Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com
Yüklə 15,57 Mb.
|
|
BelYliklY, AzYrbaycanın keçid dövrü mYrkYzdYn planlı idarY olunan, inzibati-amirlik sisteminin hakim olduğu sosial-iqtisadi sitemdYn bazar münasibYtlYri Ysasında azad, müstYqil inkişaf etmYyY qadir olan sosial-iqtisadi sistemY keçmYk dövrüdür. BelY bir keçid dövrü 1991-ci ildYn başlayır vY nY zaman başa çatacağını dYqiq göstYrmYk çYtindir. HYr halda bu keçid üçün Yn azı 15-25 il lazım gYlYcYkdir. AzYrbaycanın keçid dövründY hYll edilmYsi zYruri olan Ysas vYzifYlYr aşağıdakılardan ibarYtdir: 1. AzYrbaycanın mövcud iqtisadiyyatını köhnY, inzibati-amirlik buxovlarından azad etmYk, mülkiyyYt üzYrindY dövlYt inhisarına son qoymaq, idarYetmYdY vaxtı keçmiş formalardan imtina etmYk; 2. İctimai mülkiyyYtin dövlYtsizlYşdirilmYsi, özYllYşdirilmYsi, habelY, gizli iqtisadiyyatın liberallaşdırılması yolu ilY müxtYlif mülkiyyYt formaları vY növlYrini formalaşdırmaq vY bu Ysasda cürbYcür tYsYrrüfat ukladlarının yaradılmasına nail olmaq vY azad sahibkarlığın inkişafına şYrait yaratmaq; 3. AzYrbaycanın sağlam maliyyY, kredit, bank vY valyuta münasibYtlYrini formalaşdırmaq, pul tYdavülünü qaydaya salmaq, inflyasiyanın qarşısını almaq vY iqtisadiyyatı böhran vYziyyYtindYn qurtarıb sakit inkişafa nail olmaq; 4. AzYrbaycan iqtisadiyyatında yeni YmYk bölgüsü sistemini vY bazar strukturunu formalaşdırmaq, daxili vY xarici bazarların mövcudluğunu tYmin edYn şYraiti yaratmaq, istehsal, bazar vY sosial infrastrukturları formalaşdırmaq; 5. AzYrbaycan xalqını bazar münasibYtlYri şYraitindY işlYmYk vY yaşaya bilmYk ruhunda tYrbiyY etmYk, yeni keyfiyyYtli kadrlar hazırlamaq; 6. Yeni sosial-iqtisadi sistemin idarYetmY mexanizmini formalaşdırmaq, dövlYtin idarYetmY orqanlarını yeni tYlYblYr sYviyyYsindY qurmaq, strukturunu tYkmillYşdirmYk vY keçid dövrü vYzifYlYrinin hYyata keçirilmYsindY fYal rolunu tYmin etmYk; 7. halinin bazar kortYbiliyinY tab gYtirY bilmYyYn tYbYqYlYrinin sosial müdafiYsini tYmin etmYk, işsizliyin aradan qaldırılması vY mYşğulluğun optimal sYviyyYsinY nail olmaq; 8. Yeni iqtisadi sistemY keçmYyi, keçid dövrü münasibYtlYri şYraitindY müstYqil fYaliyyYt göstYrmYyi, xarici iqtisadi YlaqYlYrdY fYal iştirakı tYmin edYn hüquqi baza yaratmaq. Bütün bu vYzifYlYrYin yerinY yetirilmYsi respblikanın bazar iqtisadiyyatına keçmYsinY, milli iqtisadiyyatın formalaşmasına vY müstYqilliyin tYmin edilmYsinY gYtirib çıxaracaqdır. Bu zaman artıq qYrarlaşmış milli iqtisadiyyat bazar qanunlarına, bazar mexanizminY vY dövlYt tYnziminY Ysaslanmaqla fYaliyyYt göstYrcYkdir. Bu da keçid dövrünün başa çatması demYk olacaqdır. AzYrbaycan özünün keçid dövrünü yaşayır. BelY bir dövrün iqtisadiyyatı da keçid xarakterli iqtisadiyyatdır. Bunu onunla izah etmYk lazımdır ki, Respublikamızda köhnY iqtisadi sistemin Ysasları hYlY dY tamamilY dağılmayıb, yeni iqtisadi sistemin Ysasları isY tam yaradılmayıb. İstehsal vY xidmYt sferalarında dövlYtin mülkiyyYt inhisarı hYlY dY qalmaqdadır. Eyni vaxtda yeni mülkiyyYt formaları, xüsusi sahibkarlığa Ysaslanan tYsYrrüfat formaları da yaranıb fYaliyyYt göstYrir. İqtisadiyyat köhnY inzibati – amirlik idYrYetmY metodlarından yaxasını qurtara bilmYyib, ancaq bununla yanaşı azad sahibkarlığa yol açılıb, müstYqil fYaliyyYt göstYrYn firmalar, şirkYtlYr yaranıb, qiymYtlYr liberallaşdırılıb vY bazar münasibYtlYri tYdricYn genişlYnir. İqtisadiyyatın köhnY strukturları, köhnY YmYk bölgüsü hYlY dY tamamilY dağılmasa da yeni strukturlar formalaşmağa başlayır, buna uyğun olaraq da daxili bazarın struktur halqaları yaranıb fYaliyyYt göstYrir. Bununla belY iqtisadiyyatda demokratik qaydalar hYlY ki, formalaşmamışdır. KöhnY qaydaların tYsiri altında düşünYn adamlarla yanaşı bazar tYfYkkürünY malik olub fYaliyyYt göstYrYn insanların da sayı getdikcY artır. AzYrbaycan hökumYtinin, icra orqanlarının yeni strukturları hYlY dY tam formalaşmamışdır. Bununla belY bazar iqtisadiyyatının tYlYblYrinY uyğun olan dövlYt vY qeyri-dövlYt strukturları da yaradılır. Bütün bunlardan aydın olur ki, eyni vaxtda hYm köhnY sistemdYn qalmış formalar, münasibYtlYr mövcuddur, hYm dY yeni qurulmaqda olan sosial-iqtisadi sisitemin mYzmunu tYşkil edYn yeni formalar, münasibYtlYr meydana gYlir, tYdricYn genişlYnib özünY möhkYm yer tutur. Bütün bunlar o demYkdir ki, AzYrbaycanın hazırki iqtisadiyyatı keçid dövrünY uyğun olan bir iqtisadiyatıdır. AzYrbaycanın keçid dövrü iqtisadiyyatı çoxukladlı bir iqtisadiyyatıdır vY YvvYlki paraqrafda adlarını çYkdiyimiz ukladların hamısı Respublikamızda mövcuddur vY fYaliyyYt göstYrir. Keçid dövrü iqtisadiyyatının çoxukladlı iqtisadiyyat kimi formalaşması keçid dövrünün başlıca qanunauyğunluqlarından biridir. Çoxukladlıq mülkiyyYtin müxtYlif formalarda olması vY onun çoxnövlülüyü ilY bağlıdır. Keçid dövründY müxtYlif mülkiyyYtlYrin olmasının özü dY obyektivdir vY aşağıdakı sYbYblYrlY bağlıdır:
Bütün bu mülkiyyYt formaları vY tYsYrrüfatların daşıyıcıları bazar subyektlYri kimi fYaliyyYt göstYrir. Bununla belY bazar iqtisadiyyatına keçmYk üçün onun möhkYm iqtisadi Ysası olan xüsusi mülkiyyYt formasını qYrarlaşdırmaq lazımdır. Bunun Ysas yolu isY dövlYt mülkiyyYtini dövlYtsizlYşdirmYk vY özYllYşdirmYkdYn ibarYtdir. ÖzYllYşdirmY – dövlYt mülkiyyYtinin xüsusi mülkiyyYtY vermYk (çevirmYk) prosesidir vY buna görY dY iqtisadiyyatda xüsusi bölmYnin qabaqcıl mövqe tutmasına aparan yoldur. ÖzYllYşdirmY bütün mülkiyyYt formalarının bYrabYr hüquqlu vY toxunulmazlığını tYmin etmYlidir. ÖzYllYşdirmYdY yerli fiziki vY hüquqi şYxslYrlY yanaşı başqa ölkYlYrin sahibkarları, şirkYtlYri dY iştirak ede bilYr. AzYrbaycanda özYllYşdirmYnin hüquqi bazası yaradılmış, hYyata keçirilmYsinin dövlYt proqramı işlYnib vY hYyata keçirilmYkdYdir. «ÖzYllYşdirmY haqqında» qanunla yanaşı, 1995-ci il sentyabrın 29-da «AzYrbaycan Respublikasında 1995-1998-ci illYrdY dövlYt mülkiyyYtinin özYllYşdirilmYsinin DövlYt Proqramı» qYbul edilmiş vY reallaşdırılmağa başlanılmışdır. DövlYt mlak KomitYsinin 1999-cu ilin yanvar ayının YvvYlinY olan mYlumatına görY AzYrbaycanda özYllYşdirmYnin hYyata keçirilmYsi nYticYsindY 20620 kiçik dövlYt müYssisYsi vY obyekti özYllYşdirilib. Bunlardan 9434-ü mYişYt xidmYti, 2047 ticarYt vY ictimai iaşY, 433 yanacaq- doldurma mYntYqYsi, 567 çörYk ticarYti vY çörYkbişirmY obyekti, 595 sYnaye, 291 tikinti müYssisYsi vY avadanlığı, 5749 nYqliyyat vasitYsi, 87 tikintisi dondurulmuş vY tikintisi başa çatdırılmamış obyekt, 107 aptek, 255 icarYyY verilmiş obyekt, 1106 icarYyY verilmiş qeyri-yaşayış öbyekti özYl bölmYyY keçmişdir. 1997-ci ilin mart-avqust aylarında hYr bir vYtYndaşa 4 çekdYn ibarYt özYllYşdirmY payı verilmişdir. 1997-ci ildY 870 orta vY iri dövlYt müYssisYsinin sYhmdar cYmiyyYtY çevrilmYsi haqqında qYrar qYbul edilmişdir. 1999-cu il yanvar ayının YvvYllYrinYdYk 954 sYhmdar cYmiyyYtin sYhmlYri pullu hYrraca çıxarılmışdır. 1999-cu il yanvar ayının 1-nY olan mYlumata görY çek hYrracları, pullu hYraclar vY qapalı abunY yazılışı nYticYsindY Respublikada 60721 sYhmdar cYmiyyYt yaranıb. 1998-ci ilin sonuna olan mYlumata görY özYllYşdirmYdYn 299 mlrd. 980 mln. manata yaxın vYsait daxil olub. ÖlkYdY özYllYşdirmYnin hYyata keçirilYmYsi azad sahibkarlığın vY şYxsi tYşYbbüskarlığın inkişafına şYrait yaratmışdır vY nYticYdY 1997-ci ilin sonuna ümumi daxili mYhsulda özYl bölmYnin payı 46%-Y o cümlYdYn, aqrar bölmYdY 85%-Y çatmışdır. Respublikada torpaq islahatının nYticYsindY kolxoz vY sovxozların yerindY fermer tYsYrrüfatları yaranmışdır ki, bu tYsYrrüfatlar özYl bölmYnin aparıcı sahYlYrindYn biri hesab olunur. Qeyd etmYk lazımdır ki, özYllYşdirmYni hYyata keçirYn dövlYt özünü heç zaman mülkiyyYtindYn tamamilY mYhrum etmYyYcYk, bir çox aparıcı sahYlYr dövlYtin YlindY qalacaq vY iqtisadiyyatın dövlYt bölmYsini tYşkil edYcYk, o bazar subyekti kimi fYaliyyYt göstYrYcYkdir. Keçid dövrü iqtisadiyyatı müxtYlif tYsYrrüfat formalarının sıx YlaqYdY olduğu qarışıq bir iqtisadiyyat kimi fYaliyyYt göstYrir. DövlYt tYsYrrüfatı, xüsusi tYsYrrüfatlar, kopperativlYr, xırda YmtYY tYsYrrüfatları vY s. Bazar YlaqYlYrinY girmYklY bazarın formalaşmasında bYrabYr hüquqlu subyektlYr kimi iştirak edirlYr vY onların münasibYtlYri bazar qanunları vY dövlYtin tYnzmlYnmY mexanizmilY idarY olunur. Lakin iqtisadiyyatın özü sistem halında hYlY formalaşmadığı üçün onun tYnzimlYmY mexanizmi dY lazımi sYviyyYdY qurulmamışdır. BelYliklY, keçid dövrü iqtisadiyyatı çoxukladlı olmaqla yanaşı, mYhsuldar qüvvYlYri dağılmış, strukturu pozulmuş, çoxsaylı tYsYrrüfat formaları arasında bazar YlaqYlYrinin hYlY formalaşmadığı, yetkin olmayan iqtisadi münasibYtlYri hYm köhnY vY hYm dY yeni idarYetmY mexanizminin ünsürlYrini özündY birlYşdirYn mürYkkYb vY ziddiyyYtli bir iqtisadiyyatdır. Keçid dövrü iqtisadiyyatı ziddiyyYtlYrlY dolu olan bir iqtisadiyyatdır. AzYrbaycan keçid dövrünü müvYffYqiyyYtlY başa vurmaq, bazar iqtisadiyyatı kimi yeni bir iqtisadi sistemY keçmYk üçün zYruri şYrtlYrY, şYrait vY amillYrY malik olmalıdır. Azad sahibkarlığın mövcud olması üçün iki başlıca şYrt olmalıdır:
Qanuni yollar – sYhmdar cYmiyyYtlYri yaratmaq, daxili vY xarici ticarYt vasitYsilY, birca YmYliyyatları vY valyuta alverçiliyi, sığorta vY xeyriyyY cYmiyyYtlYrinY pul cYlb etmYk, dövlYtin istiqraz sistemi, dövlYtin vergi sistemi, dövlYtin kreditlYri, xarici borclar vY s. Qeyri-qanuni yollar – geniş yayılmış rüşvYt, xeyriyyYçilk adı ilY pul toplayıb onu mYnimsYmYk (Vahidbank vY b.), qaçaqmalçılıq vY qarYtçilik yolları ilY, qanunla icazY verilmYyYn biznes fYaliyyYti ilY, müharibYdYn istifadY edib, işğal olunmuş YrazilYri qarYt etmYk, ictimai mülkiyyYtin oğurlanması vY müxtYlif yollarla mYnimsYnilmYsi, keçmiş Sovet dövründY qeyri-qanuni yollarla yığılmış sYrvYt vY s. Bazar münasibYtlYrinY keçmYyin real olduğunu görYn ayrı-ayrı şYxslYr, bYzi qruplar, vYzifYli şYxslYr pul YldY etmYyin bütün üsul vY vasitYlYrindYn istifadY etmYyY çalışırlar. TYki pul olsun! Ancaq tYkcY pulun olması bazar qaydalarına keçmYk üçün kifayYt deyildir. Bunun üçün istehsal vasitYlYri dY adamların YlindY toplanmalıdır. Bu proses tarixYn mYlum olan bir çox üsul vY vasitYlYrlY hYyata keçirilmişdir. AzYrbaycanda bu proses aşağıdakı üsullardan istifadY olunmaqla hYyata keçirilmişdir:
Qeyri-qanuni yollarla da istehsal vasitYlYri vY pul sYrvYtini ayrı-ayrı YllYrdY toplanması AzYrbaycan Yhalisiin YksYr çoxluğunun bu vasitYlYrdYn mYhrum olmasına sYbYb olur, tYbYqYlYşmY güclYnir. HYr iki qrup amillYrin mövcudluğu bazar iqtisadiyyatı sisteminY keçmYsinY, sahibkarlığın inkişafı üçün şYraitin yaradılmasına xidmYt edir. Sahibkarlığın inkişafı – bazar iqtisadiyatının zYruri tYlYbidir vY bunun üçün lazımi şYrait lazımdır. BelY bir şYrait keçid dövrü YrzindY, AzYrbaycan dövlYtinin bilavasitY kömYkliyi sayYsindY yarana bilYr. Sahibkarlığa yol açmaq özYl bölmYnin inkişafına şYrait yaratmaq demYkdir. Sahibkarlıqla bağlı münasibYtlYr mülkiyyYt formasından, fYaliyyYt növündYn asılı olmayaraq «Sahibkarlıq fYaliyyYti haqqında» AzYrbaycan respublikasının qanunu vY digYr qanunvericilik aktlarla tYnzimlYnir. FYaliyyYt qabiliyyYti olan AzYrbaycan Respublikasının hYr bir vYtYndaşı, mülkiyyYt formasından asılı olmayaraq hüquqi şYxslYr, hYr bir xarici vYtYndaş vY xarici hüquqi şYxslYr respublikamızda sahibkarlıqla mYşğul ola bilYr. AzYrbaycanda sahibkarlığı inkişaf etdirmYk üçün tYkcY hüquqi bazanın olması kifayYt deyildir, bunun üçün makroiqtisadi sabitlik, xarici iqtisadi YlaqYlYrin liberallaşdırılması, dövlYtin fYal yardımı lazımdır. Keçid dövründY sahibkarlıq fYaliyyYtini tYşkil etmYk üçün vacib olan dövlYt strukturları yaradılmışdır. Bunlardan DövlYt Antiinhisar siyasYti vY sahibkarlığa kömYk komitYsini, Sahibkarlığa KömYk Milli Fondu, Kiçik vY Orta sahibkarlığın inkişafı agentliyi, Xarici İnvestisiya MYrkYzi vY b. göstYrmYk olar. Bu qurumların bYzilYrinin müstYqil fYaliyyYti lYğv edilsY dY, onlar xeyli iş görY bilmişlYr. Sahibkarların sayının artması vY xüsusi bölmYnin genişlYnmYsi ilY onun öz qurumları, idarYetmY strukturları da yaranıb genişlYnir. BelY bir şYraitdY iqtisadiyyatın dövlYt bölmYsi ilY özYl bölmYsi arasında sağlam rYqabYt üçün şYrait yaradılmalıdır. Sahibkarlığın fYaliyyYt strukturunun düzgün formalaşdırılması da mühüm vYzifYlYrdYn biridir. Sahibkarlıq fYaliyyYti üçün digYr şYrtlYrlY yanaşı bazar da lazımdır, hYm dY ilk növbYdY daxili bazar. İstehsal vasitYlYrinin vY iş qüvYsinin bazarı ilY yanaşı istehlak şeylYrinin bazarı, kapital bazarı vY qiymYtli kağızlar bazarı da olmalıdır. Onlardan biri çatışmasa sahibkarlararası bazar münasibYtlYri tam formalaşmaz. Bazar hamının - dövlYtin dY, xüsusi sahibkarların da, xırda YmtYY istehsalçılarının da malını «xırıd» etmYyY qadir olan iqtisad «dYyirman»dır vY onun yaradılmasında hamı iştirak etmYlidir. slindY mülkiyyYt sahiblYri istehsalçı, sahibkarlar kimi bir-biri üçün bazar rolu oynayırlar vY buna görY daxili bazarı birgY formalaşdırmalıdırlar. HYr bir sahibkar özü bazar ola bilYcYk sahYlYrin inkişafına kömYk etmYli, öz kapitallarını dünya tYcrübYsindY mövcud olan formalarda birlYşdirmYlidirlYr. VY öz kapitallarını daxili bazarın yaranmasına xidmYt göstYrYn sahYlYrin inkişafına yönYltmYlidirlYr. Keçid dövründY milli istehsal bazasında yaranıb, yenicY ayaq tutan sahibkarlığın dayağı, arxası olan milli bazar xarici müdaxilYdYn qorunmalı, dövlYt tYrYfindYn himayY olunmalıdır. HYr hansı bir mYhsulun milli miqyasda istehsalı olmadıqda, ya zYif olduqda, daxili bazarın tYlYbini ödYmYdikdY xaricdY istehsal olunan YmtYYlYr daxili bazara yol tapır, ayrı-ayrı YmtYYlYrin ticarYtindY inhisar yaranır, bazarın milli istehsalla YlaqYsi zYiflYyir. Milli pul vahidi xarici YmtYY satıcılarının YlindY toplanır. Xarici valyutaya dYyişdirilir vY onun kömYkliyi ilY xarici YmtYYlYr yenidYn daxili bazara gYtirilir. NYticYdY daxili bazar xarici istehsalçılara xidmYt edir ki, bu da milli sahibkarlığın inkşafına mane olur. Respublikada yaranan belY bir vYziyyYt nYzYrY alınmalı vY milli sahibkarlığın inkşafına şYrait yaradılmalıdır. halinin geniş tYbYqYsini sahibkarlığa cYlb etmYyin Ysas yolu özYllYşdirmYdir. O, kiçik vY orta sahibkarlığın formalaşmasının maddi Ysasının yaranmasına bilavasitY xidmYt edir. Sahibkarlığın kiçik vY orta tYbYqYsinin meydana gYlmYsi bazar münasibYtlYrinY keçilmYsi prosesini sürYtlYndirir vY onun Ysas dayağı olur. Keçid dövrü iqtisadiyyatının formalaşması dövlYtin iştirakı olmadan qeyri-mümkündür. AzYrbaycan dövlYtinin iqtisadi rolu. Bu rol onun keçid dövrü şYraitindY hYyata keçirdiyi funksiyaların miqyası ilY müYyyYn olunur. Keçid dövrü şYtaitindY AzYrbaycan dövlYti ikili rol oynamağa vY iki Ysas istiqamYtdY fYaliyyYt göstYrmYyY mYcburdur. Bir tYrYfdYn, o, köhnY iqtisadi sistemin dağılması prosesinin az ziyanla başa çatması naminY onu öz nYzarYti altına almalıdır. DigYr tYrYfdYn isY milli mYnafelYrmizY cavab verYn yeni iqtisadi sistemin yaradılması prosesindY fYal iştirak etmYlidir. Buna görY dY AzYrbaycan dövlYti yerinY yetirYcYyi vYzifYlYrY uyğun olaraq aşağıdakı funksiyaları yerinY yetirmYlidir: 1. KöhnY iqtisadi sistemin dağıdılması, lYğv edilmYsi ilY bağlı funksiyalar; 2. Keçid dövrü iqtisadiyyatının formalaşdırılması ilY bağlı funksiyalar; 3. Yeni iqtisadi sistemin formalaşdırılması ilY bağlı funksiyalar; 4. Respublikanın iqtisadi müstYqilliyinin tYmin edilmYsi ilY bağlı funksiyalar. Bu funksiyalardan 1-ci vY 2-ci funksiyalar keçid dövrü çYrçivYsi ilY bağlıdır vY keçici xarakter daşıyır. DigYr iqtisadi funksiyalar sonrakı dövrdY dY qalacaq vY yeni şYraitY uyğun olan yeni funksiyalar da meydana çıxacaqdır. Respublikamız malik olduğu potensialı öz xalqının mYnafelYrinY uyğun istifadY edY bilmYk üçün lazım olan tYsYrrüfat forması, iqtisadiyyat vY idarYetmY mexanizmi yaratmalıdır. Bu elY bir iqtisadiyyat olmalıdır ki, öz daxili qanunauyğunluqları ilY inkşaf edY bilsin, fasilYsiz tYkrar olunsun, xalqın tYlYbatını dolğun ödYmYklY yanaşı milli inkşafı tYmin etmYyY qadir olsun. BelY bir iqtisadiyyat tYnzim olunan, sosial-bazar iqtisadiyyatı ola bilYr. İqtisadiyyatın bu istiqamYtdY formalaşmasında dövlYt, onun orqanları yaxından iştirak etmYli, güclü islahatlar keçirilmYlidir. İslahatlar keçirmYk keçid dövrü dövlYtinin Ysas funksiyalarından biridir. İslahatlar keçirmYklY dövlYt özünün mülkiyyYt üzYrindYki inhisarını lYğv edir.VY bununla da müxtYlif mülkiyyYt formalarının, Ysasın da müxtYlif tYsYrrüfat formalarının vY xüsusi sahibkarlığın meydana gYlib fYaliyyYt göstYrmYsinY bilavasitY kömYk etmiş olur. DövlYtin islahat tYdbirlYri maliyyY-kedit, pul tYdavülü, bank, büdcY, vergi, sığorta vY gömrük kimi sahYlYri dY YhatY edir. Torpaq islahatı keçirmYklY dövlYt aqrar bölmYni bazara istiqamYtlYndirmiş, fermer tYsYrrüfatlarının meydana gYlmYsinY şYrait yaratmışdır. İslahatlar iqtisadiyyatın dövlYt bölmYsinin bazar istiqamYtindY formalaşmasını tYmin etmYlidir. Sosial sahYdY islahatlar keçirmYklY, dövlYt Yhalisinin sosial müdafiYsi sistemini bazarın tYlYblYrinY uyğun şYkildY formalaşdırmalıdır. Bu zaman Yhalinin mYşğulluğunun tYmin edilmYsi birinci dYrYcYli vYzifY kimi ön planda durmalıdır. Keçid dövrü iqtisadiyyatının dövlYt tYrYfindYn tYnzimlYnmYsi onun mühüm funksiyasıdır. İqtisadiyyatın dövlYt tYrYfindYn tYnzimlYnmYsi haqqında XV mövzuda Ytraflı danışılmışdır. Burada qısa şYkildY onu qeyd etmYk lazımdır ki, AzYrbaycanın keçid vYziyyYtdY olan iqtisadiyyatını bazarın kortYbii qüvvYlYrinin ixtiyarına buraxmaq olmaz. vvYla, bazar iqtisadiyyatı hYlY formalaşmayıb vY formalaşması üçün dövlYt bu prosesY özünün maliyyY-kredit, vergi, büdcY, qiymYt, antiinhisar vY s. siyasYti ilY tYsir göstYrmYlidir. DigYr tYrYfdYn isY dövlYt özünün struktur vY investisiya siyasYti, elmi-texniki siyasYti, aqrar siyasYti vY xarici iqtisadi siyasYti vasitYsilY milli iqtisadiyyatın bazar strukturunun formalaşması vY milli bazarın yaranmasına bilavasitY kömYk etmYlidir. AzYrbaycanın iqtisadiyyatının keçid vYziyyYtindY olması, kapital çatışmamazlığı dövlYti xarici dövlYtlYrY, şirkYtlYrY, beynYlxalq maliyyY tYşkilatlarına üz tutmağa, onlardan yardım almağa, borc götürmYyY vY xarici ticarYti liberallaşdırmağa vadar edir. BelY şYraitdY iqtisadi asılılıq tYhlükYsi yaranır ki, buradan da dövlYtin milli iqtisadiyyatı, daxili bazarı xarici tYcavüzdYn, tYxribatdan qorumaqla bağlı funksiyası meydana çıxır. DövlYt xarijc müştYrilYri qorxutmamaq şYrti ilY elY siyasYt yeritmYlidir ki, hYm xarici kapitalın, beynYlxalq YmYk bölgüsünün üstünlüklYrindYn istifadY olunsun, hYm dY yerli sahibkarların fYaliyyYti üçün Ylverişli şYrait yaradılsın, onlara stimul olsun. Bunun üçün dövlYt güzYştli kreditdYn, vergidYn azad etmYk yaxud güzYşt vermYk, tYşkilati vY hüquqi vasitYlYrdYn istifadY edir. DövlYt cYmiyyYt miqyasında sabitliyin tYminatçısı olduğuna görY özünün sabitlYşdiricilik funksiyasını hYyata keçirir. AzYrbaycan dövlYti özünün bu funksiyası ilY büdcYnin kYsirini azaltmağa, pul tYdavülünü qaydaya salmağa, qiymYtlYri tYlYb-tYklif Ysasında formalaşdırmağa, inflyasiyanın tempini azaltmağa vY Yhalinin mYşğulluğuna nail olmağa çalışır. Bu istiqamYtlYrin hYr birinY aid olan dövlYt tYdbirlYri hYyata keçirilir. Bununla belY bazar iqtisadiyyatı formalaşdıqca dövlYt özünün bir çox tYnzimlYyici tYdbirlYrindYn Yl çYkmYklY özYl bölmYnin sYrbYst fYaliyyYtinY şYrait yaratmalıdır, yYni iqtisadi proseslYrY dövlYtin birbaşa müdaxilYsi azalmalıdır. Özünün funksiyalarını hYyata keçirYrkYn dövlYt müYyyYn qanunlara, qanunvericilik aktlarına Ysaslanmalıdır, ancaq köhnY sistemin qanunları yeni şYraitdY yaramır vY buna görY dY keçid dövrü dövlYti qanunvericilik funksiyası da yerinY yetirmYlidir. DövlYt özünün qanunvericilik funksiyası vasitYsilY cYmiyyYtin normal fYaliyyYtini tYmin edY bilYn qanunların özünü vY onların reallaşdırılması mexanizmini hazırlayır. DövlYt qanunlar vasitYsilY bazarda «oyun qaydalarını» müYyyYn edir, istehsalçı vY istehlakçıların hüquqlarını müYyyYn edir. AzYrbaycanın Milli MYclisi bazar iqtisadiyyatına şYrait yaradan bir çox qanunlar qYbul etmişdir. Bununla yanaşı AzYrbaycan Prezidentinin iqtisadi mYsYlYlYrY dair bir çox fYrmanları, NK-nin sYrYncam vY qYrarları keçid dövrü münasibYtlYrinin tYnzimlYnmYsindY hüquqi Ysas rolunu onayır. DövlYt öz funksiyasını ardıcıl yerinY yetirmYlidir ki, keçid dövrü iqtisadiyatının yaranması vY inkşaf etmYsindY vY habelY milli iqtisadiyyatımızın formalaşmasında özünY xas rolunu oynaya bilsin. XIX FYsil. MÜSTQİL MİLLİ İQTİSADİYYAT V MİLLİ BAZAR: MZMUNU V FORMALAŞDIRILMASI 1. Milli iqtisadiyyat: mYzmunu vY xarakterik cYhYtlYri 2. MüstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılmasının Ysas şYrtlYri vY istiqamYtlYri 3. Milli bazar vY milli valyuta 4. MüstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşması vY sabit inkişafının tYmin edilmYsindY dövlYtin rolu §1 Milli iqtisadiyyatın mYzmunu vY xarakterik cYhYtlYri Bu mövzunun öyrYnilmYsi dövlYt suverenliyi YldY etmiş vY özünün keçid dövrünü yaşayan AzYrbaycan xalqının müstYqil iqtisadiyyatını yaratmaq arzusu, istYyi ilY bağlıdır. HYr bir xalq içYrisindY yaşayıb işlYdiyi milli iqtisadiyyatın mYzmununu, mahiyyYtini, xarakterik cYhYtlYrini, inkşafının qanunauyğunluqlarını dYrindYn bilmYlidir ki, onun formalaşması prosesindY fYal iştirak edY bilsin. Bunun üçün ilk növbYdY milli iqtisadiyyat haqqında aydın tYsYvvürY malik olmaq lazımdır. Milli iqtisadiyyat müYyyYn bir xalqa, millYtY mYxsus olub onun mYnafelYrini ifadY edYn, hüdudları dövlYt sYrhYdlYri ilY mYhdudlaşan, özünün maddi-texniki Ysası, münasibYtlYr sistemi, tYsYrrüfat mexanizmi vY idarYetmY strukturları olan sosial-iqtisadi orqanizmdir. Lakin o, öz mahiyyYtinY görY sırf milli ola bilmYz vY başqa ölkYlYrdY artıq mövcud olan iqtisadi sistemlYrdYn birinin modelinY uyğun olmaqla yanaşı, özünün spesifikliyi vY milli dYyYrlYri ilY fYrqlYnir. Yüklə 15,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|