Bob. Moliyaviy tahlilni tashkil etish va axborot manbalari

Xususiy sarmoya – subyektning majburiyatlarni chegirib 
tashlagandan keyingi aktivlaridir. 
Xususiy sarmoya ustav, qo‘shilgan, zaxiralar sarmoyasi va 
taqsimlanmagan foydadan iboratdir. Zarur hollarda ustav, qo‘shilgan, 
zaxira sarmoyalari tahliliy jihatdan alohida hisobga olinadi. Buxgalteriya 
balansidagi xususiy sarmoyaning miqdori aktivlar qiymatini va 
majburiyatlarni baholashga bog‘liqdir. 
Majburiyatlar – shaxsning (qarzdorning) boshqa shaxs (kreditor) 
foydasiga muayyan ishni amalga oshirish, masalan, mol-mulkni 
topshirish, ishni bajarish, pul to‘lash va boshqa majburiyatlaridir yoxud 
muayyan xatti-harakatdan tiyilib turish majburiyatidir, kreditor esa 
qarzdordan o‘z majburiyatlarini bajarishini talab qilishga haqlidir. 
Xo‘jalik yurituvchi subyekt boshqa yuridik va jismoniy shaxslar 
oldida joriy mas’uliyatli ekanligi majburiyatning asosiy tavsifidir. 
Majburiyatlar ustavning yoki shartnomaning talablari oqibati 
sifatida kuchga kirishi mumkin. Masalan, olingan tovar-moddiy 
zaxiralar va xizmatlar uchun to‘lanadigan summalar. Majburiyatlar oldin 
tadbirkorlik ishi jarayonida, yaxshi munosabatlarni saqlab turish yoki 
xolisona tarzda ish ko‘rishda ham yuzaga keladi. Masalan, agar xo‘jalik 
yurituvchi subyekt kafolat muddati tugaganidan so‘ng o‘z mahsulotidagi 
kamchiliklarni tuzatish to‘g‘risida qaror qabul qilsa, shu bo‘yicha 
qilingan xarajatlar ham majburiyatlar deb hisoblanadi. 
Hozirgi majburiyat bilan kelgusi majburiyat o‘rtasida chegara 
bo‘lishi kerak. Xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarining kelgusida 
aktivlarni sotib olish haqida qabul qilgan qarori majburiyat paydo 
bo‘lishiga sabab bo‘lmaydi. Majburiyat odatda aktiv olinganda yoki 
xo‘jalik yurituvchi subyekt aktivni sotib olish to‘g‘risida bitimga 
kirishgandagina paydo bo‘ladi. 
Tegishli majburiyatni bajarish odatda boshqa tarafning e’tirozlarini 

---

129 
qondirish uchun iqtisodiy foydani ifodalovchi xo‘jalik yurituvchi 
subyekt resurslarini o‘ziga jalb etadi. Majburiyatlarning bajarilishi har 
xil usullarda (qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan hollardan tashqari) 
amalga oshiriladi: 
- haq to‘lash bilan; 
- boshqa aktivlarni berish bilan; 
- xizmatlarni ko‘rsatish bilan; 
- ushbu majburiyatni boshqasi bilan almashtirish orqali; 
- majburiyatlarni aksiyalarga almashtirish orqali. 
Majburiyat, kreditor o‘z huquqlaridan bosh tortgan hollarda yoki 
kreditor ana shu huquqlaridan mahrum bo‘lganida, bajarilgan deb 
hisoblanishi mumkin. 
Majburiyatlar avvalgi bitimlar yoki o‘tgan voqealarning natijasidir. 
Masalan, tovar-moddiy zaxiralarni sotib olish va xizmatlarni olish bilan 
to‘lanishi kerak bo‘lgan (agar ular ilgari to‘lanmagan bo‘lsa yoki 
yetkazib berilganda) schyotlar ham olinadi. 
Zaxiralar – kelgusida muayyan xarajatlarga sarflanishi mumkin 
bo‘lgan xususiy sarmoyaning bir qismidir. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektni va kreditorlarni zararlarning 
oqibatlaridan qo‘shimcha tarzda himoya qilishni ta’minlash uchun 
zaxiralarni vujudga keltirish zarur. Zaxiralarni hosil qilish va ularning 
miqdori haqidagi axborot qarorlar qabul qilishda foydalanuvchilar uchun 
ahamiyatlidir. Zaxiralarni vujudga keltirish xo‘jalik yurituvchi 
subyektga doir qonunchilikda va ustavda (soliq qonunlarini buzmagan 
holda) ko‘zda tutiladi.