Bob. Moliyaviy tahlilni tashkil etish va axborot manbalari

2.2. Moliyaviy tahlilni tashkil etish shakllari. Moliyaviy tahlilni 
tashkil etishda korxonaning tarmoq xususiyati, faoliyat ko‘lami, 
raqobatdagi o‘rni kabi jihatlarini hisobga olish 
Moliyaviy tahlilni tashkil etish yuzasidan rasmiy jihatlarning 
belgilanmaganligi sababli uni tashkil etishda an’anaviy yo‘nalishlardan 
foydalanish mumkin. 
Odatda, buxgalteriya hisobini va auditni (ichki, tashqi) tashkil 
etishdagi rasmiy jihatlar bilan belgilangan aniq tartib va qoidalar 
moliyaviy tahlilni tashkil etishda asos bo‘lib xizmat qiladi. 
Jumladan, yangi tahrirdagi “Buxgalteriya hisobi” to‘g‘risidagi 
qonunning “Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etish” to‘g‘risidagi 
11-moddasi buxgalteriya hisobi va hisobotini buxgalteriya hisobi 
subyektining rahbari amalga oshirishi qayd etiladi hamda buxgalteriya 
hisobi subyektining rahbari qanday huquqlarga ega ekanligi tarkiblanadi. 
Ushbu huquqlar qatorida:
Buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari boshchiligida buxgalteriya 
hisobi xizmatini tashkil etish yoki shartnoma asosida jalb qilingan 
buxgalter xizmatidan foydalanish; 
Buxgalteriya hisobini yuritishni ixtisoslashtirilgan tashkilotga 
(auditorlik tashkilotlari, soliq maslahatchilari tashkilotlari va ustavida 
buxgalteriya hisobini yuritish bo‘yicha xizmat ko‘rsatish nazarda 
tutilgan boshqa tashkilotlar) shartnoma asosida yuklashi; 
Buxgalteriya hisobini mustaqil yuritishi qayd etiladi. 
Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishning ushbu tartiblari 
bevosita, moliyaviy tahlilga nisbatan ham to‘la mos deyish mumkin. 
Tahlilni tashkil etish shakli sifatida ichki moliyaviy tahlilni tashkil 
etilishi va tashqi moliyaviy tahlilni tashkil etilishini tarkiblash maqsadga 
muvofiqdir. 

---

111 
Tashqi moliyaviy tahlil cheklangan axborotlarni aks ettiruvchi 
moliyaviy hisobot shakllari asosida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning 
moliyaviy holatini o‘rganishni xarakterlaydi va korxona erishgan 
natijalarining barcha sirlarini ochib berish imkonini bermaydi. Ushbu 
tahlil ichki axborot bazasidan foydalanish imkoniga ega bo‘lmagan, 
korxona faoliyati bilan qiziquvchi kontragentlar, mulk egalari yoki 
davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. 
Tashqi moliyaviy tahlilning ahamiyatli jihatlari quyidagilar bilan 
xarakterlanadi: 
- tahlil subyektlari va axborot foydalanuvchilarining ko‘pligi; 
- tahlilchilarning maqsadi va qiziqishlarining turli tumanligi; 
- hisobga olish va hisobotlarning normativ qoidalari, tahlil etishning 
rasmiy jihatlarining belgilanganligi; 
- tahlilning faqat chop etiladigan moliyaviy hisobot shakllaridagi 
axborotlar bazasiga tayangan holda o‘tkalishi; 
- qo‘yiladigan analitik masalalarning cheklanganligi; 
- axborot foydalanuvchilar uchun korxona faoliyati yuzasidan tahlil 
natijalaridan foydalanishning maksimal ochiqligi. 
Tashqi moliyaviy tahlilning asosiy jihatlari moliyaviy hisobot 
ma’lumotlari asosida korxona aktivlari, o‘z mablag‘lari manbai va 
majburiyatlarining o‘zgarishi, to‘lov layoqati va likvidlilik darajasi, 
moliyaviy holati va barqarorligi, bozor va ish aktivligi, moliyaviy va 
iqtisodiy salohiyati, iqtisodiy mustahkamligi va nochorligi, foyda va 
rentabellik darajasi, pul oqimi va xususiy kapitalning o‘zgarishlari, 
korxonaning iqtisodiy reytingini aniqlashga qaratiladi. 
Ichki moliyaviy tahlil – korxonaning ichki bo‘limlari, xodimlari 
tomonidan o‘tkazilib o‘rganiladigan masalalarning ko‘lami bilan tashqi 
moliyaviy tahlildan farq etadi. Ichki moliyaviy tahlilning axborotlar 
bazasi va o‘rganiladigan masalalarning ko‘lami tashqi moliyaviy tahlilga 
nisbatan keng hisoblanadi. Uning axborotlar bazasiga faqat chop 
etiladigan moliyaviy hisobotlargina emas‚ balki moliyaviy hisobning 
barcha manbalari va hisobdan tashqari manbalarni ham kiritish mumkin. 
O‘rganiladigan masalalar ko‘lamini boshqaruvchilar va tahlilchilarning 

---

112 
qiziqishlari doirasidan kelib chiqib belgilash mumkin. Ushbu tahlil 
turining o‘ziga xos xususiyatlarini quyidagi jihatlar bilan izohlash 
mumkin. 
Ichki moliyaviy tahlilning o‘ziga xos jihatlari: 
- tahlil subyektlarining tor guruhi; 
- tahlil natijalari faqat ichki talablarga, korxona boshqaruvi 
yuzasidan yo‘naltirilganligi; 
- teran moliyaviy tahlilni o‘tkazishda axborotlarning keng 
doirasidan foydalanish imkoniyatining yuqoriligi; 
- tahlilni o‘tkazish bo‘yicha normativ metodikalar bilan birgalikda 
aniq reglamentlari (tartiblari) belgilanmagan usullardan foydalanish 
imkoniyatlari; 
- aniq boshqaruv qarorlarini tayyorlash yuzasidan chuqur moliyaviy 
tahlilni o‘tkazish imkoniyati mavjudligi; 
- boshqaruv apparati talablaridan kelib chiqqan holda analitik ishni 
tashkil etilishi. 
Moliyaviy tahlil mazmuni bo‘yicha to‘liq moliyaviy tahlil va 
tematik moliyaviy tahlil turlariga ajratiladi. 
To‘liq moliyaviy tahlil korxona moliyaviy faoliyatining barcha 
jihatlarini kompleks o‘rganishni xarakterlaydi. Tematik moliyaviy tahlil 
korxona moliyaviy faoliyatining alohida jihatlarini va akspektlarini 
o‘rganishni xarakterlaydi. Tematik moliyaviy tahlil predmetiga: 
aktivlardan samarali foydalanish, aktivlarni moliyalashtirishda alohida 
manbalardan optimal foydalanish darajasi, to‘lov layoqati va moliyaviy 
barqarorlik holati, optimal investitsion faoliyat, kapitalning moliyaviy 
tuzilishi kabi masalalarni kiritish mumkin. 
Moliyaviy tahlilda obyektni qamrab olinishi yuzasidan xo‘jalik 
yurituvchi subyektlarning to‘liq (bir butunlikdagi) moliyaviy tahlili, 
alohida bo‘limlar va birliklar moliyaviy holatining tahlili (iqtisodiy 
javobgarlik markazlari bo‘yicha) hamda alohida moliyaviy jarayonlar 
tahlilini tarkiblash mumkin. 
O‘tkazish davri bo‘yicha moliyaviy tahlil oldingi, joriy va istiqbolli 
tahlil turlariga tarkiblanadi.

---

113 
Oldingi moliyaviy tahlil – korxona moliyaviy faoliyatini bir 
butunlikda yoki alohida olingan moliyaviy jarayonlar bo‘yicha shart-
sharoitlarni bilish bilan bog‘lanadi (masalan, uzoq va qisqa muddatga 
bank kreditlarini olish yuzasidan korxonaning to‘lov layoqatini 
baholash). 
Joriy (operativ) moliyaviy tahlil – alohida moliya rejalarini 
bajarilishida yoki moliya operatsiyalarini amalga oshirish davomida 
operativ tarzda moliyaviy holatga ta’sir etish yuzasidan o‘tkaziladigan 
tahlil turidir. 
Istiqbolli moliyaviy tahlil – amaldagi holatni o‘rganish asosida 
moliyaviy holat va uning alohida birliklari bo‘yicha kelajakdagi 
o‘zgarishlarning kutilishlarini baholab beruvchi tahlil turidir. 
Moliyaviy tahlilni tashkil etish bosqichlarini iqtisodiy tahlil va 
uning tarkibiy qismlariga nisbatan yagona asosda birday belgilash 
to‘g‘ri, lekin aynan moliyaviy tahlil yuzasidan uni quyidagi ketma-
ketlikda o‘tkazish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz. 
1. Moliyaviy tahlil maqsadini belgilash va rejasini tuzish; 
2. Moliyaviy tahlil yuzasidan ma’lumotlar bazasini to‘plash; 
3. Moliyaviy tahlilni bevosita o‘tkazish bosqichi; 
4. Tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish bosqichi; 
5. Qarorlar tayyorlash bosqichi; 
6. Tahlil natijalarini realizatsiya qilish bosqichi. 
Iqtisodiy tahlilni yoki moliyaviy tahlilni tashkil etishdagi 
yondashuvlar turlicha bo‘lganligi bilan ularning mazmuni albatta bitta 
jihatga ya’ni tahlilni sifatli va foydali o‘tkazishga qaratilgan. 
Moliyaviy tahlilni tashkil etishda albatta har bitta tarmoqning va 
sohaning o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi lozim. Jumladan, 
xo‘jalik subyektlarining faoliyat turlari bir-biridan tubdan farq qiladi. 
Farqlanish nafaqat ularning faoliyat turida‚ balki mulkiy shaklida, 
kapitalda qatnashishi, mulkiy taqsimotida, ko‘lamida ham mavjud. 
Moliyaviy hisobotlar bir xil shakl va mazmunni ifoda etgani bilan 
ularning qatorlari, qatorlarning shakllanish tartiblari bir-biridan tubdan 
farq qiladi. 

---

114 
Moliyaviy holat va natijaviylikni baholashda bu jihatlarni 
farqlanishi muhim o‘rin tutmasa ham, aslida masalaning yechimi uning 
quyi bo‘g‘iniga, faoliyatning turiga, xususiyatiga, taqsimotning shakliga, 
mulkiy va moliyaviy munosabatlarga borib taqaladi. 
Iqtisodiyotning u yoki bu tarmog‘i yagona maqsadda birlashsa ham, 
boshqa munosabatlarda tubdan farq qiladi. Bu jihat farqlanishlar albatta 
moliyaviy tahlilda hisobga olinishi lozim.
Axborotlar bazasida ham farqlanishni kuzatish mumkin. Masalan 
kichik biznes subyektlari soddalashtirilgan tartibda moliyaviy hisobotni 
tuzadilar va yuritadilar, yirik biznes subyektlari esa umumbelgilangan 
tartibda moliyaviy hisobotni tuzadilar va taqdim etadilar. Shu bilan 
birgalikda ularning soni va mazmunida, auditorlik xulosalarining 
olinishida ham farqlanishlar kuzatiladi. Moliyaviy hisobotlarga 
auditorlik xulosalarining olinishida ham majburiy va majburiy 
bo‘lmagan tarkibini guruhlash mumkin.