BöLÜm I aydin iLİ ve ekonomiSİ

4.2.5 Uluslararası Kabul Görmüş Yatırım Sınıflandırılması

Yatırımların, gerek uygulayıcılar ve yatırımları finanse eden bankalar gerekse yatırımlara izin veren, teşvik veren ve denetleyen hükümet ve devlet otoriteleri bakımından belli bir yatırım sınıflandırılması oluşmuştur.

Bu tür bir sınıflandırma çeşidi Türkiye’de yaygın olarak kullanılan yöntemdir. T.C Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı ile kreditör bankalar bu sınıflandırma sistemini kullanmaktadır. Bunun yanı sıra, uluslararası kuruluşlar olan Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Teşkilatı (UNIDO) tarafından kabul edilip, tatbik edilmektedir (Emiroğlu, 2002 : 46)

4.2.5.1 Komple Yeni Yatırım

Herhangi bir sektör ya da alanda bir işletmenin sıfırdan başlayarak yapacağı yatırımlardır (Emiroğlu, 2002 : 45).

Bir başka deyişle yeni yatırımlar, mal ve hizmet üretimine yönelik olarak ana makine ve teçhizat ile yardımcı tesisleri içeren, gerektiğinde arazi-arsa, bina ve inşaat harcamalarını da kapsayan, yatırımların yapılacağı yerde aynı üretim tesisi bulunmayan yatırımlardır (Ünal, 2001 : 1).
Bu tür yatırımlar için genellikle yeni bir işletme kurulur ya da mevcut işletme bu yatırımı gerçekleştirecek uygun hale getirilmektedir (Emiroğlu, 2002 : 45).
Komple yeni yatırımlar için yatırım projeleri ayrıntılı olarak hazırlanması gerekmektedir. Yapılacak olan yeni yatırımın ekonomik, teknik, finansal, hukuki etütleri yapılmalı ve yararlanılabilecek teşvikler tespit edilmelidir. Bu yatırımlar, genellikle işletmelerin önceden faaliyet konusunu oluşturmadığından, diğer yatırımlara göre daha fazla risk barındırmaktadır. Bu tür yatırımlarda yapılabilecek bir hata ya da öngörülemeyen bir hadise gelecekte işletmelerin iflâs etmesine neden olabilmektedir. Bu yüzden bu tür yatırımlara başlanmadan önce gerekli fizibilite etütlerinin ayrıntılı olarak yapılması gerekmektedir (Büker ve Aşıkoğlu, 1999 : 7).
Türkiye’de gerekli incelemeler ve etütler yapılmadan yapılan birçok yeni yatırımın sonu hüsran ile bitmekte ve bu durum hem müteşebbislere hem de ülke ekonomisine büyük zararlar vermektedir.
Komple yeni yatırımlar, özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde, sayısal ve parasal yönden önemi büyük olan yatırımlardır (Barutçu, 1989 : 4). Bu bağlamda Aydın İli’nde organize sanayi bölgelerinin devreye girmesiyle birlikte tekstil, gıda ve madencilik sektörlerinde yatırımlar yapılmıştır. Özellikle ASTİM Organize Sanayi Bölgesi’nde bir çok işletme faaliyete geçmiştir. Bu yeni yatırımlar Aydın İli’nin sosyal ve ekonomik yönden gelişiminde katkıda bulunmaktadır. Bu yatırımların çoğunluğu orta ölçekli olup genelde iç pazarlara ve komşu ülkelere ihracatta bulunmaktadır. Bunun yanında Söke İlçesi’nde kurulan tekstil işletmeleri de yörede yetiştirilen pamuğu değerlendirmekte ve yeni istihdam alanları yaratmaktadır.

4.2.5.2 Yenileme Yatırımı

Zamandan etkilenen her metada olduğu gibi faaliyete geçen yatırımlar da zamanla aşınmakta ve yıpranmaktadır (Uslu, 1998 : 5).

Aşınan, yıpranan makine ve donanımlar, zamanla istenen verimi sağlayamaz duruma gelmektedir. Örneğin, otomotiv yedek parçası üreten bir işletmede, yedek parça imâlinde kullanılan kalıplar zamanla yıpranarak, istenen verim alamaz duruma gelmektedir. Bu durumda işletmenin mevcut kapasitede çalışabilmesi için yenileme yatırımı yapmak zorunluluğu bulunmaktadır.
İşte, bir işletmede dönem içerisinde aşınan, eskiyen, yıpranan ya da hasar gören makine ve ekipmanın korunması için üretim kapasitesi ya da özellikleri değiştirilmeden yapılan yatımlara yenileme yatırımları denmektedir (Candar, 1970 : 3).
Bir işletmede mevcut kapasitede, yenileme yatırımına aşağıdaki sebepler için başvurulmaktadır; (Güvemli, 2001 : 17)

• 
  Üretim sırasında duruşların, arızaların artması,
  

• 
  Ürün kalitesinin giderek bozulması,
  

• 
  Hammadde, yardımcı madde ve işletme malzemesi sarflarının fazlalaşması ve firenin artması,
  

• 
  Kapasitenin bütünlüğü içinde, bir bölüm makine ve donanımın tüm tesisin teknik ve ekonomik ömrüne göre daha düşük durumda görülmesi hali.
  

Bu yatırımların, genel bir uygulama kuralı olarak bir yıl içinde başlanıp bitirilmesi şartı aranmaktadır (Barutçu, 1989 : 5).

4.2.5.3 Tevsii (Genişletme) Yatırımlar

Tevsii yatırımlar, yeni bir yatırım hüviyeti taşımayan, genişleme gerçekleştirildikten sonra mevcut tesis ile altyapı müşterekliği oluşturarak bir bütün teşkil eden, aynı işletmede aynı mal ve hizmetin kapasitesini arttırmaya yönelik yatırımlar olarak tanımlanmaktadır (Ünal, 2001 : 1).

Örneğin, üretim kapasitesi 500,000 ton/yıl olan bir çelik fabrikasına mevcut döküm haddelerinin kapasitelerinin büyütülerek 1,000,000 ton/yıla yükseltilmesi bir tevsii yatırımıdır.
Bu tür yatırımlar, firmaların dinamik büyümelerine olanak verebilecek niteliktedir (Akgüç, 1998 : 323).
Tevsii yatırımlar, işletmeler tarafından bazı amaçlar için yapılmaktadır. Bunlar; (Güvemli, 2001 : 17)

• 
  Talebin karşılanması,
  
• 
  Kârın arttırılması,
  
• 
  Ekonomik kapasiteye ulaşılması,
  
• 
  Rekabet olanaklarının elverişli hale getirilmesi.
  

Bu tür yatırımlarda önemli bir payı, tadilat yatırımları oluşturmaktadır. İşletmenin üretim maliyetleri, pazarlama stratejisi ile ilgili sorunlar tadilat yatırımları aracılığı ile çözümlenmektedir (Kargül, 1996 : 3).

Bazı durumlarda tevsii yatırımı ile yenileme yatırımı iç içe geçmiş olabilir. Şöyle ki, ekonomik ömrünü tamamlamış olan bir makine ya da donanım yerine daha yüksek kapasiteli bir makine ya da donanıma yatırım yapılması halinde, hem yenileme hem de tevsii yatırım aynı anda gerçekleşmektedir (Akgüç, 1998 : 323).

4.2.5.4 Darboğaz Giderme Yatırımları

Bir yatırıma faaliyete geçirmeden önce hazırlanan yatırım projeleri ne kadar ayrıntılı hazırlanırsa hazırlansın, tesis üretime geçtikten sonra bazı olumsuz ve beklenmedik durumlarla karşılanması kuvvetle muhtemeldir (Büker ve Aşıkoğlu, 1999 : 7).

İşte bu olumsuz ve beklenmedik durumlar, üretimde herhangi bir darboğaza neden oluyorsa, darboğazdan minimum düzeyde etkilenmek ya da olumsuz etkileri tamamen ortadan kaldırmak amacına dönük yatırımlara darboğazı giderme yatırımları denmektedir (Emiroğlu, 2002 : 45).
İşletmede meydana gelen darboğazların giderilmesi için, bu durumu yaratan bölüme, yeni makine ve donanım eklenir veya o bölümün makine ve donanımında değişiklikler yapılır ya da o bölümün makine ve donanımı değiştirilir. Darboğaz giderme yatırımı ile, varolan kapasiteden tam olarak yararlanmak arzu edilmektedir. Bunun sonucunda, mevcut kapasitenin daha iyi kullanılması sağlanmakta ve kapasite kullanım oranının yükseltilmesi mevzuu bahis olmaktadır (Güvemli, 2001 : 21).
Bazen de ekonomilerde konjonktürel olarak “dip” (down) olarak ifade edilen daralmalar yaşanabilmektedir. Bu gibi durumlarda bazı sektörlerdeki işletmeler faaliyet gösteremez duruma gelmektedir. Bu gibi hallerde işletmeler, yaşadıkları darboğazları aşabilmek için mevcut kaynaklarını kullanarak başka ürün ve hizmet arayışlarına girişebilmektedirler. İşletmeler belli külfetlere katlanarak yatırımlar yapmakta ve bu darboğazı aşmaya çalışmaktadırlar. Bu tür yapılan yatırımlar da literatürde darboğaz giderme yatırımı olarak ifade edilmektedir (Emiroğlu, 2002 : 45).
Türkiye’de 1990 sonrası yaşanan bir çok krizde işletmeler darboğaza girmişler ve çok düşük kapasitelerle çalışmak zorunda kalmışlardır. Bu darboğazı gidermek içinde çeşitli külfetlere katlanmışlardır. Aydın İli’nde tekstil konusunda İlin en büyük işletmesi sayılan Aydın Tekstil kriz dönemlerinde gerekli yatırımları gerçekleştiremediği ve yönetim kademesi güçlü bir yönetim sergileyemediği için üretimini durdurma noktasına gelmiştir.