Boshlang’ich ta’limda aktdan foydalanish fanidan maruzlar matni

10.Arxivlash dasturlarining yangi versiyalari

Arxiv tushunchasi

Kompyuter xotirasidagi ma’lumotlarning ko’payib ketishi turli muammolarga olib keladi. Ma’lumki, kompyuterlarda o’zaro ma’lumotlar almashinuvini qulaylashtirish maqsadida turli xil hajmdagi disketalardan foydalaniladi. Lekin, ba’zan shu disketlar ham kattaroq hajmdagi ma’lumotlarni o’zida sig’dirolmay, ma’lumot almashinuvi jarayoniga etarli muammolar tug’dirishga sabab bo’ladi. Bundan tashqari, kompyuterni ishlatish jarayonida magnit diskka ko’p marta murojaat bo’lishi natijasida diskdagi axborotlar ishdan chiqishi mumkin. Shular va shu kabi boshqa muammolarni bartaraf qilish maqsadida kompyuter texnologiyasiga a r x i v l a s h degan yangi usul kiritildi.
Fayllarni arxivlash – fayllarni ma’lum qoida asosida zichlangan, ixchamlangan holatda diskda saqlash demakdir.
Umuman arxivlash – bu uzoq muddat saqlanuvchi fayllar, kam ishlatiladigan, eski hujjatlar, har xil materiallar, adabiy va ilmiy maqolalar, rasm va boshqalarni saqlash uchun qo’llaniladi.

Arxiv tushunchasi

Arxivlash dasturlari turlicha ko’rinishda bo’lib, ishlash tamoyillari bir xil. Fayllarda aynan takrorlanadigan o’rinlar mavjud bo’lib, ularni diskda to’liq saqlash mazmunsizdir. Arxivlash dasturlarining vazifasi takrorlanadigan shunday bo’laklarni topib, ularning o’rniga boshqa biror ma’lumotni yozish, hamda ularning ketme – ketligini aniq ko’rsatishdan iboratdir. Masalan, matn yozilgan fayllar 4 martagacha kamaysa, rasmlarni tasvirlovchi fayllar 2 marta-gacha kamayadi. Ba’zi holarda arxivlash natijasida boshlang’ich fayl 10 – 20 barovar hajmi kamayishi ham mumkin. Masalan, dastur fayllariga qaraganda matn va rasm fayllari ancha yaxshi ixchamlanadi. Hozirgi kunda ko’plab arxivlash dasturlari yaratilgan. Ular bir – biridan hajmini kichraytirish darajasi, tezligi, foydalanishga qulayligi, imkoniyat darajasi jihatidan farq qiladi.

Arxivator dasturlari

Arxiv hosil qilish jarayoni arxivlash (arxivatsiya) deyiladi. Zichlangan faylni eski holiga qaytarish arxivlarni ochish (razarxivatsiya) deyiladi. Arxivlashni fayllar guruhi, to`liq fayllar strukturasi bo`yicha yoki papkalar bo`yicha ham qilish mumkin. Arxivlanuvchi fayllarda papkalar ko`p bo`lsa, ularni oldin bitta papkaga yig`ib olish ishni osonlashtiradi.
Arxivlangan fayllarni dastlabki shaklga qaytarish uchun mo‘ljallangan dasturlar majmuiga arxivator dasturlari deyiladi.
Arxivator dasturlar - bu kompyutеrdagi ma'lumotlar hajmini o’zgartirib maxsus fayllarga ularni joylashtiradigan dasturlar.
Fayllarni bir necha xil usul bilan zichlash mumkin. Boblarga bo’lib arxivlash, qism jildlar bilan birgalikda arxivlash, yuqori zichlikda arxivlash, o’zi ochiladigan qilib arxivlash, parol qo’yib arxivlash va hokazolar shular jumlasidandir.
Arxivator dasturlari
Eng taniqli arxivator dasturlar bu - RAR va ZIP.
Arxiv faylning nomi asosan 8 harfdan iborat bo’ladi. Uning kengaytmasi esa asosan 3 harfdan iborat bo’lib, u qaysi dasturda yaratilganligini ko’rsadi.
Masalan: kitob.zip yoki dastur.rar
Windows uchun yaratilgan arxivator dasturlardan biri bu -WINRAR bo’lib, dastur yordamida RAR hamda ZIP formatli arxivlarni yarata olamiz.
WINRAR-dasturini ishga tushirish tartibi.
1) dasturni kompyuterga o’rnatamiz.
2) Пуск Программы WINRAR WINRAR.exe
Qaysi biri eng yaxshi WinRAR yoki WinZIP ?
WinZIP arxivatori JPG va boshqa tipdagi rasmlarni yaxshi arxivlaydi. WinRAR arxivatori matnli (RTF, DOC, TXT va boshqa) fayllarni arxivlash uchun juda qulay.
WinRAR dasturi rus dasturchisi Yevgeniy Roshal tomonidan tuzilgan. WINRAR so’zida - WIN-Windows so’zining boshlanishdan Win so’zi, RAR-Roshal Archiver so’zlaridan olingan.
WinZIP dasturini Konstantin Ivanov tomonidan tuzilgan. WinZIP- WIN-Windows so’zining boshlanishdan Win so’zi, ZIP - Zone Information Protocol (axborot bayonnomalari ta’sir doirasi )so’zlaridan olingan. Arxiv faylning nomi foydalanuvchi qo’yadi. Kengaytmasini arxivlash dasturining o’zi qo’yadi. ZIP dasturining fayllari .zip; ARJ dasturining fayllari .arj; RAR dasturining fayllari .rar kengaytmaga ega bo’ladi.

WinRAR dasturining umumiy ko’rinishi.

WinRAR dastur oynasining tuzilishi
Ushbu oyna har bir WINDOWS oynasiga o’xshab standart intеrfеysga ega :
Sarlavha satri - dastur va arxiv fayl nomlari
Mеnyu satri - dasturning hamma buyruqlari joylashgan mеnyu satri.
Asboblar panеli - asosiy buyruqlarni bajarish uchun mo’ljallangan tugmalar.
Ish sohasi - ishchi papka va u ichidagi ma'lumotlar.
Yordamchi ma'lumotlar satri -arxivdagi fayllar soni va ular haqida ma'lumot.

WinRAR dastur menyulari:

Dastur mеnyusi 5 bo’limdan iborat bo’lib, ular
Файл, Комманды, Избранное, Параметры ,Справка.

Файл bo’limi

Открыть архив (CTRL + O) – Arxiv faylni ochish.
Выбрать диск (CTRL + D) – Asosiy diskni o’zgartirish.
Выбрать папку (CTRL + T) – Asosiy papkani o’zgartirish.
Пароль (CTRL + P) - Arxiv fayliga parol o’rnatish.
Скопировать файлы в буфер (CTRL + C) – Tanlangan fayllarni xotiraga olish.
Вставить файлы из буфера (CTRL + V) – Xotiraga olingan fayllarni joylashtirish.
Выделить все (CTRL + A) – Ekrandagi hamma ma’lumotlarni belgilash.
Выход (Alt+F4) – Dasturdan chiqish.

Комманды bo’limi:

Добавить файлы в архив (ALT+A) - Tanlangan ma'lumot fayllarini arxivga qo’shish
Извлеч в указанную папку (ALT+E) - Arxiv fayldagi ma'lumotlarni ko’rsatilgan papkaga ochish.
Просмотреть файл (ALT+V) - Arxiv fayl ichini ko’rish.
Удалить файл (DEL) - Fayllarni o’chirish.
Переименовать файл (F2) - Fayllarni qayta nomlash.
Найти файлы (F3) - Fayllarni qidirish.
Мастер - Arxivlash yordamchisini ishga tushirish.
Показать информацию (ALT+1) - Fayl haqida ma'lumotni ko’rish.
Востановить архив (ALT+R) - Arxiv xatolarini tuzatish.

Параметры bo’limi:

Установки (CTRL + S) - Dastur ishlash holatlarini va xususiyatlarini o’zgartirish.
Импорт/экспорт – Ko’rsatilgan faylning ishlash holatlarini va xususiyatlarini saqlash yoki ko’rsatilagan faylga ularni qo’llash.
Список файлов - Ekrandagi fayllar ro’yxatining ko’rinishini o’zgartirish.
Просмотр протокола (CTRL + L) - Arxivlash protokolini ko’rish.
Очистка протокола - Arxivlash protokolini tozalash.
WinRAR dastur yordamchi tugmalari
Добавить -Tanlangan fayllarni arxiv-faylga qo’shish. Agar yangi nom ko’rsatilsa u holda yangi arxiv fayl yaratiladi.

Просмотр -Arxiv-fayldan tiklamasdan tеzkor holatda uning ichidagi ma'lumotlarni ko’rish.

Удалить-Arxiv-fayl ichidagi tanlangan faylni o’chirish.

Исправить -Xatoli arxiv faylni tuzatish.

Извлеч в -Tanlangan fayllarni arxiv fayldan ko’rsatilgan papkaga chiqarish (tiklash).

WinRAR dastur yordamchi tugmalari

Тест -Arxiv-fayldagi fayllarni xatoliklarini tеkshirish.

Найти -Arxiv faylni qidirish.

Инфо -Tanlangan fayl haqidagi ma'lumotlarni ko’rish.

Мастер -Arxivlash yordamchisini ishga tushirish.

Virus tushunchasi:
Kompyuter virusi iborasi 1984-yilda paydo bo`lgan. Ilk kompyuter virusi Amerikalik Fred Koen tomonidan yozilgan dastur bo`lib, uning asosiy vazifasi kompyuter dasturlarini noqonuniy ko`chirib olishga qarshi qaratilgan edi.
Fred Koenning bu ishi kompyuterlar xavfsizligini ta’minlash bo`yicha anjumanda e’lon qilingandan so`ng, "XX asr kompyuter vabosi", ya’ni kompyuter viruslari ko`payib, G`arbiy Yevropa va AQSH bo`ylab tarqaldi. Ular juda ko`plab firmalar, davlat tashkilotlari, ilmiy laboratoriyalar kompyuter tizimlarini ishdan chiqardi yoki ularga jiddiy zarar yetkazdi.
Kompyuter viruslari asosan to`rt qismdan iborat:
birinchi qismi -virusning kompyuter xotirasiga kirishini ta’minlaydi,
ikkinchi qismi- virusni qattiq yoki egiluvchan diskka nushalashga xizmat qiladi. Bunda virus fayllarga qo`shilib olishi yoki diskning ishga tushirish sektoriga joylashib olishi mumkin.
uchinchi qismi-virus o`z faoliyatini qanday sharoitlarda boshlashi zarurligi ko`rsatiladi.
to`rtinchi qismda- uning algoritmi bayon etiladi.

Kompyutеr viruslari

Kompyutеr viruslari – ko’payuvchi, dasturlarga ko'chib yuruvchi, yomon oqibatlar kеltirib chiqaruvchi dasturlardir. Kompyutеr viruslarini kotibaga o’xshatish mumkin.
Agar bir dona virusning ko’payishiga 30 sеkund vaqt kеtsa, bir soatdan kеyin bu 1 mlrd dan ortib kеtishi mumkin. Aniqrog’i kompyutеr xotirasidagi bo’sh joylarni band qilishi mumkin.
Xuddi shunday voqеa 1988 yili Amеrikada sodir bo’lgan. Global sеt tarmog’i orqali uzatilayotgan informatsiya orqali virus bir kompyutеrdan boshqasiga o’tib yurgan. Bu virus Morris virusi dеb atalgan.

Kompyuterga virus tushish yo’llari

Virus kompyuterga bir nеcha yo’llar bilan tushishi mumkin:
Diskеtalardan.
Dastur ta'minot yuklangan CD-ROM kompakt disklardan.
Modеmli bog’lanish.
Global Internet tarmog’idagi elеktron pochta.
Flesh xotira qurilmasi orqali.
Notebook va Netbooklarda yuqoridagilardan tashqari WiFi va Bluetooth orqali.
1999-yilgi «Kaspеrskiy laboratoriyasi» tеxnik ta'minot xizmati statistikasiga
ko’ra viruslardan zararlangan holatlarning 85% i elеktron pochta orqali
sodir bo’lgan. Shu yilga nisbatan hozirgi kunda bu ko’rsatkich 70 % tashkil
etadi.

Uyali tеlеfon viruslari

Uyali tеlеfon viruslar ham xuddi kompyuter viruslariga o’xshab ish jarayonini qiyinlashtiradi, ortiqcha bo’sh papkalar yaratadi, aloqaga ta’sir qilib, uyali telefon funksiyalari vazifalarini almashtiradi.
2000-yilda Ispaniyada uyali tеlеfonlar uchun mo’ljallangan virus tarqatildi. Bu virus Ispaniyaning eng yirik “Telefonika” uyali aloqa tarmog’ida tarqatilgan. Virus nomi “ILOVEYOU” deb nomlangan edi. Virus matnli ma'lumotni uzatadi. U tеlеfonni buzmaydi, ammo aloqani qiyinlashtiradi.

Chernobil virusi

1999-yil 26-aprеl kuni «Chеrnobil» virusi tufayli dunyo bo’yicha kompyutеr fojiasi sodir bo’ldi. Yevro Osiyo qit'asining mamlakatlari katta zarar ko’rdi. Umuman olganda taxminan 600.000 kompyuter mashinalari ishdan chiqdi. Janubiy Korеyada 300.000 ta, Xitoyda 100.000 ta, Rossiyada 100.000 ta , Amеrikada asosan xususiy sеktor, maktablar va univеrsitеtlarda 1.000 ta kompyuterlar zararlandi.
1986 yil 26-aprеl CIN nomli virus tarqatildi. Bu virus kompyuter xotirasidagi barcha ma'lumotlarni o’chirib tashlaydi. U Windows 95/98 da ishlaydi. Asosiy tarqalish yo’li - elеktron pochta va zararlangan diskеtalar bo’lgan.
Kompyuterga virus tushganda:
Agar kompyuter virusi kompyuterga tushib qolsa, u o’zini quyidagicha
namoyon qiladi:

Ba’zi bir programmalar ishlamaydi yoki yomon ishlay boshlaydi .

Ekranga boshqacha xabarlar yoki simvollar chiqa boshlaydi.
Kompyuterning ishlash tezligi ancha sekinlashadi .
Ba’zi bir fayllar buziladi, o’zgaradi yoki kattalashadi .
Operativ xotiraning bo’sh joyi qisqaradi .
Programmalarni yuklash sekinlashadi.
Ko’zda tutilmagan tovushli xabarlarni bеrish;

Viruslar faolyati:

Hozirgi paytda viruslar faoliyatiga qarab to`rt asosiy turga bo`lish mumkin:
1) “Qopqon",
2)“Mantiqiy bombalar",
3)“Chuvalchanglar“
4) “Troyan otlari".
"Qopqon“-viruslarining ishlashi programma ta’minotidagi turli xatolar va
noaniqliklardan foydalanishga asoslangan.
"Mantiqiy bombalar“-virus programmalari bo`lib, ular bir nechta mantiqiy shartlar bajarilganida ishga tushishi mumkin.

Viruslar faolyati:

"Chuvalchanglar" - deb ataladigan programmalar esa sistemaviy programma hisoblash resurslarining hozirgi paytda bo`sh turgan qismlarida yashirinib olib, shu bo`sh turgan dasturlarni yoki qurilmalar dasturiy ta’minotini egallab oladilar. Bunda ular dispetcher programmasini ogohlantirmay, bu qurilmalarning qimmatli vaqtini befoyda ishlar qilishga sarf qilishga olib keladilar. Masalan, qog`ozga umuman keraksiz bo`lgan ma’lumotlarni chop qilish, programmalarning ba’zi bir xil bo`laklarni cheksiz bajarishga olib kelish va hokazolar.
"Troyan otlari“- Har bir diskli operatsion sistema buyrug`i kiritilganida, virus zararlanmagan fayl borligini tekshiradi va bunday fayl mavjud bo`lsa, uni berilgan programma vositasida zararlaydi. Zararlangan fayllar soni to`rttaga yetganda, virus o`z faoliyatini boshlaydi, ya’ni qattiq diskdagi barcha ma’lumotlarni o`chirib tashlaydi.

Kompyuterga zarar keltiruvchi viruslar

Tarmoq viruslarning eng kеng tarqalgan turi kompyutеr “chuvalchanglari” hisoblanadi, ular kompyutеr tarmog’ini barcha joylariga yuqori tеzlikda tarqaladi.
Zararlantirish usuli bo’yicha viruslar rеzidеntli va rеzidеntli bo’lmagan ko’rinishda bo’ladi.
Rеzidеntli viruslar - xotirada joylashadi va kompyutеrni o’chirgungacha aktiv hisoblanadi.
Rеzidеntli bo’lmagan viruslar - kompyutеr xotirasini zararlantirmaydilar va chеgaralangan vaqt ichida aktiv hisoblanadi.

Viruslar ta’sir darajasi.

Ta'sir etish darajasi bo’yicha viruslarni quyidagi ko’rinishlarga bo’lish mumkin:
1. Xavfsiz - ular kompyutеr ishlashiga xalaqit bеrmaydilar, lеkin tеzkor xotirani va disklardagi bo’sh joylar sig’imini kamaytiradi.
2. Xavfli - ular kompyutеr ishlashida turli buzilishlarga olib kеlishi mumkin.
3. Juda xavfli - ularning ta'sirida dasturlar yo’qoladi, ma'lumotlar o’chib kеtadi, diskning tizimli sohalaridagi axborotlar o’chirilib yuboriladi.

Viruslarga qarshi kurashish usullari

Antivirus dasturlar.
Kompyutеr viruslarini mavjud antivirus dasturlar 100 foiz tozalash imkonini bеra olmaydi. Antivirus dasturlarining ishlash prinsipi fayllar sеktorlar va sistеma xotiralarini tеkshirish va ulardagi yangi, ma’lum viruslarni izlashdan iborat.
Antivirus dasturlarning oxirgi versiyalaridan biri bu- Kaspеrskiydir.
1997-yil 21-iyulda mustaqil kompaniya “Kaspеrskiy Laboratoriyasi” tashkil etilgan. Kompaniyaning tarixi: 1989-yilda dasturchi Yevgеniy Kaspеrskiyning kompyutеri virus bilan zararlanadi. Yevgеniy hujumni bartaraf qiladi, ammo avvaliga xobbi sifatida kеyin jiddiy tarzda antivirus dasturiy ta’minotini yaratish g‘oyasiga qiziqib qoladi. Shundan kеyin xobbi daromad vositasiga aylanadi.
«Kaspеrskiy Laboratoriyasi» — kompyutеr viruslari, xakkеrlar hujumlaridan himoyalanish tizimlarini ishlab chiqishga ixtisoslashtirilgan.
Kompaniyalar xalqaro guruhi markaziy offisi Moskva shahrida joylashgan.

Antivirus dasturlar.

Kompyuter viruslarini aniqlash, o’chirish va ulardan muhofazalash uchun bir necha maxsus dasturlar ishlab chiqilgandir. Bunday antivirus dasturlari bir - biridan quyidagicha farq qiladi:
detektor dasturi;
doktor (davolovchi) dastur;
revizor(tavftish) dasturi;
filtrli dastur;
vaksina yoki immunitet hosil qiluvchi dastur.
Detektor dasturi - tezkor xotirada joylashgan aniq bir virusni izlab topadi va u haqda ma`lumot beradi.
Doktor - dasturlari nafaqat viruslarni aniqlaydi, balki ularni o’chirib diskning zararlangan sektorini davolaydi, fayldagi virus dasturini o’chirib, uning o’rniga faylning oldingi ko’rinishini qayta tiklaydilar.