Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

<sub>Ayrı-ayrı ölkYlYrin milli iqtisadiyyat modellYri bir-biri ilY eyni olmur vY onların meydana gYldiklYri tarixi şYrait, inkşaf sYviyyYlYri, strukturları, qanunauyğunluqları, xarakterlYri fYrqli olur. Ancaq bütün bunları nYzYrY almaqla, hYr bir ölkYnin, yaxud ölkYlYr qrupunun iqtisadi inkşaf modelini müYyyYn etmYk mümkün olur. Bunu bilmYk vacibdir ki, milli iqtisadiyyat bazar tYbiYtli dY ola bilYr, qeyri-bazar tYbiYtli dY. Milli iqtisadiyyatların tipi müxtYlif olur vY öz xarakterlYrinY görY aşağıdakı kimi fYrqlYndirilir:

1. MüstYqil milli iqtisadiyyat;

2. Yarıasılı milli iqtisadiyyat;

3. Tam asılı milli iqtisadiyyat;

4. MüstYmlYkY vY yarımmüstYmlYkY xarpakterli iqtisadiyyat;

5.Nisbi müstYqilliyi olub hakim iqtisadi sistemdY fYaliyyYt göstYrYn milli iqtisadiyyat.

Çox qısa şYkildY onların mYzmununu belY şYrh etmYk olar:

MüstYqil milli iqtisadiyyat - tam suveren dövlYti vY azad iqtisaliyyatı olan ölkYyY mYxsusdur vY bütövlükdY öz xalqının mYnafelYrini ifadY edir.

Yarıasılı milli iqtisadiyyat - yarım müstYmlYkY xarakterlidir vY iqtisadi cYhYtdYn asılı olan ölkYyY mYxsusdur vY qismYn öz xalqının mYnafeyini ifadY edY bilir.

Tam asılı milli iqtisadiyyat - müstYmlYkY xarakterlidir vY hYm dövlYt müstYqilliyi hYm dY iqtisadi müstYqilliyi olmayan ölkYlYrY mYxsusdur vY demYk olar ki, öz xalqına çox cüzi xidmYt edir.

MüstYmlYkY vY yarımmüstYmlYkY xarakterli iqtisadiyyatlar - müYyyYn cYhYtlYrinY görY fYrqlYnsYlYr dY, onların hYr ikisi dY asılılığında olduqları dövlYtin mYnafelYrinY uyğun formalaşdırılır, kYnardan idarY olunur vY bu zaman, demYk olar ki, milli mYnafelYr nYzYrY alınmır.

Nisbi müstYqilliyi olub hakim iqtisadi sistemdY fYaliyyYt göstYrYn iqtisadiyyat - siyasi vY iqtisadi cYhYtdYn formal müstYqilliyi olub iqtisadiyyatı ittifaq (federasiya) YmYk bölgüsü sisteminY bağlı olan ölkYyY mYxsusdur. Buna misal olaraq keçmiş SovetlYr BirliyinY daxil olan müttYfiq respublikaların iqtisadiyyatını vY federasiya subyektlYrinin iqtisadiyyatını göstYrmYk olar (mYs: Tatarıstanın iqtisadiyyatı). Bu qYbildYn olan iqtisadiyyatı asılı iqtisadiyyat kimi sYjiyyYlYndirmYk olar. Keçmiş İttifaqın tYrkibindY olmuş AzYrbaycanın o dövrdYki iqtisadiyyatını da asılı iqtisadiyyat kimi sYciyyYlYndirmYk lazımdır.

Asılı vYziyyYtdY olan ölkYlYrin iqtisadiyyatları hakim iqtisadi sistemin tYrkibindY fYaliyyYt göstYrdiklYrinY görY onların milli iqtisadiyyat statusu formal xarakter daşıyır, içYrisindY olduğu iqtisadi sistemin abhavasına uyğun qurulub fYaliyyYt göstYrir.

Milli iqtisadiyyat birdYn-birY meydana gYlmir. O, öz zYmini üzYrindY, milli YrazilYrdY, tYbii-coğrafi şYraitdY, tarixi YnYnYlYrY, milli-mYnYvi dYyYrlYrY Ysaslanmaqla YsrlYr YrzindY meydana gYlir, inkşaf edir, zYruri olan pillYlYri keçir vY tYdriclY formalaşaraq müstYqil yaşamaq qabiliyyYti YldY edir. Buna görY dY o, müstYqil milli iqtisadiyyat adlandırılır. Bundan sonrakı şYrhimizdY Ysas diqqYti müstYqil milli iqtisadiyyatla bağlı problemlYrin izahına yönYltmYyi lazım bildik. Bu Respublikamızın müstYqil milli iqtisadiyyatının formalaşması problemlYri ilY bağlıdır.

MüstYqil iqtisadiyyatı olmaq hYr bir xalqın arzusudur vY «müstYqil milli iqtisadiyyat» anlayışı da asılılıqdan xilas olub müstYqil yaşamaq istYyinin ifadYsi kimi meydana gYlmişdir. Ancaq müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması müYyyYn şYrtlYr daxilindY mümkün ola blYr. Bunun Yn başlıca vY ilkin şYrti dövlYt müstYqilliyinin olmasıdır. Lakin, bu o zaman müsbYt amil kimi çıxış edir ki, suveren dövlYt hYm daxili vY hYm dY xarici sahYdY müstYqil iqtisadi siyasYt yeridY bilsin. Bununla belY, dövlYt öz suverenliyini o zaman qoruyub saxlaya bilYr ki, onun müstYqil iqtisadiyyatı olsun. Yalnız müstYqil milli iqtisadiyyat suveren dövlYtin iqtisadi bazisi ola bilYr. ElY buna görYdir ki, müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması strateci vYzifY kimi ön plana çYkilir.

Milli iqtisadiyyatın Yn başlıca mövcudluq şYrti onun müstYqil olmasıdır. İqtisadiyyatın müstYqil olması isY o zaman mümkündür ki, onun: 1) özünün yetkin milli bazarı vY bu bazarın tYlYblYrinY cavab verYn strukturu qYrarlaşsın; 2) öz dayaqları üzYrindY inkişa edY bilsin vY özünün tYkrar istehsal etmYk qabilyyYtinY malik olsun; 3) müstYqil, möhkYm valyutası, maliyyY-kredit, bank sistemi fYaliyyYt göstYrsin; 4) formalaşmış infrastrukturları olsun; 5) sahmanlı, çevik tYsYrrüfat mexanizmi vY dövlYt idarYçilik YnYnYlYri olsun.

Bu cür keyfiyyYtlYrY malik bir iqtisadiyyat sosial isiqamYtli, ölkYnin iş qabiliyyYtli Yhalisini işlY tYmin etmYk imkanında olmalıdır.

MüstYqil milli iqtisadiyyat ümumdünya tYsYrrüfatının nisbi müstYqil tYrkib hissYsi olub beynYlxalq YmYk bölgüsü sitemindY fYaliyyYt göstYrir, YsasYn öz potensialına arxalansa da beynYlxalq YmYk bölgüsünün üstünlüklYrindYn istifadY edir, özünün formalaşmış daxili bazarı ilY yanaşı xarici bazara çıxmaq imkanına malik olur vY buna görY dY onun hYrtYrYfli xarici iqtisadi YlaqYlYr sistemi olmalıdır.

MüstYqil milli iqtisadiyyat azad iqtisadiyyatdır, o başqasının himayYsindYn, YlY baxımlıqdan qurtarıb öz imkanları hesabına yaşamağa qadir olur vY buna görY dY dövlYtin, millYttin vY hYr bir fYrdin iqtisadi cYhYtdYn azad yaşaya bilmYsi üçün maddi imkanlar yaradır. DemYli, müstYqil milli iqtisadiyyat iqtisadi cYhYtdYn güclü olur. YYni mövcud tYbii, iqtisadi, intelektual potensialı hYrYkYtY gYtirib ölkYnin öz-özünü tYmin etmYk vY idarY olunmaq qabiliyyYtinY malik olur. MüstYqil milli iqtisadiyyat azad yaşamaq qabiliyyYtinY malik olduğuna görY ölkYnin iqtisadi azadlığını da tYmin edir. VY iqtisadiyyat demokratizm prinsiplYri Ysasında inkişaf edir. Bazar tYbiYtli müstYqil milli iqtisadiyyatın fYaliyyYti kYnar qüvvYlYrin tYsiri ilY mYhdudlaşdırılmır (burada iqtisadiyyata dövlYtin müdaxilYsi nYzYrdY tutulmur). Burada mülkiyyYt azadlığı, sahibkarlıq azadlığı, azad rYqabYt vY sYrbYst qiymYtlYr mövcuddur. Bu cür azadlıq mütlYq mYnada başa düşülmYmYlidir.

MüstYqil milli iqtisadiyyat özü-özünü tYkrar istehsal etmYk qabiliyyYtindY olur, istehsal-bölgü-mübadilY-istehlak xYtti üzrY bütün proses sona qYdYr davam edir vY bütün aparıcı sahYlYr üzrY son mYhsul istehsalı tYmin edilmiş olur. TYkrar istehsalın dolğun vY hYrtYrYfli hYyata keçrilmYsi müstYqil tYsYrrüfat, siyasi vY mYdYni inkişafın bir tam kimi götürülmYsinin nYticYsindY mümkün olur vY iqtisadi sistemin özünün bütövlüyü tYmin edilir.

MüstYqil milli iqtisadiyyat inkişaf etmiş mYhsuldar qüvvYlYrY, maddi-texniki Ysasa, formalaşmış YmYk bölgüsü sisteminY malik olur vY onun strukturu müstYqil mövcud olmağın şYrtlYrinY uyğun olur. Buna görY dY YmYk bölgüsünün hYlqYlYri arasında sYmYrYli istehsal YlaqYlYri formalaşır, inteqrasiya prosesi güclYnir ki, nYticYdY milli iqtisadiyyatın tamlığı tYmin olunur. Bu cYhYtdYn müstYqil ölkYnin mYhsuldar qüvvYlYrinin tamlığı, istehsal amillYrinin vY hYr bir müYssisYnin (firmanın) ölkY iqtisadiyyatına inteqrasiya olunma dYrYcYsi vY milli mYnafelYrin reallaşmasında oynadığı rolları mYnasında mühüm YhYmiyyYt kYsb edir.

MüstYqil milli iqtisadiyyat çYrçivYsindY mövcud olan mYnbYlYr vY dövlYt tYnzimi hesabına istehsalın ehtiyacları üçün tYlYb olunan zYruri resurslar vY işçi qüvvYsi tYminatı mexanizmi sabit olur ki, bu da dinamik inkişafı üçün şYrait yaradır.

Milli iqtisadiyyat milli mYnafelYrin daşıyıcısıdır vY ancaq öz tamlığında bu statusa malik ola, öz funksiyasını yerinY yetirY bilYr. Bu o zaman mümkün olur ki, milli iqtisadiyyat müstYqil vY daxili bütövlüyY malik olur. Bu o demYkdir ki, müstYqil milli iqtisadiyyat tam formalaşmış milli iqtisadiyyatdır. MüstYqil milli iqtisadiyyat özünY xas olan sosial-iqtisadi münasibYtlYr sisteminY malikdir.

Ancaq bu münasibYtlYr sisiteminin mYzmunu vY xarakteri, onun hansı mülkiyyYt vY tYsYrrüfat formaları Ysasında fomalaşmasından asılıdır. Buna görY dY bütün müstYqil milli iqtisadiyyatlar eyni xarekterli olmurlar, onlar bazar tYbiYtli dY ola bilYrlYr, qeyri-bazar tYbiYtli dY. MYsYlYn, Çin Respublikasının müstYqil milli iqtisdiyyatı bazar tYbiYtli deyildir. MüstYqil milli iqtisadiyyatlı ölkYlYrdY hakim mülkiyyYt formasından asılı olaraq istehsal, bölgü, mübadilY, istehlak münasibYtlYri qYrarlaşır vY tYsYrrüfat mexanizmi fYaliyyYt göstYrir, sahmanlı idarYetmY sistemi olur.

MüstYqil milli iqtisadiyyatın göstYricilYr sistemi vardır ki, onların vasitYsi ilY hYr bir ölkYnin inkişaf sYviyyYssi, iqtisadi qüdrYti vY nYyY qadir olduğunu müYyyYn etmYk mümkün olur. Bu göstYrijilYr sisteminY ümumi milli mYhsul (ÜMM), ümumi daxili mYhsul (ÜDM), xalis milli mYhsul (XMM), vY milli gYlir (MG) daxildir.bu göstYricilYrin hYr birinin öz mYzmunu, mYnası vardır, ancaq bir-birilY qarşılıqlı surYtdY bağlıdırlar. (Bu göstYricilYr haqqında 11 mövzuya bax)

§ 2. MüstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşmasının

Ysas şYrtlYri vY istiqamYtlYri

Yuxarıda göstYrdiyimiz kimi öz tYbii yolu ilY yaranıb inkişaf edYn ölkYlYrdY milli iqtisadiyyatlar YsrlYr YrzindY tYdriclY formalaşır. Ancaq uzun tarixi bir dövr YrzindY başqa dövlYtlYrin asılılığında olub özünün müstYqilliyinY nail olan ölkYlYrdY isY milli iqtisadiyyatlar, özlYrinY mYxsus xüsusiyyYtlYri ilY, müYyyYn amillYrin tYsiri altında, spesifik bir şYraitdY formalaşırlar.

MüstYqil milli iqtisadiyyat milli dövlYtçiliyin, formalaşmış milli şüurun, milli bazarın vY real iqtisadi azadlığın olduğu bir şYraitdY formalaşa bilYr. Bunun üçün hYlledici şYrt dövlYtin, millYtin (xalqın) siyasi vY iqtisadi suverenliyinin olmasıdır. Lakin siyasi müstYqilliyin YldY olunması olsa-olsa müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması üçün imkan yaradır. Ancaq belY imkandan birdYn birY istifadY etmYk qeyri-mümkündür. Asılı olan ölkY siyasi müstYqillik YldY edYn kimi özünY mYxsus arzu etdiyi xüsusi bir iqtisadi sistemY daxil olmur vY buna görY dY müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması, yerinY yetirilmYsi zYruri olan, strateji mYqsYd, vYzifY kimi qarşıya qoyulur.

Strateji bir vYzifY kimi müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması üçün müYyyYn tarixi bir dövr lazımdır. BelY bir dövr «keçid dövrü» adlanır vY müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması prosesi keçid dövrü çYrçivYsindY başlayır vY başa çatır. Buna görY dY müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması üçün xüsusi keçid dövrünün olması obyektiv zYrurYtdir, başlıca şYrtdir.

MüstYqil milli iqtisadiyatı formalaşdırmağın mühüm şYrtlYrindYn biri ilk andan milli istiqamYtin Ysas kimi götürülmYsidir vY bu Ysas rYhbYr tutulmaqla iqtisadiyyat yeni prinsiplYrY Ysaslanmaqla elY formalaşdırılmalıdır ki, müstYqilliyi tYmin olunsun. Mühüm olan şYrtlYrdYn biri dY milli iqtisadiyyatın hansı sosial-iqtisadi münasibYtlYr Ysasında formalaşdırılacağının YvvYlcYdYn müYyyYn edilmYsidir. gYr milli iqtisadiyyatı bazar münasibYtlYri, bazar iqtisadiyyatı Ysasları üzYrindY qurmaq nYzYrdY tutulmuşsa, onda müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşması prosesini hYlY yetkin olmayan bazarın kortYbii fYaliyyYt göstYrYn mexanizminin öhdYsinY buraxmaq olmaz. Burada dövlYtin güclü tYnzimlYyici mexanizmi işY salınmalıdır vY bu çox mühüm YhYmiyyYti olan şYrtlYrdYn biridir. MüstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması ümumxalq işi olmalı, bütün tYbYqYlYr bu prosesdY öz imkanları çYrçivYsindY iştirak etmYlidirlYr. Bunun üçün dY siyasi sabitlik, milli birlik, milli hYmrYylik vY sülh lazımdır.

GöstYrilYn bu vY ya digYr şYrtlYr daxilindY müstYqil milli iqtisadiyyatı formalaşdırmağın Ysas istiqamYtlYrini müYyyYn edib hYmin istiqamYtlYrdY konkret addımlar atmaq olar.

AzYrbaycanın mustYqil milli iqtisadiyyatının real modelinin necY olacağı haqqında qYti fikir soylYmYk cYtindir. Ancaq AzYrbaycanın kecid dovru iqtisadiyyatının tYhlili gostYrir ki, xalis bazar iqtisadiyyatı modeli vY onun istYnilYn variantı milli iqtisadiyyatımız ucun uyğun gYlmir. Muasir iqtisadi sistemlYr yalnız bazarın oz mexanizmi ilY avtomatik idarY oluna bilmYz vY dovlYt tYnzimi mexanizmindYn istifadY edilir. Milli iqtisadiyyatın tYnzimlYyici mexanizmi onun ozunun xarakterindYn, strukturundan asılı olaraq formalaşır. gYr iqtisadiyyat bazar tYbiYtlidirsY onda bazar mexanizmi, dovlYt tYnzimi mexanizmi vY inhisar mexanizmi fYaliyyYt gostYrYcYk. Ancaq ola bilYr ki, plan da daxil olmaqla murYkkYb strukturlu idarYtmY mexanizmi formalaşsın. Müasir iqtisadi sistemlYrdY xalis bazar mexanizmi deyil, murYkkYb strukturlu tYnzimlYyici mexanizm fYaliyyYt gostYrir. Kecid dövru şYraitindY muxtYlif mexanizmlYri YlaqYlYndirmYklY tYnzim etmYk vY AzYrbaycan iqtisadiyyatını Ysas mYqsYdY doğru istiqamYtlYndirmYk lazımdır. sas mYqsYd isY mustYqil milli iqtisadiyyatı formalaşdırmaqdır.

AzYrbaycan ücün elY bir inkişaf modeli secilmYlidir ki, onun fYallaşdırılması nYticYsindY mustYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması, iqtisadiyyatın tYhlukYsiz vY effektli fYaliyyYt göstYrmYsi, gYlirlYrin YdalYtli bölgüsü, bütövlükdY cYmiyyYtin vY onun hYr bir üzvünün tYlYbatının daha dolğun oöıYnilmYsini tYmin etmYk mümkün olsun. Bu elY bir model olmalıdır ki, xarici iqtisadi YlaqYlYrdYn, inteqrasiya proseslYrindYn maksimum bYhrYlYnmYk mümkün olsun. AzYrbaycan ücün mYqbul sayılan belY bir model «TYnzim olunan, sosial istiqamYtli bazar iqtisadiyyatı modeli» ola bilYr. AzYrbaycanın müstYqil milli iqtisadiyyatının formalaşdırılması prosesi bu modelin tYlYblYrinin reallaşdırılması istiqamYtindY getmYlidir.

MüstYqil milli iqtisadiyyatin formalaşdırılması istiqamYtindY atılan ilk addım köhnY iqtisadi sistemin dağıdılması vY yeni iqtisadi sistemin formalaşdırılmasına tYminat verYn hüquqi bazasının yaradılmasıdır. Resublikamızda bu istiqamYtdY lazımınca işlYr görülmüş, coxsaylı qanunlar, qanunverici aktlar, normativ sYnYdlYr qYbul edilmişdir. Lakin onların bir coxunun işlYk mexanizmi yoxdur vY belY bir mexanizmin yaradılması tYxirYsalınmaz vYzifY olaraq qarşıda durur.

HYr bir iqtisadi sistemin o cümlYdYn, milli iqtisadiyyatın formalaşdırılmasının Ysas şYrtlYrindYn biri onun mülkiyyYt bazasının yaradılmasıdır. Bunun üçün mülkiyyYt üzYrindY dövlYt inhisarının lYğv edilmYsi yolu ilY mülkiyyYt coxnövlüyünY nail omaq lazımdır. Bu sahYdY lazımı işlYr görmYk müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması istiqamYtindY atılan Ysas addımlardan biridir. Bu proses mülkiyyYtin dövlYtsizlYşdirilib özYllYşdirilmYsi yolu ilY aparılır (bu haqda YvvYlki fYsillYrdY Ytraflı danışılmışdır). Ancaq onu bilmYk lazımdır ki, dövlYti mülkiyyYtdYn mYhrum etmYk özlüyündY mYqsYd deyildir, başlıcası budur ki, dövlYtin YlindYn alınmış mülkiyyYt kimin YlinY kecir. gYr özYllYşdirmY zamanı Ysas sahYlYr xarici sahibkarların mülkiyyYtinY kecirsY, bu hec zaman milli mYnafelYrimizi ifadY edY bilmYz. DigYr tYrYfdYn dY müstYqil milli iqtisadiyyatı formalaşdıran bir dövlYti mülkiyyYtdYn tamamilY mYhrum etmYk olmaz. vvYla, bu onunla izah olunur ki, milli iqtisadiyyatın formalaşdırılmasında mülkiyyYtin bütün formalarından istifadY etmYk lazımdır. DigYr tYrYfdYn dY, müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırıldığı bir şYraitdY mülkiyyYtin dövlYt forması iqtisadiyyatın tYnzimlYnmYsi, proporsiyaların tYmin olunmasında mühum funksiyanı oz üzYrinY götürür. Ücüncüsü dY, dövlYt mülkiyyYti iqtisadi proseslYri sosial yönümlü edir yYni, ictimai istehsalın bütün sahY vY özYklYrindY ümumi milli mYnafelYrin tYzahür etmYsinY şYrait yaradır. Dördüncüsü dY, dövlYt mulkiyyYti milli iqtisadiyyatın tarazlı inkişafını tYmin etmYklY baza sahYlYrinin vY infrastrukturların inkişafına şYrait yaradır. DemYli, müstYqil milli iqtisadiyyatın strukturunda (mYzmununda) dövlYt mülkiyyYti özunYmYxsus yer tutmalıdır vY bu mülkiyyYtin formalaşdırlması istiqamYtindY lazımı işlYr gorulmYlidir.

Uzun illYr İttifaqın tYrkibindY fYaliyyYt göstYrmiş AzYrbaycan Respublikası müstYqillik YldY etdikdYn sonra özünün YrazisindY olub mYrkYzY tabe olan müYssisYlYrin, Ymlakın mülkiyyYtçisi olur. Ancaq milli respublika ücün bu müYssisYlYrin huquqi cYhYtdYn mülkiyyYtcisi olmaq hYlY kifayYt deyildir. Bu müYssisYlYrin xammal, material, ehtiyat hissYlYri, avadanlıqlar vY s. ilY bağlı problemlYrinin hYll edilmYsi ancaq köhnY YlaqYlYrin yeni Ysasda bYrpası ilY mümkündur. Eyni zamanda respblikada istehsal olunan YksYr mYhsul novlYrinin satış bazarı da ancaq kecmiş ittifaq respublikaları ola bilYr. Bu o demYkdir ki, asılılıqdan xilas olmuş milli iqtisadiyyat YvvYl içYrisindY yaşadığı iqtisadiyyatla mövcud olmuş köhnY iqtisadi YlaqYlYri tamamilY kYsmYmYli, YksinY, saxlamalı vY yeni Ysaslarla inkişaf etdirmYlidir. Bu müstYqil iqtisadiyyatın formalaşmasının istiqamYtlYrindYn biri olmalıdır.

BelYliklY, Respublikanın mülkiyyYtinY kecYn müYssisYlYrin ittifaq xarakterli sahY tYkrar istehsal YlaqYlYrindYn tYdriclY azad edilmYsi vY eyni zamanda onların respublikadaxili bazar münasibYtlYrinY cYlb edilmYsi vY bu müYssisYlYrin YlaqYdY olduğu kecmiş müYssisYlYrlY yeni münasibYtlYrin qurulması müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşması istiqamYtlYrindYn biri olmaqla mühüm YhYmiyyYt kYsb edir. Bununla belY YlaqYlYr elY qurulmalıdır ki, yenidYn asılılıq üçün tYhlükY yaranmasın.

MüstYqillik YldY etmiş dövlYt özünün iqtisadi tYhlükYsizliyinin tYmin olunması qayğısına qalmalıdır. ks tYqdirdY nYinki xarici bazarlarını itirYr, hYtta daxili bazarı da xaricilYrin YlinY kecYr. Buna görY dY müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılmasında başlıca istiqamYtlYrdYn biri kimi iqtisadi tYhlükYsizliyin tYmin olunması mühüm YhYmiyyYt kYsb edir. Bunun ücün elY tYdbirlYr sistemi hazırlanıb hYyata kecirilmYlidir ki, milli sahibkarlığın inkişafına şYrait yaransın, milli iqtisadiyyat rYqabYt qabiliyyYtli olsun, xarici rYqabYtdYn qorxmasın. Buna nail olmaq üçün isY dunya standartlarına uyğun gYlYn yüksYk keyfiyyYtli mYhsullar istehsal etmYyY qadir olan istehsal strukturları formalaşdırmaq lazımdır. MüstYqil milli iqtisadiyyatın özünY mYxsus pul, maliyyY, kredit, bank sistemi olmalıdır. Buna görY dY bu istiqamYtdY Ysaslı islahatların aparılması, yeni pul munasibYtlYri sisteminin formalaşdırılması iqtisadi müstYqillik üçün Ysas şYrt vY bu yolda mühüm istiqamYtdir.

MüstYqil milli valyutanın olması, onun dönYrliyinin tYmin edilmYsi istiqamYtindY atılan hYr bir addım ölkYnin müstYqil dünya ölkYlYri ilY sabit iqtisadi YlaqYlYr qurub inteqrasiya proseslYrinY qoşulması vY beynYlxalq YmYk bölgüsünün üstünlüklYrindYn istifadY etmYklY müstYqil milli iqtisadiyyatını formalaşdırmaq istiqamYtindY hYyata kecirilYn Yn vacib tYdbirlYrdYndir. HYr bir müstYqil olkY öz gücünY nY qYdYr arxalansa da öz milli iqtisadiyyatını formalaşdırarkYn digYr ölkYlYrin iqtisadi imkanlarından da istifadY etmYyi bacarmalıdır. Bu ona bir tYrYfdYn öz iqtisadi potensialının bir hissYsini reallaşdırmağa imkan yaradırsa, digYr tYrYfdYn dY xarici kapitalın, xarici bazarın gücündYn istifadY etmYklY müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşması üçün maddi imkan yaradır.

MüstYqil milli iqtisadiyyat müYyyYn prinsiplYrY Ysaslanmaqla formalaşdırılmalıdır. Artıq yuxarıda verilmiş şYrhlYrY YsasYn aşağıdakı prinsiplYrin rYhbYr tutulması qYnaYtinY gYlmYk olar.

Birincisi, YsasYn ozünün daxili imkanlarına, potensial gücünY arxalanmaq prinsipi. BelY bir prinsipY arxalanmaqla milli iqtisadiyyatın sabit vY tYhlukYsiz inkişafını tYmin etmYk olar. Lakin bu xarici ölkYlYrin iqtisadi imkanlarından istifadY etmYyi inkar etmir vY belY imkanlardan istifadY olunmalıdır.

İkincisi, milli dYyYrlYrY, YnYnYlYrY arxalanmaq vY onları yaşatmaq prinsipi. Yalnız AzYrbaycan xalqına mYxsus olub onu oz mYhsulları ilY hYr yerdY tanıtmağa qadir olan butun istehsal sahYlYri, sYnYt nümunYlYri, iri vY xırdalığından asılı olmayaraq, qorunub saxlanılmalı vY inkişaf etdirilmYlidir.

Ucüncüsü, tarixlik prinsipi. Bu prinsip mustYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması prosesindY konkret tarixi şYraitin nYzYrY alınmasını nYzYrdY tutur. MYsYlYn, AzYrbaycan dövlYti müharibY vYziyyYtindY olduğunu, torpaqlarının 20%-dYn coxunun işğal altında tapdalandığını hec zaman unutmamalı vY ölkYnin müdafiYsi ilY bağlı sahYlYrin inkişaf etdirilmYsinY xususi fikir verilmYlidir.

Dördüncüsü, AzYrbaycan İslam Dünyasına mYxsus bir ölkY olduğu üçün öz iqtisadiyyatını formalaşdırma prosesindY İslam iqtisadi dYyYrlYrindYn dY bYhrYlYnmYyi bir prinsip olaraq Ysas tutmalıdır.

Beşincisi, optimallıq prinsipi. Bu prinsip müxtYlif iqtisadi sistemlYrdYn, bazar modellYrindYn milli mYnafelYrimizY Yn uyğun gYlYnini secmYyi vY formalaşdırmaği nYzYrdY tutur.

Altıncısı, müasirlik prinsipi. Bu prinsip müstYqil iqtisadiyyatımızı formalaşdırma prosesindY dar milli çYrçivYdY qalmamağı, dünya ölkYlYrinin tYcrübYsindYn, kömYyindYn, elmi-texniki tYrYqqinin müasir nailiyyYtlYrindYn istifadY olunmasını nYzYrdY tutur.

MüstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması bir sıra qanunauyğunluqlara YmYl olunmasını tYlYb edir:

1. MüstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşdırılmasında lYngliyY yol vermYk olmaz, proses tYdriclY getsY dY sürYtli olmalıdır;

2. KöhnY iqtisadi sistemdY milli mYnafelYrimizY uyğun gYlYn nY varsa, qorunub saxlanılmalı vY istifadY olunmalıdır;

3. İqtisadiyyatın tYkrar istehsal strukturuna daxil olan bütün sahYlYrinin eyni vaxtda formalaşdırılması;

4. Bütün sahYlYrdY bazar münasibYtlYri sisteminY eyni vaxtda keçilmYsi vY milli bazarın formalaşdırılması;

5. MüstYqil iqtisadiyyatın AzYrbaycan xalqının milli mYnafelYrinin reallaşdırılmasını tYmin edYn bir şYkildY formalaşdırılması;

6. Yeni mYzmunlu milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması prosesindY AzYrbaycan xalqının vY dovlYtin fYal iştirakının tYmin olması.

Adı cYkilYn prinsiplYr vY qanunauyğunluqlara YmYl etmYklY müstYqilliyimizin möhkYm bünövrYsi olan iqtisadiyyatı formalaşdırmaq kimi çYtin bir vYzifYni yerinY yetirmYk olar.
§3. Milli bazar vY milli valyuta
MüstYqil milli iqtisadiyyatın zYruri, mövcud şYrtlYrindYn biri vahid milli bazarın olmasıdır. Milli iqtisadiyyatın strukturunda milli bazarın özünYmYxsus yeri vY rolu vardır. Buna görY dY müstYqil milli iqtisadiyyatın formalaşması ilY yanaşı onun etibarlı dayağı olan milli bazar da formalaşdırılmalıdır.

Milli bazar milli iqtisadiyyata Ysaslanan mürYkkYb strukturlu, bazar subyektlYrinin iqtisadi mYnafelYrinin reallaşmasına xidmYt edYn iqtisadi mexanizmY vY idarYetmY quruluşuna malik munasibYtlYr sistemidir. Milli bazarın tYmYlini ilk növbYdY ölkYnin özündY, mYhsulların vY xidmYtlYrin kütlYvi istehsalı tYşkil edir, o milli iqtisadiyyata söykYnir. Milli bazar istehsalci vY istehlakcılardan ibarYt olan bazar subyektlYrinin sYmYrYli fYaliyyYti ücün şYrait yaratmaqla yanaşı olkYnin dünya iqtisadi mYkanına cıxmasını da tYmin etmYlidir.

Milli bazarın yaranması ilk novbYdY daxili bazarların yaranması ilY bağlıdır vY o, ardıcıl mYrhYlYlYrdYn kecmYklY formalaşır. Birinci mYrhYlYdY, mYhYlli bazarlar yaranır, ikinci mYrhYlYdY, mYhYlli bazarların Ysasında yerli bazarlar yaranır, üçüncü mYrhYlYdY, isY region bazarları formalaşır, dördüncü mYrhYlYdY, region bazarlar ölkYnin iqtisadi rayonlarını bir-biri ilY bağlayır vY vahid milli bazarın yaranması prosesi başa catır. Milli bazarın formalaşması prosesindY onun subyekt vY obyektlYri genişlYnir.

Milli bazar milli iqtisadiyyatın tYzahürüdür vY bu mYnada milli iqtisadiyyat vY milli bazar elY bir Yrazi, istehsal vY mübadilY vahidliyidir ki, orada istehsal-tYdavül YlaqYlYri müYyyYn iqtisadi, sosial, siyasi vY mYnYvi birliyY malik olmalıdır. Buna görY dY müstYqil vahid milli bazarın formalaşması aşağıdakı zYruri şYrtlYr daxilindY mümkün olur:

1. Real müstYqil milli dövlYtin olması;

2. İctimai YmYk bölgüsünün formalaşmış ölkYdaxili strukturunun olması;</sub>