BöLÜM 9 EĞİTİM, ÖĞretim ve kamuoyunun biLİNÇlendiRİlmesi Hazırlayan: Dr. Nuran Talu

Küresel Destek Fonu/Küçük Hibeler Programında İklim Değişikliğinin Yeri
UNDP tarafından uygulanan Küresel Destek Fonu/Küçük Hibeler Programı (GEF/SGP) vasıtasıyla Türkiye’de 1993’ten bu yana sivil toplum kuruluşlarına ve özellikle yerel topluluklara iki temel alanda; i) biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilirliği ile ii) iklim değişikliği ile mücadele faaliyetlerinde önemli destek sağlamaktadır.
GEF/SGP,’in en belirgin özelliği; STK’larla birebir çalışması, proje hazırlık aşamasında birebir yer alarak, adım adım kapasite geliştirmeyi teşvik etmesi ve böylece STK’ları daha kapsamlı (büyük) projelerin ve fonlarının yönetimine aşamalı olarak hazırlamasıdır. Türkiye’nin yönetişim kapasitesini güçlendirmede ve sivil toplum kuruluşlarının toplumsal tabanlı yerel projeleri ile GEF-SGP’nin uygulamaya desteği UNDP’nin iklim değişikliği ile mücadele projelerine de yansımaktadır.
GEF/SGP projeleri başlangıçta daha çok biyolojik çeşitliliğin korunması, toprak bozulması, su kaynaklarının korunması alanlarında olmuştur. GEF/SGP Türkiye’de 2004 yılında itibaren enerji tasarrufu başta olmak üzere, iklim değişikliği ile mücadelede azaltım ile ilgili konulara girmiştir. İklim değişikliği alanındaki Türkiye’nin GEF/SGP proje destek konularına bakıldığında, ağırlıklı olarak enerji sektörü ile bağlantılı konuların öne çıktığı, dolayısıyla iklim değişikliği azaltım faaliyetleri ile daha çok ilgili olduğu görülmektedir.
Bu durum aynı zamanda GEF/SGP’nin önceliğidir. TTGV ile yürütülen bir proje buna örnek olarak verilebilir: GEF/SGP desteği ile Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı tarafından yürütülen “İklim Değişikliği ile Mücadele Odak alanında STK Kapasite Geliştirme, Proje Yönlendirme, Proje İzleme ve Değerlendirme için Ortaklık Projesi” kapsamında, Türkiye’nin azaltım alanında örnek oluşturabilecek, sanayide enerji verimliliği, kırsal alanda güneş ocakları, kentsel ve sosyal kalkınma için güneş enerjisi alanlarında bazı yerel uygulamaları gündeme getirilmiştir.¹⁴³
GEF/SGP, Türkiye’de toplum tabanlı projelerin yerel düzeyde yaygınlaştırılması, yerel STK’ların sayılarının çoğalması ve geliştirilmesi yönünde önemli bir rol üstlenmiştir. GEF/SGP’nin bazı yerel projelerinin, o bölgelerdeki ekosistemlerin ve doğal kaynakların dayanıklılığını artırmaya yönelik olması, geçim kaynakları bu kaynaklara bağlı olan toplumların, iklim değişikliği karşısındaki hassasiyetlerinin azaltılmasına da destek olmaktadır.
İklim değişikliğinin etkilerine uyumun sağlanmasında “Topluma Dayalı Uyum” yaklaşımı çok önemlidir. Özellikle, yerel toplumların uyum kapasitelerini artırmayı ve kırılgan (hassas, etkilenen) toplumların iklim değişikliğinin etkilerine karşı dayanıklılıklarının geliştirilmesine odaklanan bu yaklaşım, uyum kapasitesinin iklim değişikliğine olduğu kadar geçim kaynaklarına da bağlı olduğunu vurgulamaktadır. Bu açıdan yerel toplumların ve yerel sivil toplum kuruluşlarının iklim değişikliğine uyum kapasitelerini güçlendirmek için kurumsal ve yönetsel koşulları iyileştirmek önemlidir.
Dolayısıyla, Türkiye’de iklimsel risklerin karşısındaki etkilenebilirliğin azaltılması ve/veya ortaya çıkacak fırsatların değerlendirilebilmesi için; yerel toplumların geçim kaynaklarının ve hayatlarını bağladıkları ekosistemler üzerindeki etkilerini önceden değerlendirmek, önlem almak ve gerekli faaliyetleri uygulamak lazımdır.
GEF/SGP’nin 2007 – 2010 dönemine dair projelerin bir kısmı iklim değişikliğine uyum konularıyla dolaylı ilgili olarak değerlendirilebilir. Deniz koruma alanları yönetiminde¹⁴⁴ katılımcı uygulamalar; sürdürülebilir balıkçılık, sürdürülebilir ormancılık, doğa dostu tarıma dayalı geçim stratejileri üzerine yerel halk ile çalışmalar ve tarımsal kalkınma ile suyu yönetimi etkileşimi (tarımda su kullanımı) bunlara örnek olarak sıralanabilir.
GEF/SGP’nin 5. Uygulama Dönemi önceliklerine bakıldığında,¹⁴⁵ projelerle desteklenecek çok sayıda temanın, iklim değişikliği ile mücadelede doğrudan ya da dolaylı güçlü olarak ilişkili olduğu görülmektedir.
Bunlar: Yerel yönetimler işbirliğiyle, düşük sera gazı salımı yapan ulaşım alternatifleri ve sürdürülebilir kentsel ulaşıma yönelik yenilikçi¹⁴⁶ çalışmalar; Yöre halkının iklim değişikliğinin etkilerine karşı dayanıklılığının, karbon tutan ekosistemlerin¹⁴⁷ (ormanlar, turbalıklar vb.) korunması, iyileştirilmesi ve yönetimi yoluyla arttırılması çalışmaları; Karbon tutan ekosistemlerde tehdit oluşturan arazi kullanım değişimlerinin ve bozunumlarının azaltılması çalışmaları; Karbon tutan ekosistemlerin katılımcı planlama ve yönetim süreçlerinde iklim değişikliği ve arazi kullanımı temalarını bir araya getiren çalışmalar; GEF/SGP odak alanlarında; korunan alan yönetimi, sürdürülebilir arazi yönetimi, iklim değişikliğinin etkilerine karşı dayanıklılığın arttırılması, ekosistem hizmetlerinin devamlılığı vb. konularda iyi uygulamaların tanıtımı ve yaygınlaştırılması çalışmaları; Yerel düzeyde katılımcı su yönetimi mekanizmalarının çevresel etkileri dikkate alacak şekilde geliştirilmesi yönündeki çalışmalar; Yerel düzeyde düşük karbonlu, yenilenebilir enerji (jeotermal, rüzgâr, güneş, biyokütle, biyoyakıt, su vb.) teknolojilerinin (ürün, hizmetler ve prosesler) geliştirilmesi, gösterimi ve transferine yönelik çalışmalar; Yerel düzeyde; geleneksel bilgi ve yaklaşımları kullanan iklim dostu uygulamalar; Toprak erozyonu, ormansızlaşma, yanlış tarım uygulamaları ve aşırı otlatma vb. arazi kullanımı ve biyolojik çeşitlilik üzerindeki olumsuz etkilerin azaltılmasına yönelik yerel düzeyde örnek uygulamalar (biyolojik mücadele, sürdürülebilir ve etkin orman yönetimi, otlatma yönetimi, gübre yönetimi, etkin ve düşük karbonlu sulama sistemleri, yenilenebilir enerji kulanımı vb) olarak belirlenmiştir.
C - ULUSLARARASI MÜZAKERELERDE ETKİNLİK
İklim değişikliği ile ilgili uluslararası müzakerelere özel sektör ve STK’ların katılımı gittikçe artmaktadır. 2008 yılında UNFCCC akreditesine sahip tek bir STK varken, bugün ona yakın kuruluş akreditasyon sahibidir. 2008 yılı itibariyle Türkiye’den UNFCCC’ye akredite edilmiş ilk Türk çevre sivil toplum kuruluşu olan TEMA Vakfının amaçlarının arasına, Mayıs 2010’da onaylanan değişiklik ile birlikte iklim değişikliği ve değişkenliği konusunda kamuoyunun eğitimi ve bilgilendirilmesi de eklenmiştir.
Bunu takiben, Marmara Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Araştırma ve Uygulama Merkezi (MURCIR), İktisadi Kalkınma Vakfı (İKV), Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV), Tüketici Dernekleri Federasyonu (TÜDEF), Enerji Ekonomisi Derneği (EED), Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (TİSK) ve Türkiye Sanayiciler ve İşadamları Derneği (TÜSiAD) gibi farklı yapıdaki kurumlar da UNFCCC’den akredite olmuştur.

Yerel yönetimler,özellikle büyükşehir belediyeleri uluslararası iklim müzakerelerini aktif olarak takip etmeye başlamışlardır.

2013 yılında tamamlanacak olan IPCC Beşinci Değerlendirme Raporu’nun hazırlıklarında Türkiye’den bir bilim insanı yer almaktadır.¹⁴⁸
Türkiye’de iş camiası yakın dönemde, uluslararası iklim müzakerelerini ve gelişmeleri etkin olarak izlemeye başlamıştır. İş camiasının taraf ülkeler olağan toplantılarına (COP’lar) akif olarak katılmalarının yanı sıra, iklim değişikliği alanındaki uluslararası projelerde ve oluşumlarda üyelikleri bulunmaktadır.

1^Çevre Kanunu ilk kez 1983 yılında çıkarılmış ve Mayıs 2006’da önemli ölçüde yenilenmiştir.

2^ “Sürdürülebilir Kalkınma Kamuoyu Araştırması, Sürdürülebilir Kalkınmanın Sektörel Politikalara Entegrasyonu Projesi, (UNDP/AB - DPT),” 2008.

3^ “Türkiye’de Katılımcı Süreçler ve İklim Değişikliğine Uyum Paydaş Konsültasyonu ve Farkındalık Düzeyi”, N Talu, Mayıs 2012, Ankara.

4^ 3 Mayıs 2010 tarih ve 2010/8 Sayılı Yüksek Planlama Kurulu Kararı (Kalkınma Bakanlığı).

5^ İlköğretim ve Eğitim Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun.

6^ http://www.yarininizleri.org.tr.

7^ http://www.cocuklarinmeyvebahceleri.com.

8^ http://www.turcev.org.tr

9^ Comenius Bölgesel Ortaklıkları farklı ülkelerde okul eğitimi ile ilgili yerel veya bölgesel birimlerin iki taraflı ortaklık kurmasıdır.

10^ http://www.turcev.org.tr

11^ http://web.deu.edu.tr/egitimbil.

12^ (http://www.gunam.metu.edu.tr).

13^ 28.02.2011 tarih ve 27860 sayılı Resmi Gazete.

14^ Barış Baykan, Araştırma Görevlisi, Betam, Ocak 2012.

15^ Barış Baykan, Araştırma Görevlisi, Betam, Ağustos 2011.

16^ Sürdürülebilirlik Yönetiminde Halkla İlişkilerin Rolü, Yrd.Doç.Dr. Ayşe Banu BIÇAKÇI, Yeditepe Üniversitesi.

17^ Konferans Bosch Ev Aletleri'nin sponsorluğunda gerçekleşmiştir.

18^ http://www.yesilkutu.net/

19^ Yeşil Kutu Projesi, 2007-2009 yılları arasında BOSCH Ev Aletleri tarafından desteklenmiştir.

20^ Yeşil Vagon Projesi, Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Konseyi (UNECE) tarafından Sürdürülebilir Kalkınma İçin Eğitim alanında İyi Uygulama Seçilmiştir.

21^ Bu Proje Ekim 2012’de tamamlanmıştır (www.kdmp.gov.tr).

22^ 2.11.2011 tarih ve 28103 sayılı (mükerrer) Resmi Gazete’de yayınlanan "662 sayılı Kanun Hükmünde Kararname"nin 89 uncu maddesinde belirtildiği üzere, 14 Haziran 1935 tarih ve 2819 sayılı "Elektrik İşleri Etüt İdaresi Teşkiline Dair Kanun" yürürlükten kaldırılmış, aynı Kanun Hükmünde Kararname ile "Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü" kurulmuştur.

23^ Gazi Üniversitesi 2010 yılında bu konuda yetkilendirilmiş üniversitelerdendir.

24^ KOSGEB: T.C. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve İdaresi Başkanlığı.

25^ Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile Bağlı ve İlgili Kuruluşlarının Amaç ve Faaliyetleri, Ankara, 2012, Bağlı ve İlgili Kuruluşlar Dairesi Başkanlığı.

26^ Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile Bağlı ve İlgili Kuruluşlarının Amaç ve Faaliyetleri, Ankara, 2012, Bağlı ve İlgili Kuruluşlar Dairesi Başkanlığı.

27^ Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşu.

28^ EnverIPAB, “enerji verimliliği” kelimelerinin kısaltması olan “enver” ile “Increasing Public Awaraness in Buildings”in ilk harflerinden oluşmaktadır.

29^ ENVER Portalı.

30^ Son yıllarda iklim değişikliği ile mücadelede azaltım ve uyum alanında önemli projeler gerçekleştiren TTGV, Türkiye Cumhuriyeti ve Dünya Bankası arasında imzalanmış olan bir uluslararası borç anlaşması gereğince, 1991 yılında ‘Kanunla Kurulmuş Vakıf’ statüsüne sahiptir.

31^ Bu Program “MDG-F 1680 Türkiye’nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Geliştirilmesi” Birleşmiş Milletler (BM) Ortak Programı’nın “bir alt programı” olarak UNIDO’nun sorumluluğunda sürdürülmüştür.

32^ Program kapsamında seçilen bu öncelikli sektörlerde faaliyet gösteren 6 firmada eko-verimlilik pilot uygulamaları hayata geçirilmiştir. Gerçekleştirilen bu örnek uygulamalar ile yılda yaklaşık 750.000 m³ su tasarrufunun yanı sıra hammadde, enerji ve iş gücü kullanımında verimlilik artışı sağlanmış ve ürün kalitesinde de iyileşmeler elde edilmiştir (www.ttgv.org.tr).

33^ 28.12.2003 tarih ve 25330 sayılı Resmi Gazete.

34^ http://bim.sanayi.gov.tr/temp/ARAC_HALK_YENI.aspx.

35^ 7.12.2010 tarihli ve 27778 sayılı Resmî Gazete (Değişik: 21.10.2011 tarih ve 28091 sayılı RG).

36^ Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Sürekli Eğitim Merkezi, “İklim Değişikliği, Uyum Politikaları ve Türkiye Sertifikalı Eğitim Programı”.

37^ http://www.csb.gov.tr.

38^ 26.7.1995 tarih ve 22355 sayılı Resmi Gazete.

39^ www.crop-mal.org .

40^ http://www.ntvmsnbc.com .

41^ www.350.org

42^ http://www.dsi.gov.tr.

43^ http://www.yarinhavanasilolacak.org/ .

44^ "Sürdürülebilir Kalkınmanın Sektörel Politikalara Entegrasyonu Projesi",Kalkınma Bakanlığı (DPT), AB –UNDP, 2008.

45^ bukapağınaltında.org

46^Araştırma, “UNDP/GEF Türkiye’nin İklim Değişikliği İkinci Ulusal Bildiriminin Hazırlanması Projesi” tarafından desteklenmiştir.

47^ TÜİK, 2000 Yılı Genel Nüfus Sayımı Sonuçları.

48^ “İklim Değişikliğinin Farkında mıyız?”, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Ağustos 2012, Ankara, s.8.

49^ “İklim Değişikliğinin Farkında mıyız?”, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Ağustos 2012, Ankara, s.9.

50^ “İklim Değişikliğinin Farkında mıyız?”, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Ağustos 2012, Ankara, s.14.

51^ http://iklim.cob.gov.tr/iklim

52^ UNFCCC, 2002.

53^ 21.12.2009, Ankara.

54^ 11-12 Şubat 2009, Ankara.

55^ “Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı (2008-2013)”, Avrupa Komisyonu’nun mali desteği ile Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü ve Hollanda Sosyal İşler ve İstihdam Bakanlığı’nca ortaklaşa yürütülen Toplumsal Cinsiyet Eşitliğinin Geliştirilmesi Eşleştirme Projesi kapsamında hazırlanmış ve Eylül 2008’de yayınlanmıştır.

56^ Kadın ve Çevre, Politika Dokümanı, s. 14-16, T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, 2008, Ankara.

57^ Mülga Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK).

58^ Katılım Öncesi Yardım Aracı, Kırsal Kalkınma IPARD Programı (2007 – 2013), Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Temmuz 2008.

59^ Kırsal Alanda Kadın Çalıştayı, 15-17 Ekim 2008, Ankara.

60^ Bu bölümde “Doğal Kaynakların Korunması” ve “Doğal Kaynakların Kullanımı ve Yönetimi” başlıklarında çalışılmıştır.

61^ 14.05.2012, Ankara (Dünya Çiftçiler Günü).

62^ Bu faaliyet Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Eğitim Yayım ve Yayınlar Dairesi tarafından yürütülmektedir.

63^ Talu, N., 2010.

64^ http://www.iklimmdgf-tr.org/proje

65^ “Challenge Europe”.

66^ http://www.ormansu.gov.tr.

67^ “Küresel Isınmaya Sek Çek” Konferansı, ODTÜ öğrencileri, Mayıs 2010.

68^ Kamu spotu: Kamu kurum ve kuruluşları ile dernek ve vakıf gibi sivil toplum kuruluşlarınca hazırlanan bilgilendirici ve eğitici nitelikteki film ve sesler ile TV alt bantları.

69^Filmin yönetmeni Fatih Akın’dır.

70^ YAYÇEP, yılında düzenlenen Birleşmiş Milletler Johannesburg Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi (2002) kapsamında yoksulluğun önlenmesinde bilgi ve iletişimin kullanılmasında (kitaplar, eğitim filmleri, ödüller vb) Türkiye’deki “en iyi çalışmalar” listesinde yer almıştır.

71^ Türkiye’de Çevre ve Sivil Toplum: Örgütlenme ve Son Eğilimler, Araştırmacılar: Yrd. Doç. Dr. Hande Paker. Bahçeşehir Üniversitesi Öğretim Üyesi, Barış Gençer Baykan, Betam, Bahçeşehir Üniversitesi – Betam, 28 Mayıs 2008, İstanbul.

72^ 2012 Yılı Programı, Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007 -2013), s: 129-136.

73^ Proje; MDG-F/Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Türkiye’nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Geliştirilmesi Birleşmiş Milletler Ortak Programı çerçevesinde desteklenmiş olup, “Seyhan Havzası’nda Orman Ekosistemlerinin ve Ormancılığın İklim Değişikliğine Uyum Sağlaması Projesi”nin bir etkinliğidir.

74^ Bu bölüm ÇEDBİK Başkanı Haluk Sur’un bir konuşmasından alıntıları içermektedir. (http://www.cedbik.org)

75^ Ülke nüfusu, 2010 sonu itibariyle 73 milyon 722 bin 988 kişidir. Yıllık (2010) nüfus artış hızı ise binde 15,88’dir (TÜİK).

76^ Türkiye Çevre Vakfı Haber Bülteni, Sayı 121, Eylül 2012.

77^ EUROSOLAR Avrupa’nın merkezi Almanya’dır, Türkiye dahil 14 ülkede birimi bulunmaktadır.

78^ International Renewable Energy Conference.

79^ www.eurusolar.org.tr

80^ http://www.iklim.mdgf-tr.

81^ Adana, Osmaniye, Mersin ve Hatay illerini kapsamaktadır.

82^ Adana, Niğde, Nevşehir ve Kayseri illerini kapsamaktadır.

83^ 1. Ulusal Taşkın Sempozyumu, 10-12 Mayıs 2006, Ankara.

84^ 2. Ulusal Taşkın Sempozyumu, 22-24 Mart 2010, Afyonkarahisar.

85^ TBMM Küresel Isınmanın Etkileri ve Su Kaynaklarının Sürdürülebilir Yönetimi Konusunda Kurulan (10/1,4,5,7,9,10,11,13,14,15,16,17) Esas Numaralı Meclis Araştırması Komisyonu Raporu, 23. Dönem, 2.Yasama Yılı, S.Sayısı: 138, Nisan 2008, Ankara.

86^ Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sitemi.

87^ Ülke nüfusu, 2010 sonu itibariyle 73 milyon 722 bin 988 kişidir. Yıllık (2010) nüfus artış hızı ise binde 15,88’dir (TÜİK).

88^ 2015 yılında 8 milyon ve üstü nüfusa sahip olacak 33 şehirden, 21’i deniz kenarındadır.

89^ ICLEI: Local Governments for Sustainability (Sürdürülebilir Kentler Birliği).

90^ Hande Özüt, “İklim Değişikliği ve Kentler”, REC-Türkiye, ODTÜ Mezunlar Derneği İklim Dostu Çankaya Konferansı, Aralık 2009, Ankara.

91^ EUROCITIES NETWORK, www.eurocities.eu

92^ Çanakkale Kent Eylem Planı, İklim Değişikliği Eylem Planı, s. 82 – 91.

93^ Çanakkale Kent Eylem Planı, Afet (ve Deprem) Eylem Planı, s.92 – 101.

94^ Yenilenen mevzuata göre, afet eylem planlarından birinci derecede il özel idareleri sorumludur.

95^ Türkiye’de Yerel Gündem 21 çalışmaları sürecinde kentlerde katılımcı platformlar olarak Belediye Kanunu ile oluşturulan “Kent Konseyleri” kurulmuştur. Kent Konseyleri alt birimleri; Gençlik Meclisi, Kadın Meclisi, Çocuk Meclisi, Kıdemli Hemşehri Meclisi ve Engelli Meclisleri’dir.

96^ Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının sorumluluğunda, Her ilde kurulan Tarımsal Kuraklık İl Merkezlerinin önemli görevlerinden bir; “İl Tarımsal Kuraklık Eylem Planı”nı, “Türkiye Tarımsal Kuraklık Eylem Planı”na uygun olarak yapmak ve uygulamaktır (Tarımsal Kuraklık Yönetiminin Görevleri, Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik, 18.08.2012 tarih ve 28388 sayılı Resmi Gazete).

97^ UNFCCC’ye akredite bir STK’dır.

98^ http://www.surdurulebilirlikakademisi.com

99^ İklim Platformu, bir İngiliz kuruluşu olan “Strategic Program Fund of the UK Foreign and Commonwealth Office (FCO)”tarafından finanse edilen “Türk İş Dünyasında İklim Değişikliği İnsiyatifinin Geliştirilmesi Projesi” kapsamında oluşturulmuştur.

100^ CDP: Carbon Disclosure Project.

101^ http://cdpturkey.sabanciuniv.edu

102^ http://www.cdproject.net

103^ http://www.tusiad.org

104^ İş Bankası Ağaçlandırma Projesi resmen 22.12.2008’de başlatılmıştır.

105^ O tarihte Çevre ve Orman Bakanlığı idi.

106^ Carbon Disclosure Project-CD.

107^ www.zoren.com.tr.

108^ www.vakityok.org

109^ http://www.tskb.com.tr/sustain/tr/m-1-1.html.

110^ Aladağlar Buzulları, Manisa Akselendi Ovası, Balon Balığı, Çorum Tarım Arazileri, Göçmen Denizanası, Gediz Deltası, Gökçeada Mercanları, İğneada Longoz Ormanları, İstanbul ve Sel, Konya Karapınar, Kızılçam Ormanları, Tekirdağ, Tuz Gölü, Yılan Balıkları, Vermetid Taraçaları.

111^ Akbank Sürdürülebilirlik Raporu 2011.

112^ Akbank gönüllüleri iklim değişikliği ile mücadele konusunda “eğiticilerin eğitimi” yöntemi ile eğitilmişlerdir.

113^ 29.09.2009 tarihli Yüksek Planlama Kurulu (YPK) Kararı.

114^ http://www.isesi.org; http://www.imkb.gov.tr

115^ http://enerjienstitusu.com/category, dunyadan-enerji-haberleri/26.06.2012.

116^ www.agora. itu.edu.tr

117^ Türkiye Çevre Literatürü (Kaynak: www.yesilgundem.net).

118^ TEIEN: Technical Assistance for the Establishment of a Turkish Environmental Information Exchange Network.

119^ Türkiye’nin Ulusal İklim Değişikliği Uyum Stratejisi ve Eylem Planı (2011).

120^ GeoData Orman ve Su İşleri Bakanlığı Bilgi İşlem Dairesi yönetiminde geliştirilmiştir.

121^ GeoPortal coğrafi verisetleri ve veri servislerini oluşturan veri üreticileri, coğrafi veri ve servisleri yayımlayan servis sağlayıcılar ve mekansal veriye ihtiyaç duyan kullanıcılar arasında basit, hızlı ve verimli bir etkileşim alanı sağlar.

122^ Rio Sözleşmeleri: Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi, Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi, Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi.

123^ Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) tarafından yürütülen Proje, donör kuruluş olan Küresel Çevre Fonu’nun (GEF) desteği ile gerçekleşmiştir.

124^ Ulusal Kapasite Eylem Planı, Veri Toplama, İzleme, Değerlendirme ve Raporlama Bölümü.

125^ www.ekoyapidergisi.

126^ İklim Gönüllüleri Karbon Nötr Yayını

127^ Yeni İklim Anlaşması Cep Kılavuzu (2009) İklim Çözümleri:2050 Türkiye Vizyonu (2010), Yine Yeni Yeniden Yenilenebilir Enerji (2010), Suyun Yeryüzündeki Serüveni (2009), Etkin Korunan Alan Sistemlerine Doğru Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi, Korunan Alanlar İş Programı Uygulama Kılavuzu (2008), WWF Türkiye.

128^ İklim Değişikliği ve Teknoloji Uygulamaları, TTGV.

129^Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), 2012 Yılı Programı, II: Teknik İşbirliği Bölümü, s. 294.

130^ TİKA Türkiye’nin beş kıtadaki iyilik ve dostluk eli oldu. Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA), 30 işbirliği ortağı ülkede 33 program koordinasyon ofisi ile çalışmalarını devam ettirmekte; yaklaşık 100 ülkede proje ve faaliyetler gerçekleştirmektedir.

131^ http://did.ormansu.gov.tr/did/, Güncelleme Tarihi: Temmuz 2012.

132^ Dr. Nuran Talu, UNEP İklim Değişikliği Uyum Uzmanı ve Koordinatörü, “Türkiye’de Gıda Güvenliği Ve İklim Değişikliğine Uyum Tartışma Dokümanı”, MDG-F 1680/Türkiye’nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Geliştirilmesi BM Ortak Programı, Mayıs 2010, Ankara.

133^ O tarihte Tarım ve Köyişleri Bakanlığı idi.

134^ http://www.rtc.dmi.gov.tr/courses

135^ “Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile Bağlı ve İlgili Kuruluşlarının Amaç ve Faaliyetleri”, Ankara, 2012, Bağlı ve İlgili Kuruluşlar Dairesi Başkanlığı.

136^ UNDP’s Transformational Role in Turkey’s Climate Change Agenda, Prepared by Dr. Nuran Talu, UNDP Turkey, 2011.

137^ O dönem Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı.

138^ Bu Proje İngiltere Dışişleri Bakanlığı Stratejik Programı Fonu "Low Carbon High Growth (Düşük Karbon Yüksek Büyüme) Programı" kapsamında desteklenmiş olup, UNDP Türkiye tarafından 2010-2011 yılları arasında yürütülmüştür. Projede doğrudan faydalanıcı kuruluş Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’dır.

139^ Ortak Program, Binyıl Kalkınma Hedefleri Fonundan (MDGF Fonu) desteklenmiştir. Projenin BM uluslararası ortakları UNDP, FAO, UNIDO ve UNEP’dir. Doğrudan faydalanıcı kuruluş Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’dır.

140^ Bu konu “Toplumsal Katılım” Bölümünde detaylı olarak açıklanmıştır.

141^ İZ TV.

142^ TRT radyoları %37 oranla Türkiye’de en çok dinlenen kanallardır.

143^ Bu proje Temiz Enerji Vakfı (TEV) tarafından 1999 – 2000 yılları arasında UNDP – GEF desteği ile yürütülmüştür.

144^ SAD-AFAG tarafından yapılan ilgili Proje kapsamında ayrıca, Türkiye’de ilk olarak “deniz koruma alanları”nı ilan etme süreci başlatılmıştır.

145^ http://www.gefsgp.

146^ Yenilikçi: motorsuz düşük karbonlu kentsel sistemler, enerji etkin hizmetler, araç paylaşımı, yüksek oranda toplu taşıma vb.

147^ Karbon tutan ekosistemler (karbon stokları); ormanlar, turbalıklar, denizler başta olmak üzere her ekosistem farklı düzeylerde karbon tutar.

148^ Prof. Dr. Murat Türkeş, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Başkanı.