başlıca fYaliyyYt sahYsi olan iqtisadiyyatın başlıca funksiyası mYhdud resurslar şYraitindY cYmiyyYtin artmaqda olan tYlYbatlarını ödYyYn nemYtlYr yaratmaqdır. Bu cür nemYtlYr yaratmadan insanın özünün mövcudluğu qeyri mümkündür.}

_{§2. NemYt: mYzmunu vY növlYri. TYbii vY iqtisadi nemYtlYr.}
_{NemYt – insanların mьYyyYn tYlYbatlarını цdYyYn, mYnafe vY mYqsYdlYrinY cavab verYn tYbiYt maddYsi vY YmYk mYhsullarıdır. CьrbY-cьr olan bьtьn nemYtlYri iki qrupa ayırmaq olar: tYbiYtin verdiyi tYbii nemYtlYr (torpaq, meşY, bitki vY ağacların meyvYlYri, зaylar, dYnizlYr vY s.). Ana tYbiYt insanların hYyatı ьзьn hYmişY arxa olub, onların yaşayış mYnbYyini tYşkil edib; insanların mYqsYdYuyğun mYhsuldar fYaliyyYti nYticYsindY yaradılan iqtisadi nemYtlYr.}

_{Mцvcud YdYbiyyatda nemYtlYr aşağıdakı kimi tYsniflYşdirilir:}

_{Maddi vY qeyri-maddi nemYtlYr.}
_{İqtisadi vY qeyri-iqtisadi nemYtlYr.}
_{İstehlak vY istehsal nemYtlYri.}
_{Xьsusi vY ictimai nemYtlYr.}

_{Maddi nemYtlYr tYbiYtin verdiyi vY insanın YmYyi ilY yaradılmış bьtьn faydalı şeylYrdir vY onlar maddi mYzmuna malikdir.İnsanların maddi tYlYbatları bu nemYtlYrlY цdYnilir.}

_{Qeyri-maddi nemYtlYr – insanların mYnYvi qabiliyyYtlrYinin formalaşmasına xidmYt edYn nemYtlYrdir (tYhsil, sYhiyyY, elm, incYsYnYt vY s.).}

_{İstehlak nemYtlYri – insanların istehlak tYlYbatlarını цdYyYn son mYhsullar vY xidmYtlYrdir.}

_{İstehsal nemYtlYri – bilavasitY istehsal prosesindY iştirak edYn vY ona xidmYt edYn vasitYlYrdir (binalar, maşınlar, qurğular, mьhYndis biliyi vY s.).}

_{Xьsusi nemYtlYr–haqqı цdYnilmYklY ondan istifadY edYnlYrY mYxsus olur (nYqliyyatdan istifadY vY s.).}

_{İctimai nemYtlYr – цlkY vYtYndaşlarının hamısının istifadY etdiyi nemYtlYrdir (milli mьdafiY, ictimai qaydalara YmYl olunması, sabitlik vY s.).}

_{İnsanların mYhsuldar fYaliyyYti ilY yaradılan iqtisadi nemYtlYr bilavasitY tYlYbatların цdYnilmYsi baxımından mYhduddur. Pol Samuelson az tYsadьf edilYn vY mYhdud miqdarda tYklif olunan YmtYY vY xidmYtlYri iqtisadi nemYt hesab edir.}

_{TYlYbatlarla mьqayisYdY nemYtlYrin mYhdudluğu insanların davranışına tYsir edir, onların davranışını mьYyyYn edir.}

_{NemYtlYrin iqtisadi vY ya qeyri-iqtisadi nemYt olması onların зoxluğu vY azlığı ilY izah edilir. K.MengerY gцrY (Avstriya mYktYbi) dağ зayının suyu bol olduğuna gцrY o iqtisadi nemYt deyil, зьnki o tYlYbatdan зoxdur. TYlYbatı цdYmYk ьзьn su azdırsa, bu iqtisadi nemYtdir.}

_{ЬmumiyyYtlY, nemYtY dair mьxtYlif baxışlar vardır (Bu haqda BDU-nun nYşri olan 2002-ci il İqtisadi nYzYriyyY dYrsliyinin 131-133-cь sYhifYlYrini oxumaq mYslYhYtdır).}
_{§3. İnsan iqtisadiyyat alYmindY. İqtisadi nYzYriyyYdY insan modeli.}
_{BelY bir sual ortaya çıxır ki, iqtisad elmi nöqteyi-nYzYrindYn insan kimdir? VY onun hYyat fYaliyytinin hansı tYrYflYri iqtisadi nYzYriyyY tYrYfindYn öyrYnilir?}

_Mьasir_iqtisadз_ı_lar_belY_hesab_edirlYr_ki_,_iqtisadi_nYzYriyyY_insanlar_ı_n_iqtisadi_davran_ı_ş_lar_ı_n_ı_цyrYnir_.

_{İnsan – ictimai varlıqdır vY YmYyin sayYsindY formalaşmışdır. O, ailYdY vY cYmiyyYtdY, bir-birilY qarşılıqlı YlaqYdY fYaliyyYt gцstYrir, bir-biri ьзьn işlYyir vY birgY sYyin nYticYsindY tYlYbatlarını цdYyY bilirlYr.}

_Ancaq_c_Y_miyy_Y_tin_milli_g_Y_lirinin_istehsal_ı_nda_bütün_insanlar_eyni_vaxtda_,_eyni_ya_ş_da_b_Y_rab_Y_r_s_Y_viyy_Y_d_Y_i_ş_tirak_etmirl_Y_r_._Lakin_bir_il_Y_rzind_Y_yarad_ı_lm_ı_ş_ictimai_m_Y_hsuldan_ham_ı_pay_al_ı_r_,_istehsalda_i_ş_tirak_etm_Y_y_Y_nl_Y_r_d_Y_istehlakç_ı_olur_._Bunun_s_Y_b_Y_bi_insanlar_ı_n_ya_ş_qruplar_ı_nda_v_Y_i_ş_l_Y_m_Y_k_qabiliyy_Y_tl_Y_rind_Y_f_Y_rqin_olmas_ı_d_ı_r_.

_{Sosioloqlar müYyyYn etmişlYr ki, uşaq 16 yaşına qYdYr ailY vY cYmiyyYt hesabına yaşayır. Qanunla, uşaqların YmYyindYn istifadY etmYk qadağan olunur. Bu yaşda uşaqlar ancaq istehlakçıdırlar. TYxminYn 20 yaşından etibarYn (hYyatının ikinci dövrü) insan tYlYbatını qismYn öz YmYyilY ödYmYyY başlayır. Bu yaşdan etibarYn insanın tYlYbatı artmağa başlayır vY insanlar artan tYlYbatlarını ödYmYyY can atırlar. Bu da işçilYrin ixtisaslarını artırmağa, işin keyfiyyYtini yaxşılaşdırmağa vY daha çox istehsal etmYyY (çox qazanmağa) stimul yaradır.}

_{Üçüncü dövrdY 30-45 yaşında insan mYhsuldarlığın vY istehlakın Yn yüksYk hYddinY çatır. İşçilYrin YmYyilY yaradılmış gYlirin miqdarı onların şYxsi mYnimsYdiklYrindYn 3-4 dYfY çox olur.}

_{Dördüncü dövr işlYyYn pensiyaçıların hYyat fYaliyyYtini YhatY edir. Onların istehlak etdiklYri maddi nemYtlYrin miqdarı azalır vY onlar yeni yaradılmış mYhsulun az bir hissYsini istehsal edirlYr.}

_Bundan_sonrak_ı_dövr_i_ş_i_tamamil_Y_dayand_ı_rmaqla_ba_ş_a_çat_ı_r_v_Y_pensiyaç_ı_tamamil_Y_ail_Y_nin_v_Y_c_Y_miyy_Y_tin_hesab_ı_na_ya_ş_ay_ı_r_.^¹

_{mYk fYaliyyYti dövründY insan istehlak etdiyindYn daha çox nemYt yaradır. gYr işlYk qabiliyyYti olanlar istehlak etdiyindYn artıq (çox) nemYt yaratmasa, insan cYmiyyYti yaşaya bilmYz.}

_{BelYliklY, deyY bilYrik ki, ayrı-ayrı işçilYrin, onların ailYlYrinin vY cYmiyyYtin hYyat şYraitini yaxşılaşdırmağın hYlledici şYrti işlYmYk qabiliyyYti olan Yhalinin daha çox vY yüksYk keyfiyyYtli mYhsul istehsalına nail olmasıdır. MYhz bunun sayYsindY hYr bir işçi cYmiyyYtdYn daha çox maddi nemYt vY xidmYt YldY edib öz tYlYbatını ödYyY bilYr.}

_{Buradan da bütün insanların onların hYyatının, yaşayışının Ysasını tYmin edYn iqtisadiyyata marağı meydana gYlir.}

_{Bu o demYkdir ki, ixtisasından, peşYsindYn, işlYdiyi sahYdYn asılı olmayaraq hamı iqtisadiyyatı bilmYli, onu öyrYnmYklY lazımi bilik YldY etmYlidir, iqtisadi tYfYkkürünü formalaşdırmalıdır.}

_{ÖlkYmizin bazar iqtisadiyyatına keçdiyi indiki şYraitdY iqtisadi biliklYrY yiyYlYnmYk daha çox lazımdır. Bu mürYkkYb iqtisadi sistem olan bazar iqtisadiyyatı şYraitindY yaşaya bilmYk, mövcud olmaq üçün lazımdır.}

_{İnsanın hYyatı bioloji, sosial, maddi vY mYnYvi amillYrin qarşılıqlı tYsiri, çulğalaşması sayYsindY mümkün olur. Onun fYaliyyYtinin müxtYlif tYrYflYri müxtYlif elmlYr tYrYfindYn öyrYnilir. İqtisadi nYzYriyyY isY insanın iqtisadi hYyatını, onun iqtisadi maraq vY mYnafelYrini, onların reallaşdırılması mexanizmini vY davranışlarını öyrYnir.}

_{İnsan fYaliyyYtinin Yn mühüm sahYsi ictimai istehsal sferasıdır. Bu sfera çYrçivYsindY insan, resursların mYhdud (az) olduğu bir şYraitdY, maddi nemYtlYrin istehsalı, bölgüsü, mübadilYsi vY istehlakı ilY mYşğul olur vY öz maraqlarını reallaşdırır. İnsan nYinki istehsalçıdır, o, hYm dY istehlakçıdır. O, hYm istehsal edir, mYhsul yaradır, hYm dY texnikanı hYrYkYtY gYtirir, texnika vY texnologiyadan istifadY qaydalarını müYyyYn edir.}

_{İnsan nY üçün işlYyir? Cavab hamıya aydındır. n qYdim dövrlYrdYn başlayaraq, insan yaşayış vasitYlYri YldY etmYk üçün çalışır, YmYk sYrf edir. Bu zaman fiziki YmYkdYn daha çox istifadY olunur. Daha çox mYhsul YldY etmYk üçün vY fiziki YmYyini yüngüllYşdirmYk üçün insanlar daha çox çalışır, yeni alYtlYr düzYldir. Proses bu qayda ilY davam edir vY bu gün dY baş verir. NYticYdY YllY qazma alYtini xış, xışı kotan, kotanı isY traktor, ekskovator vY s. YvYz edir. İnsan mürYkkYb maşın vY mexanizmlYr düzYldib YmYk prosesindY onlardan istifadY edir.}

_{Resursların mYhdud olduğu şYraitdY heç nY havayı başa gYlmir. Buna görY dY bazar iqtisadiyyatı nYzYriyyYçilYri YmYyY xYrc kimi baxırlar, onu pul formasında hesaba alırlar. İnsanı YmYk fYaliyyYti ilY mYşğul olmağa vadar edYn, onu hYrYkYtY gYtirYn qüvvY vY stimulların müYyyYn edilmYsi iqtisad elminin Yn mühüm problemlYrindYn biridir. İnsan cYmiyyYtinin tarixi YrzindY insanı YmYk fYaliyyYtinY tYhrik edYn iki Ysas üsul mYlumdur:}

_{1) qeyri-iqtisadi mYcburiyyYt; 2) iqtisadi mYcburiyyYt.}

_{Birinci halda insan işlYmYyY mYcbur edilir, işlYmYsY döyülür, öldürülür vY s. Bu üsulu quldar, mülkYdar, feodal, diktator vY s. tYtbiq edir.}

_{İkinci halda insan maddi cYhYtdYn maraqlandırılır, yaşamaq üçün işlYmYyY mYcbur olur. İnsan öz yaşayışını tYmin etmYk naminY, kYnar mYcburiyyYt olmadan işlYmYyY can atır.}

_{Bunlara YsasYn deyY bilYrik ki, insanın YmYk fYaliyyYti ilY mYşğul olmasına tYhrik edYn sYbYblYr (amillYr) müxtYlif istehsal üsulları şYraitindY eyni deyildir. VY onun xarakteri istehsal resursları (vasitYlYri) vY istehsalın nYticYlYrinin mYnimsYnilmYsi formasından, yYni mülkiyyYt hüququnun hakim formasından asılıdır.}

_{İnsanlar çox müxtYlif olduğundan onların YmYyY münasibYti, YmYyY tYhrik edYn sYbYblYr dY cürbY-cürdür. Bunu Ysas götürYrYk alimlYr insan modelini yaratmağa çalışmışlar.}

_{İnsan modeli – müxtYlif sosial-iqtisadi sistemdY fYaliyyYt göstYrYn insan vY onu fYaliyyYtY gYtirYn amillYr haqqında tYsYvvür yaratmaqdır.}

_{İnsan modeli – fYrdi sYciyyYlYndirYn Ysas parametrlYri, yYni insanın iqtisadi fYallığına tYkan verYn amillYri, onun mYqsYdini vY insanın öz mYqsYdinY çatması üçün dYrketmY imkanlarını özündY ixtira edir.}

_{İqtisad elmi insanların iqtisadi davranışlarını aydınlaşdırmağa çalışır. YYni onların maddi vY mYnYvi nemYtlYrin yaradılması, bölgüsü vY istifadYsi zamanı fYrdi vY ictimai hYrYkYtlYrini öyrYnir.}

_{İnsan modelini nYzYri tYhlil üçün ilkin şYrt kimi götürYn nYzYriyyYçi alimlYr tYklif, tYlYb, rYqabYt, mYnfYYt, istehlakçı davranışı haqqında özlYrinin çoxsaylı nYzYriyyYlYrini yaradırlar.}

_{İqtisad YdYbiyyatında insanın «modellYşdirilmYsi»nin 4 istiqamYti xüsusi olaraq qeyd edilir.}

_{Birinci istiqamYt - ingilis klassik mYktYbinY, marjinalistlYrY vY neoklassiklYrY mYxsusdur. Bu istiqamYtdY hazırlanmış «iqtisadi insan» modelindY ön plana fYrdin eqoist marağı, pul YldY etmYk marağı çYkilir, demYli, iqtisadiyyatla mYşğul olan insan daha çox pul, gYliri YldY etmYk mYqsYdilY fYaliyyYt göstYrir ( ğu model XVIII YsrdY irYli sürülmüşdür). Bu modeldY «iqtisadi adam» azad rYqabYt şYraitindY fYaliyyYt göstYrir vY onun fYaliyyYti kYnar qüvvYlYr tYrYfindYn mYhdudlaşdırılmır (dövlYt tYrYfindYn). Bu şYraitdY fYaliyyYt göstYrYn insan imkanların vY resursların mYhdud olduğu şYraitdY az mYsrYflY daha çox nYticY YldY etmYyY çalışır.}

_{İkinci istiqamYt - keynsçi mYktYbY, institutsionistlYrY vY tarixi mYktYbY aiddir. Bu modeldY insanı iqtisadi fYaliyyYtlY mYşğul olmağa stimul yaradan yalnız maddi nemYt, pul YldY etmYk marağı deyildir. nYnYlYrY, adYtlYrY YmYl etmYk, nüfuzunu gözlYmYk, hYyatdan lYzzYt almaq vY s. kimi psixoloji amillYr dY rol oynayır. Bu modeldY tarazlıq yaratmaq üçün dövlYtin prosesdY iştirakı vacib sayılır.}

_{Üçüncü istiqamYt – «iqtisadi insan modeli»nin prinsipcY yeni bir növü olub müasir reallıqları özündY Yks etdirir. Bu modeldY hYrYkYtverici amil kimi yalnız maddi tYrYf deyil insanın mYnYvi tYlYbatları mühüm YhYmiyyYt kYsb edir (YmYk prosesinin özündYn razı qalmaq, onun sosial YhYmiyyYti, mürYkkYbliyi vY s.). yeni model çoxmüxtYlifliyi vY tYlYbatın dinamik olması ilY fYrqlYnir. Burada başlıca tYlYbat özünü ifadY etmYkdY azadlığın olmasından, başqa adamlarla sYrbYst YlaqY yaradılmasından, mYnYvi cYhYtdYn özünümüYyyYnlikdYn, mYdYniyyYt növünü seçmYkdY azad olmasından, ictimai-siyasi görüşündY azad olmasından ibarYtdir. BelY bir istYyi olan insan demokratik vY plüralizmin hökm sürdüyü bir cYmiyyYtdY yaşamağı arzu edir.}

_{Dördüncüsü - «inzibati insanı» modelidir. Müasir iqtisadçılar, sosioloqlar sovet adamını inzibati-amirlik tYsYrrüfat sistemi üçün xarakterik olduğunu göstYrirlYr. Sovet adamı qeyri-bazar ruhlu idi. MYqsYdi ikili idi. HYm öz tYlYbatını vY hYm dY cYmiyyYtin plan üzrY qarşıya qoyduğu vYzifYlYri yerinY yetirmYk. Plan tapşırıqlarına YmYl etmYk Ysas borc hesab olunardı. Bu sistemdY dY insan öz xYrclYrini azaltmaqla xeyirini maksimuma çatdırmağa can atır. Bu isY rasional iqtisadi davranış demYkdir.}

_Resurslar_ı_n_m_Y_hdud_oldu_ğ_u_dünyada_insan_ist_Y_nil_Y_n_t_Y_s_Y_rrüfat_sistemind_Y_öz_x_Y_rcl_Y_rini_azaltma_ğ_a_v_Y_maksimum_xeyir_götürm_Y_y_Y_can_at_ı_r_.^¹
_{§ 4. İstehsal, bölgü, mübadilY vY istehlak.}
_{TYbiYtlY vY bir-birilY daim YlaqYdY olan insan müntYzYm olaraq istehlak etmYlidir. Bunun üçün isY o, fasilYsiz olaraq lazım olan nemYtlYri istehsal etmYlidir. Bunun üçün insanın fYaliyyYti ilY yaradılmış vY tYbiYtdYn götürülmüş sYrvYt hYrYkYtY gYtirilir. SYrvYtin hYrYkYti istehsal-bölgü-mübadilY-istehlak mYrhYlYlYrindYn keçir vY sonuncuda başa çatır. HYrYkYtin çıxış mYrhYlYsi istehsaldır – bu faydalı mYhsulların yaradılması prosesidir. TYbiYtlY münasibYtY girYn insan tYbiYt maddYlYrini vY güclYrini birlYşdirYrYk özünY lazım olan nemYtlYr (mYhsullar) hazırlayır. MYsYlYn, ağacdan mebel, filizdYn çuğun vY s. düzYldir.}

_{İstehsal bütövlükdY iqtisadiyyat üçün hYlledici mYrhYlYdir. vvYlcY bir şey istehsal olunmalıdır ki, sonra da bölgü, mübadilY vY istehlak proseslYri baş versin.}

_{İstehsal olunmuş mYhsulun miqdarı nY qYdYr çox olarsa Yhalinin yaşayış sYviyyYsi dY bir o qYdYr yüksYk olar. Çox istehsal edYn ölkY varlı vY güclü olur. Bunu müYyyYn etmYk üçün ÜDM ölkY Yhalisinin sayına bölürlYr. MYsYlYn, AzYrbaycanda adam başına ümumi daxili mYhsul 1995-ci ildY 282,1 manat (319,3 dollar), 2000-ci ildY 595,1 manat (665,1 dollar), 2006-cı ildY isY 2156,4 manat (2413,7 dollar) olmuşdur.}

_{Bölgü – yaradılmış sYrvYtin cYmiyyYt üzvlYri arasında bölünmYsi prosesidir. Bu zaman hYr bir adamın yaranmış sYrvYtdYn alacağı payın miqdarı müYyyYn olunur. Payın miqdarı isY ilk növbYdY yaradılmış mYhsulun bölünmYli olan hissYsinin hYcmindYn asılıdır. BYzYn belY dY olur ki, YldY olan mYhsul norma üzrY bölünür (müharibY vaxtı, tYbii fYlakYtlYr olduqda vY s.), mYqsYd çYtin şYraitdY Yhalini Yrzaqla tYmin etmYkdir.}

_{MübadilY - bölgü zamanı müYyyYn bir mYhsuldan pay almış hYr kYs, digYr mYhsullara olan tYlYbatını ödYmYk üçün, mYhsulun müYyyYn bir hissYsini başqa mYhsullara dYyişir, yYni mübadilY edir. MYsYlYn, buğdanı verib YvYzindY parça alır.}

_{İstehlak – bu YldY olunmuş mYhsulların insanlar tYrYfindYn istifadY olunması prosesidir. İstehlak zamanı faydalı şeylYr yox olur: çörYk yeyilir, neft yandırılır vY s. İstehlak prosesindY yox olmuş şeylYrin yeri doldurulmalıdır, yYni tYkrar istehsal edilmYlidir.}

_{Göründüyü kimi istehsal-bölgü-mübadilY-istehlak xYtti üzrY insanlar arasında tYsYrrüfat YlaqYlYri yaranır vY bu YlaqYlYr YsasYn bazar vasitYsilY baş verir ki, bunu sonra geniş öyrYnYcYyik. Bu cür YlaqYlYr hYm ayrıca götürülmüş firmalar sYviyyYsindY, hYm dY bütün cYmiyyYt miqyasında yaranır.}

_{Ancaq cYmiyyYt miqyasında istehsal-bölgü-mübadilY-istehlak proseslYri çox mürYkkYb olsa da qarşılıqlı YlaqYdY, asılılıqda baş verir vY vahid tam bir proses kimi mövcud olur. Bu tamlıqda o ictimai istehsal kimi mövcud olub fYaliyyYt göstYrir. İstehsal-bölgü-mübadilY-istehlak vahid tamın nisbi müstYqil hissYlYridir. Lakin onlar arasında YlaqY, asılılıq o qYdYr güclüdür ki, onları ayırmaq çYtin olur. MYsYlYn, istehsal elY istehlak demYkdir. BelY ki, istehsal zamanı pambığı Yyirib ip istehsal edirlYr. Bu zaman pambıq istehlak olunur, nYticY isY yeni mYhsuldur. NYticYsi yeni mYhsul olan istehlak mYhsuldar istehlakdır.}

_{BilavasitY insanların tYlYbatını ödYmYk üçün mYhsulların istehlakı şYxsi istehlak adlanır. Bu istehlakın nYticYsindY insanın iş qüvvYsi tYkrar istehsal olunur.}

_{İstehsal bölgü ilY dY sıx bağlıdır. BelY ki, istehsal etmYk üçün ilk növbYdY işçilYr vY YmYk alYtlYri tYsYrrüfat sahYlYri arasında, müxtYlif mYhsul növlYri istehsalı üzrY bölünmYlidir. Müasir inkişaf etmiş ölkYlYrdY sYnayenin 500-dYn artıq sahYsi, yarımsahYlYri vardır vY bütün istehsal vasitYlYri vY işçilYr onların arasında bölünmüşdür. BelY bir bölgünün nYticYsindY xalq tYsYrrüfatı sahYlYri istehsal amillYri ilY tYmin olunurlar. Bu bölgü istehsala aid bölgüdür vY bunsuz mYhsulun istehsalı baş vermYz.}

_{İstehsal mübadilY ilY dY sıx bağlıdır. Çünki, istehsal insanların fYaliyyYt vY bacarıqlarının mübadilYsi prosesidir. BelY ki, YmYk bölgüsünün nYticYsindY hYr bir işçi konkret sahYnin mYhsulunun istehsalı üzrY ixtisaslaşır. Onların fYaliyyYtlYri vY bacarıqları da müxtYlif olur. Buna görY dY onlar öz bacarıqlarını, qabiliyyYtlYrini vY istehsal etdiklYri mYhsullarını mübadilY edirlYr.}

_{Buna Yyani misal olaraq kombayn istehsalını göstYrmYk olar. Kombaynı istehsal etmYk üçün zavodun bütün konstruktorları, mühYndislYri, texnoloqları, müxtYlif peşYdYn olan işçilYr, habelY sahibkarlar vY idarYedici heyYt öz işlYrinin nYticYsi üzrY, bilik vY bacarıqları sahYsindY mübadilY edirlYr, mYslYhYtlYşirlYr. NYticYdY son mYhsul kimi kombayn hazır olur.}

_{BelYliklY, mYhsulun istehsalı ilY başlayıb istehlak ilY başa çatan ictimai istehsal prosesi fasilYsiz tYkrar istehsal prosesidir vY prosesdY mYhsulun istehsalı getdikcY artır. NY üçün? İndi bu suala cavab vermYk lazımdır.}
_{§5. TYlYbatlar vY resurslar. İstehsalın imkanları. İqtisadi seзim.}

_{Mьasir istehsalın quruluşu.}
_{TYlYbat – insanın, sosial qrupun vY cYmiyyYtin hYyat-fYaliyyYtini qoruyub saxlamaq ьзьn lazımlı vY цdYnilmYsi zYruri olan ehtiyacdır. TYlYbatlar insanı fYallaşdıran daxili qьvvYdir, hYrYkYtverici stimuldur. İnsanın tYlYbatları зox mьxtYlifdir, cьrbY-cьrdьr. TYlYbatların daşıyıcıları olan subyektlYr: fYrdlYr, qruplar, kollektivlYr vY cYmiyyYtdir. Buna uyğun olaraq tYlYbatları fYrdi tYlYbat, qrupun tYlYbatı, kollektiv tYlYbat vY cYmiyyYtin tYlYbatına ayırmaq olar.}

_{ObyektinY gцrY (onların istiqamYtlYndiyi Yşya, şey) tYlYbatlar maddi tYlYbatlar, mYnYvi tYlYbatlar, etik (Yxlaqa aid olan) vY estetik (incYsYnYtY aid) tYlYbatlara ayrılır.}

_{FYaliyyYt sferasına gцrY tYlYbatlar YmYyY olan tYlYbata, ьnsiyyYt (mьnasibYt) saxlamaq tYlYbatına, istirahYtY, qabiliyyYti bYrpa etmYyY olan tYlYbata vY iqtisadi tYlYbata ayırmaq olar.}

_{Bizim ьзьn başlıca olanı iqtisadi tYlYbatdır. İqtisadi tYlYbat insanın ehtiyacının o hissYsidir ki, onun цdYnilmYsi ьзьn maddi nemYtlYrin istehsalı, bцlgьsь, mьbadilYsi vY istehlakı lazımdır. İstehsalla insanın цdYnilmYmiş ehtiyacları arasında mцhkYm bir YlaqY vardır. İstehsal bir neзY istiqamYtdY insanların tYlYbatına tYsir gцstYrir.}

_{Birincisi, istehsal konkret bir nemYt yaradır vY insanın mьYyyYn ehtiyacının reallaşmasına sYbYb olur. Bu isY цzlьyьndY yeni ehtiyaclar doğurur. BelY hesab edYk ki, fYrd bir maşın alıb. Bundan sonra onun yeni vY зoxlu ehtiyacları meydana зıxır. O, maşını sığortalamalı, ona qaraj tikmYli, yanacaq almalı, ehtiyat hissYlYri tapmalıdır.}

_{İkincisi, istehsalın texniki yenilYşmYsi sayYsindY yeni şeylYr meydana gYlir, hYyat şYraiti dYyişir vY keyfiyyYtcY yeni tYlYbatlar meydana gYlir. MYsYlYn, yeni maşınlar, mobil telefonlar, videomaqnitofonlar vY s. satışa зıxarılır vY adamlarda onları almaq istYyi yaranır.}

_{Ьзьncьsь, istehsal nYinki istehlak etmYk ьзьn mYhsul verir, hYm dY onun istehlak ьsuluna tYsir gцstYrir. MYsYlYn, ibtidai insan Yti зiy halda, Yli ilY yeyirdi. Mьasir insan isY onu bişmiş halda, зYngYl-bıзaqdan istifadY etmYklY yeyir vY s.}

_{DemYli, istehsal istehlakı vY istehlak ьsulunu yaradır. Цz nцvbYsindY, iqtisadi tYlYbatlar istehsala gьclь tYsir gцstYrir. Bu tYsir iki xYtlY baş verir.}

_{Birincisi, tYlYbat yaradıcı fYaliyy1Ytin daxili hYrYkYtverici qьvvYsi vY istiqamYtvericisidir.}

_{İkincisi, insanların tYlYblYri kYmiyyYt vY keyfiyyYt baxımından tez dYyişYndir. İnsanların tYlYbatları yeni mYhsulların meydana gYlmYsinY tYkan verir. TYlYbat bYzYn istehsalı qabaqlayır vY istehsalı yeni mYqsYdlYrY cavab vermYyY tYhrik edir.}

_{GцrkYmli alman filosofu Q.Hegelin (1770-1831) yazdığına gцrY «TarixY yaxından nYzYr saldıqda insanların hYrYkYtini onların tYlYbatından, hYrisliyindYn, mYnafeyindYn irYli gYldiyini gцrYrik...» (Ys. T.8. 1935, s.20).}

_{İstehsalla tYlYbatın daxili qarşılıqlı YlaqYsi tYlYbatın artması qanunundan nYşYt edir.}

_{TYlYbatların artması qanunu.}

_{CYmiyyYtin iqtisadi tYrYqqisi ilY onun tYlYbatları da artır. TYlYbatların artması obyektiv bir zYrurYtdir vY qanun statusuna malikdir. Bu qanun istehsalın vY mYdYniyyYtin inkişafı ilY insanın tYlYbatlarının artması vY tYkmillYşmYsinin zYrurYt olduğunu ifadY edir.}

_{CYmiyyYtin tarixi inkişafı gedişindY onun tYlYbatları kYmiyyYtcY artır vY keyfiyyYtcY dYyişir. TYlYbatların bir зoxu yox olur, yenilYri meydana gYlir vY onların tYrkibi dY dYyişir. Buna uyğun olaraq ictimai sYrvYtin strukturu da dYyişir.}

_{ЏgYr istehsal vY tYlYbatların qarşılıqlı YlaqYsinY dair ьmumilYşdirmY aparsaq deyY bilYrik ki, tYlYbatların artması sonsuzdur. Bu cьr artım isY yalnız YmYk bцlgьsьnьn dYrinlYşmYsi, istehsalın inkişafı vY keyfiyyYtcY tYkmillYşmYsi sayYsindY mьmkьn ola bilYr. Bunlardan biri digYrindYn asılıdır.}

_{Ancaq tYlYbatların artması qanununun fYaliyyYti ьзьn bьtьn zamanlarda vY bьtьn цlkYlYrdY şYrait eyni olmur. HYtta elY цlkYlYr var ki, istehsalın artımı Yhalinin artımından geri qalır, tYlYbatlar цdYnilmir. Bu qanun inkişaf etmiş цlkYlYrdY daha sYmYrYli fYaliyyYt gцstYrir. Buna gцrY dY deyY bilYrik ki, tYlYbatın artması mьtlYq iqtisadi qanun deyildir. O meyl kimi fYaliyyYt gцstYrir vY sosial-iqtisadi inkişafın ьmumi istiqamYtini mьYyyYn edir. Bu meyl o zaman цzьnь gцstYrir ki, ЬDM-in hYcmindY hYr nYfYrin payı artır, şYxsi gYlir зoxalır vY Yhalinin istehlak tYlYbatı daha dolğun цdYnilir.}

_{Resurslar. TYlYbatları цdYmYk ьзьn istehsalı genişlYndirmYk lazımdır. Bundan цtrь isY istehsal ьзьn tYlYb olunan resurslar lazımi qYdYr olmalıdır. Lakin hYr bir konkret zamanda istehsal ьзьn lazım olan resurslar mYhduddur, yYni tYlYb olunandan azdır.}

_{İstehsal resursları – istehsalın baş vermYsi vY inkişafı ьзьn zYruri olan istehsal amillYrinin mYcmusudur.}

_{Mцvcud YdYbiyyatda resurslar aşağıdakı kimi tYsniflYşdirilir:}

_{A) maddi resurslar;}

_{B) insan resursları;}

_{C) maliyyY resursları.}

_{Maddi resurslara torpaq, xammal, material vY kapital (maşın, avadanlıq, istehsal binaları vY s.) daxildir.}

_{İnsan resurslarına YmYk vY sahibkarlıq qabiliyyYti aiddir.}

_{MaliyyY resursları dedikdY istehsala başlamaq ьзьn lazım olan pul vYsaiti başa dьşьlьr.}

_{TYbii sYrvYtlYrin getdikcY tьkYnmYsi vY potensial ehtiyatların azlığı istehsalın imkanlarını mYhdudlaşdırır. BelY şYraitdY istehsalın effektivliyinin artırılması vYzifYsi ortaya зıxır. YYni resurslardan daha sYmYrYli istifadY etmYklY tYlYbatların daha dolğun цdYnilmYsinY nail olmaq. Bu Ysas vYzifYlYrdYn biridir.}

_{İqtisadзılar mцvcud vY gYlYcYk tYlYbatların цdYnilmYsi imkanlarını цyrYnmYyY зalışırlar. Bunun ьзьn istehsalın imkanları hesablanır. İstehsal imkanları dedikdY resurslardan tam istifadY olunduğu şYraitdY mYhsul buraxılışının Yn yьksYk hYcminY nail olmaq başa dьşьlьr, yYni nY qYdYr mьmkьndьrsY bir o qYdYr istehsal etmYk. Ancaq istehsalın imkanları tYlYbatların bьtьn nцvlYrini цdYmYyY kifayYt etmir. Buradan da yeni bir iqtisadi vYzifY meydana зıxır. Bu da alternativ seзim etmYkdYn ibarYtdir. DemYli, цdYnilmYk imkanı olmayan tYlYbatı başqa mYhsullarla цdYmYk lazım gYlir. Bunun ьзьn dY istehsal amillYrindYn daha Ylverişlisini vY зox olanı seзmYk lazım gYlir.}

_{HYr hansı bir mYhsulun istehsalı ьзьn bьtьn resurslardan tam istifadY edilYrsY, onda digYr mYhsuların istehsalına resurslar зatmaya bilYr.}

_{Alternativ variant odur ki, bir nцv mYhsulun istehsalına yцnYldilYn vYsaiti azaltmaqla onun hesabına digYr nцv mYhsulu istehsal etmYk mьmkьn olsun. Bu zaman nY istehsal etmYk vY nY qYdYr istehsal etmYyi seзmYk lazım gYlır. Ancaq resurslar elY bцlьnmYlidir ki, mYhsulun bьtьn nцvlYrindYn istehsal etmYk mьmkьn olsun. Џks halda зatışmayan mYhsula olan tYlYbat цdYnilmYz. İnsanlar Yn qYdim dцvrlYrdYn başlayaraq tYlYbatlarını цdYmYk ьзьn istehsalı daim inkişaf etdirmiş vY mцvcud resurslardan istifadY etmYyin ьsul vY vasitYlYrini tYkmillYşdirmişlYr.}

_{Tarixi inkişaf prosesindY istehsal bir neзY ardıcıl mYrhYlYdYn keзmişdir:}

_{Aqrar inqilab baş vermiş (10 min il YvvYl), Ykinзilik vY maldarlıq inkişaf etmYyY başlamışdır. QYdim Ykinзilik – heyvandarlıq mYdYniyyYti b.e.Y. VIII-VII minilliklYrY aid edilir. Bu sYnayelYşmYyY qYdYrki dцvr adlanır. Bu dцvrьn Ysas cYhYtlYri aşağıdakılardır:}

_{iqtisadiyyatın ilkin sferası – kYnd tYsYrrьfatı ьstьnlьk tYşkil edir;}
_{Yhalinin YksYriyyYti Ykinзilik vY heyvandarlıqla mYşğul olur;}
_{Yl YmYyi ьstьnlьk tYşkil edir;}
_{istehsalda YmYk bцlgьsь зox zYifdir vY istehsalın natural tYşkili forması YsrlYr boyu qalmaqda davam edir;}

_{- Yhalinin tYlYbatları зox bYsitdir; istehsal durğun vYziyyYtdYdir.}

_{SYnaye зevrilişi mYrhYlYsi. XVIII Ysrin 60-cı illYrindY İngiltYrYdY olmuş sYnaye зevrilişi, XIX Ysrin 50-60-cı illYrindY QYrbi Avropada vY ABŞ-da başa зatır. Bu istehsalın maşınlı sYnaye mYrhYlYsi idi. Onun xьsusiyyYtlYri:}

_{bu iqtisadiyyatın ikinci sferasıdır – maşınlı sYnaye istehsalı;}
_{istehsalın kYnd tYsYrrьfatı, tikinti vY nYqliyyat kimi sahYlYri maşın texnikası Ysasında yenidYn tYşkil olunur;}
_{Yhalinin Ysas hissYsi sYnayedY зalışır;}
_{cYmiyyYtdY ictimai YmYk bцlgьsь dYrinlYşir, зoxsaylı yeni-yeni sahYlYr yaranır; istehsalın tYşkilinin (Џ-P) bazar forması kimi mьrYkkYb sistemi yaranır;}
_{sьrYtli urbanizasiya prosesi gedir, şYhYr Yhalisi sьrYtlY artır;}
_{istehsal gьclYrinin artması vY зoxşaxYli olması geniş miqyasda maddi vY mYdYni tYlYbatların цdYnilmYsini mьmkьn edir.}

_{bu mYrhYlYdY Yhali sьrYtlY artır.}

_{İstehsalın postindustrial inkişaf mYrhYlYsi. Onun Ysas YlamYtlYri:}

_{ьзьncь sfera – xidmYt sferası daha da inkişaf edir. İnkişaf etmiş цlkYlYrdY Yhalinin YksYriyyYti xidmYt sahYsindY зalışır;}
_{elm bilavasitY mYhsuldar qьvvYyY зevrilir. Onun sayYsindY tYbiYtdY olmayan mYhsullar yaradılır;}
_{bьtьn sahYlYrdY (istehsalda vY mYişYtdY) informasiya vY hesablayıcı texnikadan geniş istifadY olunur vY bu da avtomatlaşdırmanı mьmkьn edir;}
_{mьYssisYlYrdY elmi işзilYrin rolu artır, yьksYk ixtisaslı kadrlar зalışır;}
_{istehsal bьtьn vYtYndaşların Yn xırda tYlYbatlarını belY цdYmYyY qadirdir vY daha yьksYk ehtiyaclarını цdYmYyY imkanlıdır.}

_{Hazırda istehsalın daha yьksYk inkişaf mYrhYlYsinY ABŞ. Kanada, Yaponiya, QYrbi Avropa vY digYr цlkYlYr nail olmuşlar.}

_{Mьasir istehsalın quruluşu.}

_{Dьnya цlkYlYrinin iqtisadi inkişaf sYviyyYlYri qeyri-bYrabYrdir. Bir qrup цlkYlYr istehsalın birinci pillYsindY ilişib qalıblar, başqaları YsasYn ikinci mYrhYlYdYdir, ancaq QYrbin az bir qrup цlkYsi postindustrial tYsYrrьfata malikdir. LiderlYrdYn geri qalan bir зox цlkYlYr onların arxasınca gYlir. Mьasir inkişaf sYviyyYsindY istehsalın цzьnYmYxsus quruluşu formalaşmışdır. Bu struktur XX Ysrin sonlarında formalaşmışdır vY onun xarakterik xьsusiyyYtlYri bunlardır:}

_{Birincisi, postindustrial istehsalın quruluşu qYrarlaşmış vY perspektivdY tYlYbatları цdYmYyY qadirdir;}

_{İkincisi, bьtьn inkişaf etmiş цlkYlYrdY istehsal qarşılıqlı YlaqYdY olan iki istehsal tipindYn ibarYtdir: maddi istehsal vY qeyri-maddi istehsal;}

_{Ьзьncьsь, xьsusi istehsala xas olan xidmYt sferası genişlYnir vY spesifik nemYt olan xidmYti yaradır. MYsYlYn, nYqliyyat xidmYti vY s.}

_{XidmYtlYr iki nцvY ayrılır: maddi xidmYtlYrY (yьk daşıyan nYqliyyat, istehsala rabitY xidmYti, ticarYt, mYnzil-mYişYt xidmYti vY s); qeyri-maddi xidmYtlYrY (tYhsil, sYhiyyY, elmi xidmYt, incYsYnYt, kreditlYşdirmY, sığortalama, sosial xidmYtlYr vY s.).}

_{Maddi nemYt istehsalı}

_{Maddi istehsal}

_{Maddi xidmYt istehsalı}
_{Qeyri-maddi xidmYt istehsalı}

_{Qeyri-maddi istehsal}

_{Qeyri-maddi nemYt istehsalı}
_{CYmiyyYtin sYrvYtinin artması vY onun tYlYbatlarının ödYnilmYsi dYrYcYsi istehsal fYaliyyYtinin hYr iki növündYn asılıdır.}

_{İqtisadi inkişafın nYticYsi olaraq iki meyl özünü göstYrir.}

_{Birincisi, maddi istehsal inkişaf etdikcY mYnYvi mYdYniyyYtin inkişafı üçün ilkin şYrtlYr (şYrait) yaranır. Maddi istehsalda çalışanların sayı azalır vY YksinY, qeyri-maddi istehsalda çalışanların sayı artır vY bu sahY genişlYnir.}

_{İkincisi, ictimai istehsalın hYr iki növü arasında qarşılıqlı YlaqY genişlYnir. Qeyri-maddi nemYtlYrin istehsalı (yeni elmi kYşflYr, texniki yeniliklYr, tYhsil, mYdYniyyYt) maddi istehsalın inkişafına güclü tYsir göstYrir.}

_{NYticY – müasir iqtisadiyyat cYmiyyYti maddi vY qeyri-maddi nemYtlYr vY xidmYtlYrlY tYmin edYn tYsYrrüfat sahYlYrinin mYcmusudur. O, ictimai YmYk bölgüsü sayYsindY ayrı-ayrı sahYlYrY, yarımsahYlYrY vY ilkin özYklYrY bölünmüşdür, ancaq qarşılıqlı YlaqYdY vahid tam şYklindY fYaliyyYt göstYrirlYr.}

_{II FYsil}

_{İQTİSADİ NЏZЏRİYYЏNİN PREDMETİ}

_{VЏ METODU}
_{1. İqtisadi nYzYriyyYnin predmetinin mьYyyYn edilmYsinY mьxtYlif yanaşma (baxışlar).}

_2._İ_qtisadi_münasib_Y_tl_Y_r_sistemi_.

_{3. İqtisadi kateqoriyalar vY iqtisadi qanunlar.}

_{4. MYhdud resurslar şYraitindY istehsal, bölgü, mübadilY vY istehlak sferasında insanların davranışı. Subyektiv-psixoloji qanunlar.}

_{5. İqtisadi nYzYriyyYnin funksiyaları.}

_{6. İqtisadi nYzYriyyYnin inkişafının Ysas mYrhYlYlYri.}

_{7. İqtisadi nYzYriyyYnin tYdqiqat vY şYrh metodları.}
_{§1. İqtisadi nYzYriyyYnin predmetinin mьYyyYn edilmYsinY}

_{mьxtYlif yanaşma (baxışlar).}
_{İqtisadi nYzYriyyYnin cYmiyyYtin hYyatında rolunu başa dьşmYk ьзьn ilk nцvbYdY onun tYdqiqat obyektini vY predmetini mьYyyYn etmYk lazımdır.}

_H_Y_r_bir_elmin_müst_Y_qil_mövcudlu_ğ_unun_ilkin_ş_Y_rti_h_Y_min_elmin_öyr_Y_ndiyi_sah_Y_,_onun_konkret_predmetinin_mü_Y_yy_Y_n_edilm_Y_sidir_.

_{İqtisadiyyata vY onun nYzYri cYhYtdYn öyrYnilmYsinY yanaşma üsulları, qarşıya qoyulan mYqsYdlYr eyni olmadığından iqtisadi nYzYriyyYnin predmetinin dY müYyyYn edilmYsinY yanaşılmasında da fYrqlYr vardır. ElY buna görYdir ki, onun predmetinin müYyyYn edilmYsindY vahid fikir formalaşmamışdır. Bunun Ysas sYbYbi nYdir? Bu iqtisadiyyatın müxtYlif maraqları olan insanların, sosial qrupların, siniflYrin fYaliyyYt dairYsi olması ilY bağlıdır. Burada maraqlar üst-üstY düşmür vY buna görY dY iqtisadiyyatın öyrYnilmYsinY müxtYlif maraqların daşıyıcıları cürbYcür yanaşır vY onun predmetini müYyyYn edirlYr. İqtisadiyyat elY bir sahYdir ki, orada mYnafelYr toqquşur. İqtisadi nYzYriyyYnin predmetinin müYyyYn edilmYsindYki çYtinlik vY fikir ayrılığı da mYnafelYrdYki müxtYliflikdYn irYli gYlir. Son illYrdY müxtYlif ölkYlYrdY nYşr edilmiş dYrsliklYr deyilYn fikri bir daha tYsdiqlYyir. Prof.Y.Borisovun fikrincY iqtisadi nYzYriyyYnin predmetinin müYyyYn edilmYsindYki fikir ayrılığı iqtisadiyyatın özünün mürYkkYbliyi ilY bağlıdır vY onun müxtYlif tYrYflYrini ayırıb öyrYnmYk olar.}

_{İqtisadi nYzYriyyYyY aid YsYrlYrin mYzmununda olan fYrqY baxmayaraq onların hamısını «dövlYti necY varlı etmYk», «artan tYlYbatları necY ödYmYk» kimi ideyalar birlYşdirir. Bütün müYlliflYr inanırlar ki, tacir, sYlYmçi, fermer vY sYnayeçinin sYrvYti artarsa onda bütün millYt varlı olar, insanlar yaxşı yaşayar. Buna görY dY iqtisad elmi meydana gYldiyi vaxtdan etibarYn sYrvYt vY onun artırılması yollarını müYyyYn etmYyi özünün predmeti etmişdir.}

_{Klassik siyasi iqtisad nümayYndYlYri A.Smit, D.Rikardo, Fiziokratiya mYktYbi «Xalqlar sYrvYtinin» hYqiqi mYnbYyini istehsalda axtarırlar. Klassik mYktYbin nümayYndYlYri istehsalın inkişafının «tYbii» qanunlarını aşkara çıxarmağı iqtisad elminin başlıca vYzifYsi hesab etmişlYr. Onların nYzYri müddYaları YmYli YhYmiyyYt kYsb etmişdir (D.Rikardo).}

_{Marksist siyasi iqtisad da maddi nemYtlYrin istehsalı sferasını (geniş mYnada) tYdqiqat obyekti olaraq seçmişdir. Marksist tYlimY görY iqtisadi nYzYriyyYnin (siyasi iqtisadın) predmeti maddi nemYtlYrin istehsalı, bölgüsü, mübadilYsi vY istehlakı prosesindY insanlar arasında yaranan ictimai istehsal münasibYtlYri vY onları idarY edYn qanunlardır.}

_{Kembric universitetinin professoru A.Marşall XIX Ysrin sonlarında «Siyasi iqtisad» elminin adına dYyişYrYk «Ekonomiks» - İqtisadiyyat elmi adlandırdı vY onun predmetini özündYn YvvYlkilYrdYn fYrqli olaraq müYyyYn etdi. Marşalla görY iqtisadiyyat elmi (ekonomiks) mYhdud resurslar alYmindY (şYraitindY) nemYtlYrin vY xidmYtlYrin istehsalı, bölgüsü, mübadilYsi vY istehlakı prosesindY insanların davranışını öyrYnir. Neoklassik tYlimY görY iqtisadi nYzYriyyYnin predmeti «xalis iqtisadiyyat»dır – yYni, özünün ictimai tYşkili formasından asılı olmayaraq, xüsusi mülkiyyYtçilYrin tYsYrrüfat fYaliyyYtidir.}

_{Tusi, Prof.Çepurin M.N. vY prof.Kiselyovanın «İqtisadi nYzYriyyY kursu» dYrsliyindY deyilir: «İqtisadi nYzYriyyY insanların iqtisadi davranışlarını öyrYnir, yYni onların maddi vY qeyri-maddi nemYtlYrin istehsalı, bölgüsü, mübadilYsi vY istehlakı ilY bağlı olan hYrYkYtlYrini, iqtisadi davranışlarının qanunauyğunluqlarını öyrYnir». Müasir iqtisad YdYbiyyatında (dYrsltklYrdY) iqtisadi nYzYriyyYnin predmeti tYlYbatların ödYnilmYsi, mYqsYdlYrin çoxluğu vY onların ödYnilmYsi üçün lazım olan nemYtlYrin azlığı (mYhdud olması) ilY YlaqYlYndirilir. Buradan da mYhdud resurslardan sYmYrYli istifadY edilmYsi, yYni az mYsrYflY arzu olunan yüksYk nYticYyY nail olmağın yollarının tYdqiq edilmYsi vY göstYrilmYsi iqtisadi nYzYriyyYnin başlıca vYzifYsi hesab edilir. İngilis iqtisadçısı Laynel Robinson iqtisad elminin predmetini aşağıdakı kimi müYyyYn edir: «MYhdud resurslara sYrYncam vermYyin zYruri olduğu vaxt insan davranışının aldığı formalar, mYhz iqtisad elminin vahid predmetini tYşkil edir… İqtisad elmi – insan davranışlarını mYqsYdlYr vY resursların çatışmazlığı nisbYti baxımından öyrYnir». (Sitat prof.Çepurina M.N. vY prof.Kiselovanın «İtisadi nYzYriyyY kursu»ndan götürülmüşdür, s.38).}

_{P.Samuelson «Ekonomiks» dYrsliyindY iqtisadi nYzYriyyYyY 5 cür tYrif verir:}

_{İqtisadi nYzYriyyY insanlar arasında mübadilY vY pul sövdYlYşmYlYrilY YlaqYli olan fYaliyyYt növlYri haqqında elmdir.}
_{İqtisadi nYzYriyyY nadir vY mYhdud mYhsuldar resurslardan müxtYlif YmtYYlYrin istehsalı vY istehlakı mYqsYdilY onların cYmiyyYt üzvlYri arasında bölüşdürülmYsi vY insanlar tYrYfindYn istifadY olunması haqqında elmdir.}
_{İqtisadi nYzYriyyY insanların gündYlik işgüzar hYyat fYaliyyYti, onların vasitYlYr YldY etmYk vY hYmin vasitYlYrlY yaşamaq vY istifadY etmYk haqqında elmdir.}
_{İqtisadi nYzYriyyY bYşYriyyYtin istehlak vY istehsal sahYsindY öz vYzifYlYrinin öhdYsindYn necY gYlmYk haqqında elmdir.}
_{İqtisadi nYzYriyyY sYrvYt haqqında elmdir.}

_Bu_tYriflYrdY_qoyulmu_ş_mYsYlYlYr_mьasir_dYrsliklYrdY_verilmi_ş_tYriflYrY_lakonik_ş_YkildY_daxil_edilmi_ş_dir_{. (}_İ_qtisadi_nYzYriyyY_{, 2002.}_s_.37).

_Diqq_Y_tl_Y_baxd_ı_qda_ayd_ı_n_olur_ki_,_bütün_mü_Y_llifl_Y_r_insan_ı_n_iqtisadi_davran_ı_ş_ı_ndan_,_davran_ı_ş_ı_n_formalar_ı_ndan_v_Y_insan_davran_ı_ş_ı_n_ı_n_qanunauy_ğ_unluqlar_ı_ndan_söhb_Y_t_açd_ı_qda_Y_slind_Y_t_Y_s_Y_rrüfatç_ı_subyektl_Y_rin_iqtisadi_münasib_Y_tl_Y_rind_Y_n_,_bu_münasib_Y_tl_Y_rin_formalar_ı_ndan_v_Y_bu_münasib_Y_tl_Y_ri_idar_Y_ed_Y_n_qanunlardan_dan_ı_ş_ı_rlar_._Ba_ş_qa_cür_d_Y_ola_bilm_Y_z_,_ax_ı_iqtisadi_n_Y_z_Y_riyy_Y_humanitar_elmdir_,_insanlar_ı_n_iqtisadi_h_Y_yat_ı_,_iqtisadi_m_Y_nafeyi_v_Y_iqtisadi_f_Y_aliyy_Y_ti_il_Y_ba_ğ_l_ı_olan_probleml_Y_ri_öyr_Y_nir_.

_{İqtisadiyyat bir elm kimi hYlY formalaşdığı orta YsrlYrdY ŞYrqin görkYmli alimlYri dY iqtisadi münasibYtlYrin öyrYnilmYsini cYmiyyYtin hYyatı, onun inkişafı prosesinin dYrk edilmYsi üçün YhYmiyyYtli olduğu fikrini söylYmişlYr. GörkYmli AzYrbaycan alimi N.Tusi (1201-1274), YrYb mütYfYkkiri İbn XYldun (1332-1406) insanların iqtisadi sahYdYki fYaliyyYtlYrini cYmiyyYtin mövcudluğu vY inkişafının Ysası hesab etmişlYr. N.Tusi iqtisadiyyatı öyrYnYn elmi «İctimaiyyat» adlandırır vY göstYrir ki, «Bu elmin obyekti (mövzusu) ictimai YmYklY birlYşYn vY belYliklY, istehsalı Yn kamil tYşkil edYn insanlar münasibYti sistemidir. Hamı bu elmi öyrYnmYyY sYy etmYlidir ki, fYzilYt sahibi olmağı bacarsın, rYftar vY davranışında sYhvlYrY yol vermYsin» (xlaqi-Nasir, sYh.210). «N.Tusinin iqtisad elminY verdiyi bu tYrifdYki «İnsanın rYftar vY davranışı» kimi anlayışlar iqtisad elminin predmetinin müYyyYn edilmYsinY müasir yanaşma baxımından çox yaxındır.}

_{Yuxarıda deyilYnlYrY YsasYn, iqtisadi nYzYriyyYnin predmetini bu cür müYyyYn etmYk olar:}

_{İqtisadi nYzYriyyY – mYhdud resurslar şYraitindY hYyat nemYtlYrinin istehsalı, bölgüsü, mübadilYsi vY istehlakı prosesindY insanların iqtisadi davranış formaları, iqtisadi münasibYtlYri vY onları idarY edYn qanunlar haqqında elmdir.}

_{İqtisadi nYzYriyyYnin tYdqiq etdiyi sahYni vY predmetini aşağıdakı sxemdY verilmiş ardıcıllıqla öyrYnmYk tövsiyyY olunur.}

_{İqtisadi nYzYriyyYnin predmetinin öyrYnilmY}

_{ardıcıllığı}

_{1.TYdqiqat sahYsi - iqtisadi hYyat yaxud tYsYrrüfat fYaliyyYtinin hYyata}

_{keçirdiyi mühit;}

_{2. TYdqiqat obyekti - iqtisadi hadisYlYr vY proseslYr;}

_{3.TYdqiqatın subyekti - i nsan, insan qrupları, dövlYt, yeni idarY etmY}

_{strukturları}

_{4.TYdqiqatın predmeti - «İqtisadi insan»ın, insan qruplarının, dövlYtin mövcud iqtisadi mühitlY YlaqYdar iqtisadi davranışları, iqtitsadi münasibYtlYr}

_{sistemi vY onları idarY edYn qanunlardır.}

_{5. İqtisadi nYzYriyyYnin başlıca vYzifYsi sadYcY iqtisadi hadisYlYri tYsvir etmYk deyil, onların qarşılıqlı YlaqY vY qarşılıqlı şYrtlYnmYsini göstYrmYk, başqa sözlY, iqtisadi hadisYlYr, proseslYr vY qanunlar sistemini aydınlaşdırmaqdır.}

_{Bununla da iqtisadi nYzYriyyY konkret iqtisadi elmlYrindYn fYrqlYnir.}

_{Sxem 2. İqtisadi nYzYriyyYnin predmetinin öyrYnilmYsi ardıcıllığı}

Yüklə 15,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 43