Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodikasi fani

2.3.Qushlar va hasharotlar hayotidagi o'zgarishlar.  

Qish  vaqtida  o'simliklarning  uyquga  ketishi  munosabati  bilan  bu  davrda  bolalarning 

diqqate'tiborini  qushlar  hayotiga  va  holatiga  jalb  etish  mumkin.  Dekabr  oyida  shahar  va 

qishloqlarda,  aholi  yashaydigan  punktlarda  chumchuqlar,  qarg'alar,  zag'chalar  va  boshqa 

qishlaydigan  parrandalar  yig'iladi.  Ular  o'ralar,  axlatxonalar,  shuningdek,  serqatnov  yo'llarda 

ozuqa  qidiradilar.  Ovqatlanib  bo'lishgach,  bog'  va  hiyobonlarga  uchib  ketadilar.  Daraxtlarning 

shoxlarida  dam  oladilar.  So'ng,  yana  hovlimahovli  uchib  keladilar.  Qorong'i  tushishi  bilanoq 

to'dato'da bo'lib uchib ketib, baland daraxtlarning shoxlariga qo'nib tunaydilar. 

Dekabr oyida shahar atroflaridan ko'kraklari oqqora rangli katta chittaklar uchib keladilar 

va  Toshkent  bog'  va  hiyobonlarini  to'ldirib  yuboradilar.  Ular,  daraxtlarning  kavaklari  va 

shoxlarida  qishlagan  hasharotlami  topib  yeydilar.  Ular  hasharotlarning  yuz  niinglarcha 

tuxumlarini  ham  tozalaydilar.  Ba'zi  vaqtlarda  zyab  liklar  ham  uchraydi.  Quyoshli  kunlarda 

qushlar ko'proq harai katchan, quvnoq bo'lishadi, bunga bolalarning diqqatini jalb etish kerak. 

Shahar  atrofidagi  joylarda  bu  vaqtda  ko'pgina  so'fito'rg'aylarni  uchratish  mumkin,  ular 

dalalardagi  yovvoyi  o'tlarning  urug'larini  terib  yeydilar.  Shuningdek,  bu  vaqtda  bog'lar  va 

odamlar yashaydigan yerlarga yaqin kelib yashovchi zag'izg'onlami ham uchratamiz. 

Dekabr  oyida  qorayaloq  va  chittaklarning  sayrashi  eshitiladi.  Bog'larda  qizilquyruqlar 

(6rasm) paydo bo'ladi. Kamkam uchrasada, har o'n vilda bir marta sovuq qish vaqtida snegirlar 

(7rasm)  paydo  bo'lishadi.  Ular  sekinsekin  hushtak  chalib  uchadilar.  Bunda  ota  qushgina  emas, 

balki ona qush ham sayraydi (ba'zi qushlarda esa ona qushlar sira sayramaydi). 

Doimiy  qishlovchi  qushlar  bilan  birgalikda  ahyonahyonda  jarqanotiarni  uchratish 

mumkin. Bu qushlar tog' qoyalaridan shaharga tushib kelishadi va xoliroq yerdagi g'isht devorli 

binolarga joylashadilar. 

Qor  yoqqan  vaqtda  bu  qushlar  och  qolishadi  va  hatto  ochlikdan  o'la  boshlaydilar.  Ular 

birovning ovqat berishiga muhtoj bo'lib qoladilar. Shuning uchun bolalar bog'chalari hovlilarida 

qushlarni oziqlantirish maqsadida harturli inlaryasab qo'yish kerak. Bunday manzara bolalar bilan 

birgalikda  qushlarning  harakatlarini  kuzatish  imkoniyatini  beradi.  Qushlarni  cho'chitib 

yubormaslik  maqsadida  inlar  uchun  tinch  yerlarni  tanlaydilar.    Ularni  daraxtlarga,  uylarning 

devorlariga osib qo'yadilar, deraza tokchalariga o'rnatadilar. Donxo'rak yoki inlarda doimo ozuqa 

bo'lishi  kerak.  Qushlar  bunday  ozuqalarga  ko'nikadilar  va  liar  kuni  ma'lum  soatlarda  uchib 

keladilar.  Bolalar  qushchalar  to'g'risida  g'amxo'rlik  qiladilar,  deyarli  har  kuni  ularga  ozuqa  berib 

turadilar.  Kuzatish  vaqtida  har  turli  qushlarning  o'zlarini  qanday  tutayotganlarini,  shuningdek, 

qaysi  bir  ozuqani  manzur  ko'rishlarini  payqab  olish  mumkin.  Hatto  hasharotni  zaharlovchi 

chittaklar  ham  qish  faslida  urug'liklarbilan  oziqlanadilar.  Yog'  ularning  asosiy  ovqati  bo'lib 

hisoblanadi. 

---

Qushlar  gavjum  bo'lishib,  oziqovqat  qidirishni  davom  ettiradilar.  Kunduz  kunlari 

to'dato'da  qarg'alar,  ko'kqarg'alar  va  go'ngqarg'alarning  uchib  yurishlarini  ko'rish  mumkin, 

shuningdek  ko'pgina  sa'avalar  va  g'urraklar  ham  uchib  yurishadi.  Bog'larda  qorayaloqning  qattiq 

qichqirishi  ahyonahyonda  eshitilib  tursada,  lekin  uning  sayrashi  endi  eshitilmaydi.  Ko'pincha 

qorayaloqlar ariqlarning bo'ylarini kavlayotganliklarini, shuningdek, bog'lardagi na'mataklarning 

donini topib cho'qiyotganligini ko'rish mumkin. 

Ba'zan Toshkentning Salar va Qorasuv bo'ylarida jiblajibonlarni uchratish mumkin. Ular 

bahorda uchib kelib, bu yerda qishlash uchun qolishadi. 

Yanvar  oyining  boshlarida  g'urraklarning  g'urullashi  eshitila  boshlaydi.  Yanvar  oyining 

o'rtalarida  esa  g'urraklarning  akatsiya  daraxtlarining  chiviqlaridan  mayda  tayoqchalar  va  quruq 

qobiqlardan uyalar qurishga kirishganliklarini bolalar bilan birgalikda kuzatish mumkin. 

Fevral  oyida qushlar oziqlantirishga muhtoj  bo'ladilar. Fevralning oxirida qushlar galasi 

qo'shaloqqo'shaloq  bo'lib  ajraladi.  Keyinchalik  ular  uya  qurish  uchun  shahardan  chetdagi 

joyiarga uchib ketadilar. Chittaklar bahor oldi qo'shiqlarini «kuylaydilar». 

Fevral  oyida  g'urraklar  tuxum  ochib,  15  kun  tuxum  bosadilar.  Tuxumdan  chiqqan  yosh 

g'urraklar  o'z  uyasida  o'n  kun  qoladi.  G'urrak  bir  yilda  besh  marta  tuxum  qo'yadi.  G'urraklar 

kaptarlar  singari  biologik  tomondan  juda  qi z iq   bo'ladilar.  Ular  sut 

e

mizuvchilarsingari 

qushchalarni  boqish  uchun  o'zlaridan  ozuqa  moddasi  ishlab  chiqaradilar:  bu  ichki  bezlardan 

ajralib chiqadi. P&a qush og'zini ochadi, qushchalar esa ozuqani cho'qib oladilar. 

Fevral oyining oxirlarida shaharlardan jiblajibonlar uchib kelishadi. 

Kechki  payt shaharga  yana ko'pgina zag'chalar va ko'kqarg'alar uchib kelishadi. Tunash 

uchun  baland  daraxtlaming  shoxlanga  qo'nayotganlarida  ularning  shovqinlari  va  qichqiriqlari 

eshitiladi. Biroq ular astasekin sovuq o'lkalarga uchib keta boshlaydilar. 

Bulutli  kunlarda  qorong'i  tusha  boshlashi  bilan  mayda  ko'rshapalaklarni  ko'rish 

mumkin.  Bular  barcha  ko'rshapalaklar  ichida  eng  kichigi  hisoblanadi.  Ularning  qish  faslida 

g'orlarda  qishlovchi  ko'pgina  boshqa  ko'rshapalaklardan  farqi  shundaki,  ular  yil  bo'yi 

binolarning  yoriqlarida  yashaydi  va  haroratning  ko'tarilishi  bilan  birinchi  bo'lib  uyg'onadi. 

Qorong'i  tushishi  bilanoq  ovoz  chiqarmasdan  ucha  boshlaydi  hamda  chivin,  pashsha  va  boshqa 

jonivorlarni tutib yeydi. Yerda qishlagan tut kapalaklari fevral oyida kapalak qurtlari chiqaradi.