Büdcədən maliyyələşən idarə, müəssisə və təşkilatlarda mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimat

Bölmə 4. İstehsalat və başqa məqsədlərə məsrəflər (xərclər)

Bu bölmədə xüsusi vəsaitlər smetası üzrə planlaşdırılmış istehsalat (tədris) emalatxanalarının, tədris-təcrübə və yardımçı kənd təsərrüfatlarının və idarənin tabeliyində olan digər təsərrüfat subyektlərinin hazırladıqları məhsullar və məmulatlar üzrə məsrəflər, mətbəələrin çap məhsulları üzrə məsrəflər, idarə, müəssisə və təşkilatlarla bağlanmış müqavilələr üzrə yerinə yetirilən elmi-tədqiqat və konstruksiya-sınaq işləri üzrə məsrəflər, təcrübə qurğularının hazırlanması, həmçinin materialların hazırlanması və emalı üzə məsrəflər, görülən iş və xidmətlər üzrə məsrəflər və digər istehsalata və başqa məqsədlərə məsrəflər (xərclər) uçota alınır.
Bu məsrəflərin uçota alınması üçün 08 №-li «İstehsalata və başqa məqsədlərə məsrəflər» hesabı müəyyən edilmişdir.
İstehsalata məsrəflər müstəqim (birbaşa) və qeyri-müstəqim (dolayı-qaimə) xərcləri kimi iki yerə bölünür:
I Müstəqim (birbaşa) xərclərə material xərcləri, istehsalat fəhlələrinin, elmi işçilərin və b. əmək ödənişləri üzrə xərclər, enerji xərcləri və s. aiddir.
II. Qeyri-müstəqim (dolayı-qaimə) xərclərə idarə heyətinin əmək ödənişləri üzrə məsrəflər, icarə haqları, cari təmir və digər xərclər aiddir.
İstehsala və digər məqsədlərə məsrəflər əsasən Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 111 saylı 16 avqust 1996-cı il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən xərclərin tərkibi haqqında əsasnamə»yə uyğun müəyyənləşdirilir.
Müstəqim (birbaşa) xərclər bilavasitə 08 №-li «İstehsala və başqa məqsədlərə məsrəflər» hesabının müvafiq subhesablarında toplanır.
Qeyri-müstəqim (dolayı-qaimə) xərclər bir neçə kalkulyasiya obyektlərinin mövcudluğu zamanı əvvəlcədən 210 №-li «Bölüşdürüləsi xərclər» subhesabında toplanır.
Qeyri-müstəqim (dolayı-qaimə) xərcləri bölüşdürülməsi istehsalat (tədris) emalatxanalarında və çap məhsullarının hazırlanmasında — hər il, tədris-təcrübə və yardımçı kənd təsərrüfatlarında isə — ilin sonunda həyata keçirilir. Konkret şəraitdən asılı olaraq qeyri-müstəqim qaimə xərclər istehsalat işçilərinin, elmi əməkdaşların və s. əmək haqlarına və ya artıq xərclənmiş materiallara və birbaşa məsrəflərin məcmusuna uyğun olaraq ayrı-ayrı məmulatlar, kənd təsərrüfatı məhsullarının növləri və ya istehsalat sahələri üzrə bölüşdürülür. Bu zaman qeyri-müstəqim qaimə xərclər 210 №-li subhesabın kreditindən 08 №-li hesabın müvafiq subhesablarının debetinə silinir. Qeyri-müstəqim (dolayı-qaimə) xərclərin bölüşdürülməsi qaydaları müvafiq nazirliklər və baş idarələr tərəfindən müəyyən edilir.
08 №-li «İstehsala və başqa məqsədlərə məsrəflər» hesabına aşağıdakı subhesablar açıla bilər:

• 
  080 «İstehsalat (tədris) emalatxanalarının məsrəfləri (xərcləri)»;
  
• 
  081 «Yardımçı kənd təsərrüfatlarına (tədrisə) məsrəflər (xərclər)»;
  
• 
  082 «Müqavilələr üzrə elmi-tədqiqat işlərinə məsrəflər (xərclər)»;
  
• 
  083 «Təcrübə-sınaq qurğularının hazırlanmasına məsrəflər (xərclər)»;
  
• 
  084 «Materialların hazırlanması və yenidən emalı üzrə məsrəflər (xərclər)» və başqaları.
  

080 №-li «İstehsalat (tədris) emalatxanalarının məsrəfləri (xərcləri)» subhesabında istehsalat (tədris) emalatxanalarında hazırlanmış məmulatlar üzrə xərclər, mətbəələrdə çap məhsulları üzrə xərclər və göstərilmiş xidmətlərə görə məsrəflər uçota alınır.
080 №-li subhesabın debetində məmulatların hazırlanması, çap məhsullarının nəşri və göstərilmiş xidmətlər üzrə bütün məsrəflər uçota alınır. Hazır məmulatların, çap məhsullarının buraxılışı və onların anbara təhvili zamanı 080 №-li subhesabın kreditində və 030 №-li subhesabın debetində əks etdirilir.
Ödənişə təqdim edilmiş hesab-fakturalar üzrə göstərilmiş xidmətlərin faktiki maya dəyəri 280 №-li subhesabın debetində və 080 №-li subhesabın kreditində əks etdirilir.
080 №-li subhesabın qalığı yalnız istehsalat prosesində olan məmulatlar üzrə bitməmiş istehsala məsrəflərin məbləğini əks etdirir. Bir qayda olaraq xidmətlər üzrə bitməmiş məsrəflərə yol verilmir.
Buraxılmış məhsulun faktiki maya dəyərini müəyyənləşdirmək üçün məsrəflərin uçotunun məlumatları əsasında hesabat kalkulyasiyası tərtib edilir. Bu zaman hesabat dövrünün sonuna bitməmiş istehsala məsrəfləri çıxmaqla, verilmiş subhesab üzrə məsrəflərin ümumi məbləği buraxılmış məhsulun hər növünün vahidinin maya dəyəri müəyyənləşdirildikdən sonra hazır məmulatın növləri üzrə bölüşdürülür və beləliklə, çeşidlər üzrə hər bir növ məhsulun (məmulatın) maya dəyəri müəyyən edilir.
Məsrəflərin analitik uçotu məmulatların növü və xərc maddələri üzrə aparılır.
081 №-li «Yardımçı kənd təsərrüfatlarına (tədrisə) məsrəflər (xərclər)» subhesabında tədris-təcrübə və yardımçı kənd təsərrüfatlarında məsrəflər uçota alınır. Məsrəflər təsərrüfatın sahələri (heyvandarlıq və əkinçilik) və onların növləri üzrə ayrı-ayrılıqda uçota alınır. Zəruri hallarda uçot ayrı-ayrı mədəni bitkilər üzrə (taxıl, tərəvəz, kartof və s.) təşkil edilə bilər. Heyvandarlıqda məsrəflər iribuynuzlu heyvanlar, qoyunçuluq, donuzçuluq və s. üzrə ayrılıqda uçota alınır.
İstehsalatın bütün məsrəfləri, həmçinin cavan heyvanların tələfatından dəyən itkilər 081 №-li subhesabın debetinə aid edilir.
İl ərzində kənd təsərrüfatında məhsulların plan maya dəyəri (031 №-li subhesab debetləşdirilməklə), həmçinin cavan heyvanların çəki və boy artımlarının plan maya dəyəri (050 №-li subhesab debetləşdirilməklə) 081 №-li subhesabın kreditinə aid edilir. İlin axırında 081 №-li subhesabın kreditindən məhsulların plan maya dəyəri ilə faktiki maya dəyəri arasındakı fərq silinir. Bu fərqin bir hissəsi — satılmamış məhsullar üzrə 031 və 050 №-li subhesabların debetinə və 081 №-li subhesabın kreditinə yazılır. Satılmış məhsullar üzrə qalan hissə isə 081 №-li subhesabın debetinə və 081 №-li subhesabın kreditinə yazılır. Bu zaman artıq xərc müsbət ədədlərlə (adi rənglə), qənaət isə mənfi ədədlərlə (qırmızı rənglə) göstərilir.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının maya dəyərinin kalkulyasiya obyektləri müxtəlif mədəni bitkilər və heyvandarlığın əsas məhsullarının müxtəlif növləri hesab edilir.
Məhsulun faktiki maya dəyərini müəyyənləşdirmək üçün ilin sonunda kalkulyasiya hesabatı tərtib edilir. Tərkibində əkinçilik və heyvandarlıq sahələri olan yardımçı kənd təsərrüfatları üzrə əvvəl əkinçilik məhsullarının, sonra isə heyvandarlıq məhsullarının maya dəyərinin kalkulyasiyasının hesabatı tərtib edilir.
Əkinlik məhsullarının maya dəyərinin kalkulyasiyasının hesabatının tərtibi zamanı məsrəfin ümumi məbləğindən hər mədəni bitkilər üzrə gələn ilin məhsulunun hesabına aparılmış məsrəflər (payız səpini, payız şumu, giləmeyvəliklər və üzümlüklər üzrə xərclər) ayrılır. Bu məsrəflər bitməmiş istehsal kimi 081 №-li subhesab üzrə gələn ilə keçir. Məsrəfin digər qalan məbləği hər mədəni bitkinin (arpa, buğda və s.), həmçinin əlavə məhsulun faktiki maya dəyəri müəyyənləşdirildikdən sonra mədəni bitkilər üzrə bölüşdürülür.
Əkinçilik və heyvandarlıq məhsullarının vahidinin faktiki maya dəyəri faktiki məsrəfin ümumi məbləğinin əkinçilik və ya heyvandarlıqdan alınmış məhsulun miqdarına bölmək yolu ilə müəyyənləşdirilir.
Kartof, tərəvəz, dənli və digər mədəni bitkilərin (ötən illərin xərcləri də daxil olmaqla) yetişdirilməsi ilə bağlı məsrəfin ümumi məbləği ayrı-ayrı dənli bitkilər üzrə bu məhsulun buraxılış qiymətləri və ya plan maya dəyərinə uyğun olaraq bölüşdürülür.
Məsrəflərin analitik uçotu çoxqrafalı kartalarda kənd təsərrüfatının hər mədəni bitkisinin adı və ya hər heyvan qrupu üzrə aparılır.
082 №-li «Müqavilələr üzrə elmi-tədqiqat işlərinə məsrəflər (xərclər)» subhesabında idarə, müəssisə və təşkilatlarla bağlanmış müqavilələr üzrə elmi-tədqiqat v konstruksiya işlərinin yerinə yetirilməsi üzrə məsrəflər uçota alınır.
Müqavilələr bağlanarkən mövzunun (işin) yerinə yetirilməsi ilə bağlı bütün xərclər, həmçinin işin aparılması üçün zəruri olan xüsusi avadanlıqların alınması üçün məsrəflər işin dəyərinə aid edilir. Təsərrüfat müqaviləli elmi-tədqiqat və konstruksiya işlərinin yerinə yetirilməsi üçün alınmış xüsusi avadanlıqlar bitməmiş istehsalatın məsrəflərinin tərkibində (082 №-li subhesabın debeti üzrə) uçota alınır.
Elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsi üzrə bütün məsrəflər 082 №-li subhesabın debetinə aid edilir. 082 №-li subhesab üzrə qalıq ilin sonunda başa çatmamış işlər üzrə ola bilər.
Yerinə yetirilmiş və sifarişçilərə təhvil verilmiş elmi-tədqiqat işlərinin faktiki dəyəri 082 №-li subhesabın kreditindən 282 №-li subhesabın debetinə silinir.
Elmi-tədqiqat və konstruksiya işləri üzrə məsrəflərin analitik uçotu çoxqrafalı kartalarda mövzular və xərc maddələri üzrə aparılır. Kartaların başlığında mövzunun tam adı, nömrəsi, şifrəsi, yerinə yetirilmə müddəti və s. göstərilir.
083 №-li «Təcrübə-sınaq qurğularının hazırlanması üzrə məsrəflər (xərclər)» subhesabında büdcə işləri üzrə elmi-tədqiqat işlərinin aparılması üçün müxtəlif təcrübə-sınaq qurğularının (qurğular, maşın və cihaz nümunələri, təcrübələr üçün stendlər və s.) hazırlanmasına məsrəflər uçota alınır. Bu qurğuların hazırlanması ilə bağlı məsrəflər 083 №-li subhesabın debetinə aid edilməklə 01, 04, 06, 07 №-li hesabların müvafiq subhesablarının kreditlərində əks etdirilir. İdarənin rəhbəri tərəfindən təsdiq edilmiş akta uyğun olaraq qəbul edilmiş eksperimental qurğuların hazırlanması üzrə faktiki məsrəflər 083 №-li subhesabın kreditində əks etdirilir. Hazırlanmış eksperimental qurğular 013 №-li və 071 №-li müvafiq subhesablara mədaxil edilir. Əgər iş başa çatdıqdan sonra qurğu mədaxil edilmirsə, sökülərsə, o zaman akt tərtib edilir və sökülmədən alınmış materiallar, cihazlar, qurğular və s. mümkün istifadə qiyməti üzrə mədaxil edilir.
Eksperimental qurğuların hazırlanması üzrə analitik uçot çoxqrafalı kartalarda hər eksperimental qurğu üzrə aparılır.
084 №-li «Materialların hazırlanması və yenidən emalı üzrə məsrəflər (xərclər)» subhesabında materialların təsərrüfat üsulu ilə hazırlanması (paltarların tikilməsi, yanacağın tədarükü, tərəvəzin hazırlanması və s.) və yenidən emalı üzrə əməliyyatlar uçota alınır. Bu subhesabda hazırlanmış və yenidən emal edilmiş materialların maya dəyəri göstərilir. Materialların hazırlanması və yenidən emalı ilə əlaqədar bütün xərclər (həmçinin daşınma, saxlanılma və s. üzrə xərclər) 084 №-li subhesabın debetinə aid edilir.
Bu və ya digər material növünün hazırlanması və ya yenidən emalı başa çatdırıldıqdan sonra alınan yeni qiymətlilər üzrə məsrəflər aktla müəyyənləşdirilir və müvafiq şəxslər tərəfindən imzalanır. Akt idarənin rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir və müvafiq hesablar üzrə alınmış material qiymətlilərinin mədaxili və ya hesabdan silinməsi üçün əsas sayılır.
Hazırlanmış və yenidən emal edilmiş materialların analitik uçotu çoxqrafalı kartalarda onların hər bir növü üzrə aparılır.