Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

Игтисади системлярин мягсядляри

Yüklə 15,57 Mb.

səhifə	5/43
tarix	21.11.2018
ölçüsü	15,57 Mb.
	#84324

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 43

sistemi

Игтисади системлярин мягсядляри

схеми

Там мяшьуллуьу тямин

етмяк

Игтисади артым

Гиймятин сявиййясинин

сабитлийи

Игтисади азадлыг

Игтисади сямярялилик

Эялирлярин ядалятли бюлэцсц

Сосиал игтисади тяминат:дювлят ямяк габилиййяти ол-

майанларрн, гоъаларын, хястялярин вя с. игтисади йашайышларыны тямин етмялидир

_{Sxem 2. İqtisadi sistemilYrin mYqsYdlYri}

_{§2. İctimai istehsal vY onun tYrYflYri. MYhsuldar qьvvYlYr vY istehsal mьnasibYtlYri. İqtisadi sistemdY tYsYrrьfat mexanizmi.}
_{HYr bir iqtisadi sistemdY istehsal, bцlgь, mьbadilY vY istehlak sistemin sabit, dYyişmYz ьnsьrlYridir. Onların vYhdYtliyi ictimai istehsalı tYşkil edir vY bu vYhdYtlikdY bilavasitY istehsal aparıcı rol oynayır.}

_{İstehsal insanın mYqsYdYuyğun mYhsuldar fYaliyyYtidir. Bu fYaliyyYtin nYticYsindY insana lazım olan nemYtlYr yaranır. ЦzьnY lazım olan nemYtlYri yaratmaq ьзьn insan tYbiYtY mьraciYt edir, onunla YlaqYyY girir. Buna gцrY dY istehsal – ilk nцvbYdY insanla tYbiYt arasında qarşılıqlı tYsir, insanın maddi nemYtlYrY (Yrzaq, paltar, mYnzil vY s.) olan tYlYbatını цdYmYk naminY bu nemYtlYri hazırlamağa yцnYldilmiş mYqsYdYuyğun fYaliyyYt prosesidir.}

_İ_stehsal_prosesinin_ba_ş_verm_Y_si_üçün_:1)_Y_m_Y_k_al_Y_tl_Y_ri₍_vasit_Y_l_Y_ri_),2)_Y_m_Y_k_predmetl_Y_ri_{, 3)}_bu_vasit_Y_l_Y_ri_h_Y_r_Y_k_Y_t_Y_g_Y_tirm_Y_yi_bacaran_insanlar_laz_ı_md_ı_r_.

_{mYk vasitYlYri ilY YmYk predmetlYri istehsal vasitYlYrini tYşkil edir. İstehsal vasitYlYri istehsalın maddi amilini, bu vasitYlYri hYrYkYtY gYtirYn insanlar isY istehsalın şYxsi amilini tYşkil edir.}

_{İstehsal vasitYlYri vY onları hYrYkYtY gYtirYn, maddi vY mYnYvi nemYtlYr istehsal etmYyi bacaran insanlar cYmiyyYtin mYhsuldar qüvvYlYri (mYhsul yaradan qüvvYlYri) adlanır. CYmiyyYtin sYrvYtini artıran nY varsa mYhsuldar qüvvYdir. Bu mYnada istehsala xidmYt edYn bütün sahYlYr, o cümlYdYn elm dY mYhsuldar qüvvYdir. MYhsul yaradan qüvvYlYr (mYhsuldar qüvvY) ictimai istehsalın birinci tYrYfini tYşkil edir vY insanların tYbiYtY münasibYtini ifadY edir. İnsanın tYlYbatlarını ödYmYk üçün yalnız tYbiYtlY YlaqYyY girmYk kifayYt deyildir. Bunun üçün insanlar öz aralarında, istehsal edY bilmYk üçün münasibYtY, istehsal münasibYtlYrinY girmYlidirlYr. İqtisadi sistemin mYzmununa daxil olan istehsal münasibYtlYri ictimai istehsalın ikinci tYrYfini tYşkil edir.}

_{İstehsal etmYk üçün insanlar müYyyYn formada birlYşmYli, bilik vY bacarıqlarını mübadilY etmYli, öz aralarında müYyyYn münasibYtY girmYlidirlYr. Yalnız bu münasibYtlYr sayYsindY insanlar tYbiYtlY YlaqYyY girib lazım olan nemYtlYri istehsal edY bilirlYr.}

_{TYrif: Maddi nemYtlYrin ictimai istehsalı vY mYnimsYnilmYsi üzrY yaranan münasibYtlYr – istehsal münasibYtlYri adlınar.}

_{İnsanlar hYmişY YsasYn birlikdY, icma, qrup, kollektiv halında istehsalla mYşğul olur vY bu zaman zYruri olan münasibYtlYrY girmYklY istehsal edY bilirlYr. «Ayrılıb xüsusilYşmiş fYrdin cYmiyyYtdYn kYnardakı istehsalı… birlikdY yaşayıb bir-biri ilY danışan fYrdlYr olmadan dilin inkişafı kimi mYnasız bir şeydir» (K.Marks).}

_İ_stehsal_{mьnasibYtlYri}_eyni_xarakterli_deyildir_._İ_stehsal_ı_n_texniki_tY_ş_kili_ilY_ba_ğ_l_ı_{mьnasibYtlYr}_dY_onun_mYzmununa_aid_olub_hYr_cьr_istehsala_xasd_ı_r_.

_Bilavasit_Y_Y_m_Y_k_prosesind_Y_istehsal_ı_n_t_Y_ş_kili_il_Y_ba_ğ_l_ı_münasib_Y_tl_Y_rd_Y_n_ba_ş_qa_iqtisadi_,_istehsal_münasib_Y_tl_Y_ri_d_Y_mövcuddur_._Bunlar_istehsal_vasit_Y_l_Y_ri₍_amill_Y_ri₎_v_Y_istehsal_ı_n_n_Y_tic_Y_si_olan_nem_Y_tl_Y_rin_m_Y_nims_Y_nilm_Y_si_üzr_Y_münasib_Y_tl_Y_rdir_,_mülkiyy_Y_t_münasib_Y_tl_Y_ridir_._Bütün_iqtisadi_sisteml_Y_rin_Y_sas_ı_n_ı_mülkiyy_Y_t_münasib_Y_tl_Y_ri_t_Y_ş_kil_edir_._İ_stehsal_münasib_Y_tl_Y_rinin_mahiyy_Y_ti_,_formas_ı_v_Y_tipl_Y_ri_istehsal_amill_Y_ri_üz_Y_rind_Y_mülkiyy_Y_tin_formas_ı_il_Y_mü_Y_yy_Y_n_olunur_.

_{İstehsal münasibYtlYri sistem halındadır. Bu sistemY mülkiyyYt münasibYtlYri ilY yanaşı istehsal, bölgü, mübadilY vY istehlak prosesi zamanı yaranan münasibYtlYr dY daxildir. İstehsal münasibYtlYrinin subyekti yalnız istehsalın özündY çalışan insanlar deyil, özünün fYaliyyYt növündYn asılı olmayaraq cYmiyyYtin bütün üzvlYridir. BilavasitY istehsalla mYşğul olmayanlar bölgü, mübadilY vY istehlak proseslYrindY iştirak edirlYr.}

_İ_qtisadi_{mьnasibYtlYr}_mьrYkkYb_sistemdir_vY_bu_sistemdY_birinci_vY_ikinci_dYrYcYli_,_sadY_vY_mьrYkkYb_,_Ysas_vY_tцrYmY_{mьnasibYtlYr}_{fYrqlYndirilmYlidir}_.

_İ_qtisadi_sistem_insanlar_ı_n_dü_ş_ünülmü_ş_,_mü_Y_yy_Y_n_m_Y_qs_Y_d_Y_yön_Y_ldilmi_ş_f_Y_aliyy_Y_ti_il_Y_ba_ğ_l_ı_d_ı_r_._İ_nsan_öz_f_Y_aliyy_Y_tin_Y_müt_Y_ş_Y_kkil_v_Y_idar_Y_etm_Y_ünsürl_Y_rini_d_Y_daxil_edir_._Buna_gör_Y_d_Y_ictimai_istehsalda_sosial_-_iqtisadi_forma_il_Y_yana_ş_ı_mü_Y_yy_Y_n_t_Y_ş_kilati_-_iqtisadi_formalar_da_mövcuddur_._Birg_Y_Y_m_Y_k_f_Y_aliy_Y_ti_mü_Y_yy_Y_n_qaydada_t_Y_ş_kil_v_Y_idar_Y_olunma_ğı_t_Y_l_Y_b_edir_.

_{DemYli, iqtisadi sistemin tYşkili vY idarY olunması üzrY dY münasibYtlYr yaranır vY iqtisadi münasibYtlYr sistemindY özünY mYxsus yer tutur. BelYliklY, ictimai istehsal münasibYtlYri sistemindY üç növ münasibYtlYr xüsusi olaraq fYrqlYnirlYr: 1) MYhsuldar qüvvYlYrin fYaliyyYti prosesindY insanların iştirakını ifadY edYn texnoloji münasibYtlYr; 2) Sosial-iqtisadi münasibYtlYr, yYni mülkiyyYt münasibYtlYri. Bu müYyyYnedicidir; 3) İstehsalın tYşkili vY idarY olunması üzrY münasibYtlYr. Bunlar bütün iqtisadi sistemlYrY xas olan münasibYtlYrdir, ancaq onlar öz spesifikliyi ilY fYrqlYnir.}

_T_YsYrrьfat_mexanizmi_.

_{İqtisadi sistemlYr цzlYrinY xas olan tYsYrrьfat mexanizminY malikdir vY belY bir mexanizmin olmasını YksYr iqtisadзılar qYbul edir. HYtta bYzi mьYlliflYr iqtisadi sistemi «istehsala, gYlirY, istehlaka aid qYrarların qYbul edilmYsi vY reallaşdırılması ьзьn mexanizm vY institutların mYcmusu» hesab edirlYr.}

_F_._Prayor_adl_ı_iqtisadç_ı_iqtisadi_sistemi_ona_aid_olan_mexanizmin_ünsürl_Y_rinin_m_Y_cmusu_kimi_s_Y_ciyy_Y_l_Y_ndir_Y_r_Y_k_qeyd_edir_ki_,_iqtisadi_sistem_«_…_iqtisadi_davran_ı_ş_lara_v_Y_n_Y_tic_Y_l_Y_r_Y_t_Y_sir_ed_Y_n_institutlar_ı_,_t_Y_ş_kilatlar_ı_,_qanun_v_Y_qaydalar_ı_,_Y_n_Y_n_Y_l_Y_ri_,_inamlar_ı_,_mövqel_Y_ri_,_qada_ğ_alar_ı_v_Y_davran_ı_ş_sxeml_Y_rini_özünd_Y_birl_Y_ş_dirir_{» (}_İ_qt_._n_Y_z_._s_.54-55)._Burada_sadalanan_qanun_v_Y_qada_ğ_alar_,_qaydalar_,_davran_ı_ş_sxeml_Y_ri_t_Y_s_Y_rrüfat_mexanizminin_ünsürl_Y_rin_Y_aiddir_.

_{HYr bir iqtisadi sistem müYyyYn qaydada tYşkil vY idarY olunmalıdır, iqtisadi sistemin iştirakçıları müYyyYn mexanizmin ünsürlYri vasitYsilY YlaqYyY girmYli, münasibYtdY olmalı, istehsal edilmiş nemYtlYrin bölgüsündY iştirak edib ondan pay almalıdırlar.}

_{AlimlYr istehsalı, bölgünü, mübadilYni vY istehlakı iqtisadi sistemin müYyyYnedici elementlYri hesab edirlYr. Artıq mYlumdur ki, mYhdud resurslar şYraitindY iqtisadi sistemin elementlYrinin hYr birinin özünY xas olan fYaliyyYt mexanizmi ilY yanaşı onların vYhdYtliyini tYmin edYn mexanizm dY vardır. Bütün bunlar iqtisadi sistemdY fYaliyyYt göstYrYn mexanizmlYrdir.}

_{İqtisadi sistemin tYsYrrüfat mexanizmi – sistemi hYrYkYtY gYtirmYk, idarY etmYk üçün tYtbiq olunan konkret tYsYrrüfatçılıq formalarının, metodların, iqtisadi göstYricilYrin vY mYnafelYrin, tYnzimlYyici vasitYlYrin, hüquqi normaların vY tYşkilat strukturlarının mYcmusudur.}

_{Bazar iqtisadiyyatı mexanizminin tam fYaliyyYt göstYrmYdiyi iqtisadi sistemlYrdY qeyri-iqtisadi metodlardan, vasitYlYrdYn istifadY olunur. Burada qeyri-iqtisadi mYcburiyyYt vasitYlYri olan cYza formalarından, mYcbur etmYdYn, zorakılıqdan, adYt-YnYnYlYrdYn, dini qaydalardan vY s. istifadY olunur. Qeyri-iqtisadi metodların geniş tYtbiq edildiyi iqtisadi sistemlYrdY bazar elementlYrindYn dY istifadY olunur. (qiymYtdYn, ticarYt qaydalarından vY s.).}

_{Bazar iqtisadi sistemin qYrarlaşdığı şYraitdY: iqtisadi metodlar, bazar mexanizmi, inhisar mexanizmi, plan mexanizmi, inzibati-hüquq mexanizmi eyni vaxtda fYaliyyYt göstYrir vY buna qarışıq mexanizm dY demYk olar. Ancaq iqtisadi sistem bazar tYbiYtli olduğuna görY tYsYrrüfatçılığın bazar mexanizmi hYlledici rola malikdir. Bu sistemdY qiymYt, vergi, faiz, renta, mYnfYYt, YmYk haqqı vY s. kimi iqtisadi vasitYlYrlY tYsYrrüfat mexanizmi hYrYkYtY gYtirilir. TYsYrrüfat mexanizminin bu vasitYlYrindYn sonrakı mövzularda geniş danışılacaqdır.}

_{§3. İqtisadi sistemin tiplYri. Keçid iqtisadiyyatı.}
_{İqtisadi sistemlYr цzlYrinin maddi-texniki bazasına, mьlkiyyYtin formaları vY mьlkiyyYt mьnasibYtlYrinin xarakterinY, tYsYrrьfat mexanizminY vY idarYetmY sistemlYrinY gцrY vY başlıca sosial-iqtisadi problemlYrin hYllinin tYşkili vY hYlli ьsullarına gцrY fYrqlYnirlYr.}

_İ_qtisadi_sisteml_Y_r_özl_Y_rinin_inki_ş_af_s_Y_viyy_Y_l_Y_ri_,_yetkinlik_d_Y_r_Y_c_Y_l_Y_ri_v_Y_h_Y_ll_etm_Y_li_olduqlar_ı_v_Y_zif_Y_l_Y_rin₍_probleml_Y_rin₎_müxt_Y_lif_olmas_ı_na_baxmayaraq_,_bütün_iqtisadi_sisteml_Y_rin_ham_ı_s_ı_üçün_eyni_olan_probleml_Y_r_d_Y_mövcuddur_._Bunlar_{: 1)}_n_Y_istehsal_etm_Y_k_{; 2)}_nec_Y_istehsal_etm_Y_k_{; 3)}_kim_üçün_istehsal_etm_Y_kdir_._Bu_probleml_Y_rin_h_Y_lli_üsullar_ı_da_müxt_Y_lifdir_.

_{İqtisadi sistemlYrin fYrqlYndirilmYsinY yanaşma üsulları eyni deyildir. Müasir YdYbiyyatda aşağıdakı yanaşma üsulları mövcuddur: 1) formasiyalı; 2) sivilizasiyalı; 3) mYrhYlYli; 4) informasiyalı vY s.}

_{Formasiyalı yanaşma K.Marks tYliminY aiddir. Bu tYlimY görY cYmiyyYt öz tarixi inkişafında beş mYrhYlYdYn keçir vY bu mYrhYlYlYrin hYr biri digYrindYn köklü fYrqli olan istehsal üsullarıdır, iqtisadi sistemlYrdir. K.Marks tarixin inkişaf mYrhYlYlYrini: ibtidai icma, quldarlıq, feodalizm, kapitalizm, kommunizm (sosializm) kimi adlandırır vY onların hYr birini ayrıca ictimai-iqtisadi formasiya hesab edir. K.Marksa görY insan cYmiyyYti ardıcıl olaraq bu mYrhYlYlYrdYn keçYrYk Kommunizm adlandırılan cYmiyyYtY çatacaq. O, bu cYmiyyYtY yüksYk dYrYcYdY inkişaf etmiş vY insanların bütün Ysas tYlYbatlarını ödYmYyY qadir olan iqtisadi sistem kimi baxırdı.}

_{MYrhYlYli yanaşma. Amerikalı alim Uolter Rostou da hesab edir ki, cYmiyyYtin inkişafı beş mYrhYlYdYn keçir: 1) YnYnYvi cYmiyyYt, 2) keçid cYmiyyYti (mYrkYzlYşmiş dövlYt yaranır, sahibkarlıq inkişaf edir), 3) irYliyY hYrYkYt mYrhYlYsi (sYnaye inqilabı), 4) yetkinlik mYrhYlYsi (ETİ, şYhYr Yhalisinin hökmranlığı), 5) kütlYvi istehlak mYrhYlYsi (istehlak şeylYri istehsalı artır, xidmYt sferası üstünlük tYşkil edir).}

_{Sivilizasiyalı yanaşma. Bu yanaşmada cYmiyyYtin tarixi inkişafı sivilizasiyanın müxtYlif mYrhYlYlYri kimi sYciyyYlYndirilir vY ictimai inkişafda yeddi sivilizasiya dövrü göstYrilir:}

_{Neolit sivilizasiyası – 30-35 Ysr;}
_{ŞYrq sivilizasiyası – 20-30 Ysr;}
_{Antik sivilizasiya – 12-13 Ysr;}
_{İlkin feodal sivilizasiyası – 7 Ysr;}
_{SYnayelYşmYnin YvvYli – 4,5 Ysr;}
_{SYnaye dövrü – 2,3 Ysr;}
_{SYnayelYşmYdYn sonrakı dövr – 1,3 Ysr.}

_{Müasir dövrü isY informasiya Ysri kimi sYciyyYlYndirilir.}

_C_YmiyyYtin_inki_ş_af_ı_n_ı_n_bu_cьr_dцvrlYrY_{bцlьnmYsinin}_цzь_ş_Yrtidir_vY_belY_bцlgь_iqtisadi_sistemlYri_{fYrqlYndirmYyi}_ş_YrtlYndirmir_.

_Mövcud_Y_d_Y_biyyatda_iqtisadi_sisteml_Y_ri_f_Y_rql_Y_ndirm_Y_k_üçün_dörd_meyar_Y_sas_{götürülür}_:

_{İstehsal amillYri üzYrindY mülkiyyYtin forması;}
_{sas iqtisadi qYrarların necY qYbul edilmYsi;}
_{İqtisadi fYaliyyYtin YlaqYlYndirilmYsi üsulu;}
_{İqtisadi fYaliyyYtin hYyata keçirilmYsindY maraqlandırmanın motivlYri.}

_Bu_meyarlara_uy_ğ_un_olaraq_sxemdYki_iqtisadi_sistemlYri_{fYrqlYndirmYk}_olar_.
_ЏnYnYvi

_{İqtisadi sistem}

_Bazar

_{iqtisadiyyatı}

_sistemi

_{İnzibati mYrkYzlYşdirilmiş tYsYrrьfat}

_{sistemi (planlı idarY olunan sistem)}

_{Qarışıq iqtisadi sistem}

_{Keзid iqtisadiyyatı}

_sistemi

_{Sxem 3. İqtisadi sistemin nцvlYri}
_{DemYli, bu meyarlara YsasYn iqtisadi sistemlYrin aşağıdakı nцvlYri gцstYrilir: 1. YnYnYvi iqtisadi sistem; 2. bazar iqtisadi sistemi; 3. planlı iqtisadi sistem; 4. qarışıq iqtisadi sistem; 5. keзid iqtisadi sistemi.}

_I_n_Y_n_Y_vi_iqtisadi_sistem_._Bu_sistem_ad_Y_t_-_Y_n_Y_n_Y_l_Y_r_Y_Y_saslanmaqla_istehsal_ı_t_Y_ş_kil_etdiyin_Y_,_istehsal_zaman_ı_uzun_dövr_Y_rzind_Y_eyni_üsul_v_Y_vasit_Y_l_Y_rd_Y_n_istifad_Y_edildiyin_Y_gör_Y_bel_Y_adland_ı_r_ı_l_ı_r_._Bu_iqtisadi_sistemd_Y_:

_{çoxukladlıq mövcuddur – müxtYlif mülkiyyYt formalarına Ysaslanır;}
_{bir çox ölkYlYrdY icma mülkiyyYt forması saxlanılır vY bunun Ysasında natural tYsYrrüfat mövcuddur;}
_{xırda xüsusi mülkiyyYt vY bu Ysasda xırda YmtYY istehsalı mövcuddur;}
_{bu iqtisadi sistemY xas olan tYsYrrüfat forması kYnd tYsYrrüfatı vY sYnYtkarlıqdır.}

_Bu_sistemdY_iqtisadi_qYrarlar_hYr_bir_uklad_sYviyyYsindY_,_icmalar_oldu_ğ_u_halda_icmada_,_icma_ba_ş_з_ı_s_ı_sYviyyYsindY_qYbul_olunur_._İ_stehsal_ı_n_mYqsYdi_minimum_tYlYbatlar_ı_цdYmYkdir_._Bu_iqtisadi_sistem_geridY_qalm_ı_ş_,_Yn_sadY_texnikaya_vY_Yl_YmYyinY_Ysaslan_ı_r_._AdYt_-_YnYnYlYr_qabaqc_ı_l_texnikan_ı_n_vY_{texnologiyalar}_ı_n_tYtbiqinY_mane_olur_._Buna_gцrY_dY_YmYk_mYhsuldarl_ığı_n_ı_n_sYviyyYsi_зox_a_ş_a_ğı_d_ı_r_.

_II_._Bazar_iqtisadi_sistemi_._Bu_Y_mt_YY_-_pul_münasib_Y_tl_Y_rin_Y_v_Y_xüsusi_mülkiyy_Y_t_Y_Y_saslanan_,_bazar_qanunlar_ı_v_Y_bazar_mexanizmi_il_Y_t_Y_nzim_olunan_,_istehsalç_ı_v_Y_istehlakç_ı_lar_ı_n_azad_r_Y_qab_Y_ti_v_Y_azad_seçiminin_hökm_sürdüyü_iqtisadi_sistemdir_._Bu_sistemd_Y_istehsalç_ı_v_Y_istehlakç_ı_lar_bazar_qiym_Y_tl_Y_ri_vasit_Y_sil_Y_laz_ı_m_olan_informasiyan_ı_al_ı_r_:_n_Y_,_nec_Y_v_Y_kim_üçün_istehsal_etm_Y_k_haqda_müst_Y_qil_q_Y_rar_q_Y_bul_edirl_Y_r_._Bu_sistemd_Y_bazar_qiym_Y_tl_Y_ri_t_Y_l_Y_b_v_Y_t_Y_klif_Y_sas_ı_nda_formala_ş_ı_r_._sas_m_Y_qs_Y_d_–_yüks_Y_k_m_Y_nf_YY_t_Y_ld_Y_etm_Y_kdir_.

Yüklə 15,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 43