Buraxiliş İŞİ “Müxtəlif meteoroloji şəraitlərdə uçuşların təhlükəsizliyinə təsir edən risk amillərinin təhlili”

2.3. Vulkan külü buludlarında uçuşlar və risk amillərinin təhlil

Orta hesabla vulkanlar Yer atmosferinə ildə təxminən 2 milyard ton kül buraxır. Püskürmə zamanı havanın şəffaflığı azalır, buludluluq və yağıntılar artır. Vulkan külü buludları püskürmə yerindən minlərlə kilometr uzaqlığa düşə bilər və uzun müddət qalır.
Vulkanlardan atmosferə buraxılan bütün maddələrə mefra deyilir. O, müxtəlif ölçülü süxurların parçalarından və tozdan ibarətdir. Partlayıcı vulkanlardan çıxan tefranın sürəti saniyədə bir neçə yüz metrə çata bilər. Tefra buludu bir neçə on kilometr yüksəkliyə (80 km-ə qədər) çatır. Məsələn, 1983-cü ildə Asama vulkanının püskürməsi zamanı diametri 5 sm olan hissəciklər ən azı 500 m/s atılma sürəti ilə 15 km hündürlüyə çatmışdı. Vulkan külü tefranın tərkib hissəsidir, onun hissəcik ölçüsü 2 mm-ə çatır. Külün kimyəvi tərkibi çox geniş hüdudlarda dəyişir, lakin bütün hallarda alüminium, natrium, kalium, dəmir və maqnezium oksidlərinin iştirakı ilə silikon dioksid üstünlük təşkil edir. Təyyarələrin vulkanik kül buludları ilə qarşılaşması nadirdir, lakin belə hadisələr baş verir və son dərəcə təhlükəli ola bilər.
Vulkanik külün təyyarələrə vurduğu əsas ziyan ön səthlərin (kokpit şüşəsi və qanadın qabaq kənarları) aşınması, həmçinin mühərriklər də daxil olmaqla gövdə açılışlarında külün yığılmasıdır. Ön şüşənin və işıqların aşınması görmə qabiliyyətini azaldır. Mühərriklərə külün sorulması reaktiv mühərriklərin turbin qanadlarının aşındırıcı zədələnməsinə səbəb olur. Vulkan külünün tərkibi elədir ki, onun ərimə nöqtəsi müasir iri reaktiv mühərriklərin iş temperaturu diapazonundadır. Təyyarəyə təsirinin dərəcəsi külün konsentrasiyasından asılıdır. Vulkanik kül hissəciklərinin təyyarə mühərriklərinə birbaşa daxil olması ilə yanaşı, güclü külün yağdığı ərazidə görmə qabiliyyətinin kəskin azalması, radio müdaxiləsi, təyyarədə elektronikanın nasazlığı kimi müşayiət olunan amillər uçuş zamanı təhlükəli vəziyyətə səbəb ola bilər. Müvafiq olaraq, vulkanik külün təyyarə mühərriklərinə, təyyarə korpusuna və avionikaya təsiri haqqında kifayət qədər məlumat yoxdur. Təhlükəsizliyi artırmaq üçün yeni təyyarə mühərrikləri havada qum və toza qarşı müqavimət üçün sınaqdan keçirilir. Vulkan külünün təyyarələrin uçuşuna təsirinin öyrənilməsinin mürəkkəbliyi həm də ondan ibarətdir ki, külün tərkibi və sıxlığı vulkanın yerləşdiyi bölgədən asılı olaraq dəyişir.
Ən böyük təhlükə kül hissəciklərinin reaktiv mühərrikə nüfuz etməsidir. Mühərrikə daxil olan kül əriyə və sonra şüşəvari qaya kimi yenidən bərkiyə bilər. Mühərrikin işi tam dayanana qədər pozula bilər. Bütün mühərrikləri eyni vaxtda dayanması mümkündür. Belə bir hadisə 24 iyun 1982-ci ildə Britaniya Hava Yollarına məxsus Boeing 747-nin bütün mühərrikləri 11285 m hündürlükdə kül buludu ilə toqquşduqdan sonra söndüyü zaman qeyd edildi. Mühərriklərin işini bərpa etmək mümkün olmadığından təyyarə qəfil hündürlüyünü 3965 m-ə endirib. Çox güman ki, toz hissəciklərində tapılan və toqquşma zamanı buraxılan kükürd dioksid kimi qazlardan səssiz elektrik boşalması və kəskin qoxu qeyd edildi. Oxşar hadisələr eyni gündə və sonrakı həftələrdə fasilələrlə digər təyyarələrlə də baş verdi.
ICAO-nun Texnologiya və Elm Qrupları tərəfindən vulkanik buludların təyyarələrə təsirinin hərtərəfli tədqiqindən sonra müəyyən edilmişdir ki, təyyarə vulkanik kül buluduna daxil olduqda aşağdakı risk amillərinə məruz qala bilər.
- hava gəmisinin ön şüşələrinin, qanadların kənarlarının və enmə işıqlarının aşınması;
- kompressor bıçağının korroziyası;
- idarəetmə sisteminin bloklanması;
- təzyiq və kondisioner sistemlərinin zədələnməsi;
- mühərrik yağı sisteminin çirklənməsi;
- yanacağın yanmasını dayanması, pompaj, hündürlüyün itməsi;
1987-ci ildə ICAO və Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatı (WMO) ilə koordinasiyada Beynəlxalq Hava Yolları Vulkan Saatını (IAVW) təsis etdi. Vulkan püskürmələrinin intensivliyi haqqında daim yenilənən məlumatlar milli və regional aviasiya orqanları həmçinin VAAC (Volkanik Kül Məsləhət Mərkəzi) monitorinqi üçün xüsusi məsləhət mərkəzləri tərəfindən paylanır. Hazırda vulkanik külün hesabatları maraqlı istifadəçilər tərəfindən SIGMET, VAA (vulkanik kül məsləhəti), NOTAM formatlarında qəbul edilir. Bir qayda olaraq, məsul VAAC meteoroloji müşahidə idarəsinə ötürülən vulkanik külün hərəkətinin proqnozunu özündə əks etdirən məlumat verir. Sonuncu, VAAC proqnozuna əsasən, tabeliyində olan uçuş informasiya rayonu ərazisinə kül buludunun iddia edilən nüfuzu haqqında SIGMET (başlığında WV təyinatı ilə) hazırlayır.
Vulkan külü üzrə məsləhət mərkəzləri (VААС) vulkan püskürməsi, vulkan külü buludunun və ya tropik siklonun yaranması haqqında informasiya aldıqda aşağıdakıları etməlidirlər:
1) Müvafiq meteoroloji izləmə orqanlarına, rayon dispetçer mərkəzlərinə (RDM) və aviaşirkətlərə vulkan külünün trayektoriyası haqqında məsləhət informasiyasını təqdim etmək məqsədilə vulkan külünün hərəkət/yayılma trayektoriyasının EHM-də hesablanması modelini işə salmalıdırlar;
2) Bu hadisə anına aid peykdən alınan ərazi üzrə görüntüləri/məlumatları və vulkan külü buludunun aşkar edilməsi, onun yayılma miqyasının qiymətləndirilməsi məqsədilə digər müşahidə məlumatlarını araşdırmalıdırlar;
3) VAAC cavabdeh olduğu ərazilərdə fəaliyyət göstərən müvafiq meteoroloji izləmə orqanları, rayon dispetçer mərkəzləri (RDM) və aviaşirkətlər üçün vulkan külü buludunun yayılma miqyası və proqnozlaşdırılan hərəkət trayektoriyası haqqında məsləhət informasiyası hazırlamalı və verməlidirlər. Məsləhət informasiyası məlumat və/və ya qrafik təsvir şəklində hazırlanır;
4) Vulkan külü buludunun / tropik siklonun hərəkətini izləməyə yardım məqsədilə peykdən daxil olan növbəti informasiyalara nəzarəti həyata keçirməlidirlər.
Vulkan külünə dair SİGMET məlumatına nümunə aşağıda göstərilmişdir.