Auditorlik tekshiruvini rejalashtirishning tamoyillari va bosqichlari.
Auditni dastlabki rejalashtirishning mazmuni va uni amalga oshirish tartibi
Auditning umumiy rejasini tayyorlash xususiyatlari
Har qanday faoliyat, xususan auditorlik faoliyati ham samarali bo’lishi uchun dastavval, uning puxta va aniq rejasi yoki dasturini tuzish lozim. Ularning mazmuni qo’yilgan maqsad va uni bajarish uchun belgilangan aniq vazifalardan kelib chiqadi. Auditning maqsadlari xususan, quyidagilardan iborat: buxgalteriya hisobining holatini ekspertiza yo’li bilan baholash, yillik moliyaviy hisobot ma‘lumotlarining haqqoniyligini tekshirish va tasdiqlash valyuta muomalalarini taftish qilish, aksiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar emissiyasi prospektining ma‘lumotlarini tasdiqlash, korxonaning moliyaviy barqarorligini mustahkamlash bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish, iqtisodiyot va moliyaviy huquq sohasidagi yangi qonunchilik hujjatlari bo’yicha aniq maslahat (konsultatsiya) o’tkazish va hokazo.
Mijoz – auditorlik firmasining munosabatlari bo‗lib, auditorlik firmasi mijozni baholaydigan, keyin mijozni ―maqbul‖ deb topsa, bitim
(tuzilishi) yopilishi haqida kelishuv xati yuboriladigan ―bir yoqlama harakatli bitta ko’cha‖ emas. Auditorlik xizmatlari bozori raqobatbardosh hisoblanadi va boshqa har qanday biznes kabi har qanday auditorlik firmasi auditda huquqiy munosabatda bo’lishini xohlovchi o’ta kerakli mijozlar ham bor. Garchi, hamisha shunday bo’lmasa ham, auditorlik firmalari ulardan ko’plab mijozlarni, ayniqsa, yirik mijozlarning takliflarini tayyorlaydi va taqdim etadi. Shuningdek, auditorlik tekshiruvi mijozga nisbatan munosabatlarini tushunish auditorlarning etika va kasbiy talablari (mustaqillik, vakolatlik va boshqa) belgilangan majburiyatlar uchun tipik bo’lsa, bajarish mumkinligini ko’rib chiqish imkonini beradi. Bu mijozni qabul qilishdagi ikkinchi bosqich hisoblanadi. Biz, bu yerda raqobatni muhokama qilamiz va bozorlar auditini o’tkazamiz: qiymatlar tasavvurlari, auditorlik xizmatlari sifati. Auditorlik firmasi mijozga majburiyatlar bo’yicha takliflarni yozib, ko’rsatishi lozim (buni ayrim auditorlar mijoz obro’sining tanlovi deb ham hisoblashadi).
Auditor mijozning biznesini bilishi kerak, buning uchun unga moliyaviy hisobotlarda yoki auditorlik hisobotida sezilarli samaraga ega bo’lishi mumkin bo’lgan voqealarni, operatsiyalarni va metodlarni identifikatsiyalash va tushunishga imkon berish yetarli.
Auditorlar ham yangi va mavjud mijozlarini ularning ofislariga borib, yillik hisobotlarini ko’rib, mijozning boshqaruvi va shtati bilan muhokama (muzokara)larga kirishib va odatda, internet orqali jamoatchilik yangiliklari va jamoatchilik axborotlari ma‘lumotlariga kirib imkoniyatlarini olib, ular bilan oldindan tanishishi mumkin. Agar, mijoz mavjud bo’lsa, (eski) avvalgi yillarning ishga oid hujjatlari ko’rib chiqilishi kerak.
Agar, mijoz yangi bo’lsa, auditor avvalgi auditor bilan maslahatlashishi va oldindan axborot qidiruvini kengaytirishi lozim. Auditorlar nazoratdagi mijozlar haqidagi o’z axborotlarni 3 ta asosiy manbadan oladilar: ularning mijozlar bilan tajribalari umum olish mumkin bo’lgan axborotlar va mijozning o’zidan mustaqil ravishda axborotlarni baholash uchun foydalaniladigan metodlar jamoatchilik ma‘lumotlari bazasini qidirishdan variatsiyalanadi. Mijozning shtatlari va boshqaruvini muhokama qilish boshqaruv nazoratining ichki vositalari va ehtimoliy risklarni baholashda muhim hisoblanadi. Bu muhokamalar quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin:
mijozning boshqaruvda tashkiliy tuzilmalarida va operatsiyalaridagi o’zgarishlar;
bazaning mijozga ta‘sir qiluvchi ijtimoiy texnik va iqtisodiy omillarining joriy rivojlanishi;
joriy yoki kelgusidagi moliyaviy qiyinchiliklar yoki hisob muomalalari;
korxona moliyaviy hisobotlarini xato yoki firibgarlik oqibatidagi moddiy jihatdan noto’g’ri yozishma (ariza)larga ta‘sirchanligi;
bog’liq tomonlarning mavjudligi;
yangi yoki yopiq ko’chmas mulk va ishlab chiqarish
korxonalari vositalari;
texnologiyadagi mahsulotlar yoki ishlab chiqarish xizmatlari yoki taqsimlash kabi yaqindagi yoki osilib qolgan o’zgarishlar;
buxgalteriya tizimi va ichki boshqaruv tizimidagi
o’zgarishlar;
yangi mijozni tekshirish.
Yangi mijozni qabul qilishdan oldin auditorlik firmasi mijoz maqbulligini aniqlash uchun to’liq tekshirish ko’radi va agar auditor mustaqillikning etika talablarini, ma‘lum vakolatligini qondira olsa (ishni qabul qiladi) va boshqa.
Axborotlarning boshqa manbalari mahalliy yuristlar boshqa manbalari, banklar va boshqa kompaniyalar bilan bog’liq bo’lsada, intervyu (suhbat)larni tashkil etadi. Ba‘zida auditor boshqaruvining obro’si va asosiy a‘zolari haqida axborotlar olish uchun professional auditorlarni yollashi yoki unda ish sud – buxgalteriya ekspertizasi bo’limidan foydalanishi mumkin. Agar, avvalgi auditor bo’lmasa, yanada kengroq tekshiruvlar o’tkazilishi mumkin.
Ko’pgina auditorlik firmalari mavjud mijozlarini har yili baholaydilar. Yuqorida muhokama qilingan tekshirishga qo’shimcha ravishda auditor, auditning hajmi, fikrlar va yig’imlar turlari auditorlik firmasi va mijoz hamda boshqaruv yaxlitligi orasidagi sudlarni ko’rib chiqishdagi og’irliklar kabi har qanday avvalgi nizolarni ko’rib chiqadi. Ushbu to’rt omil o’rtasidagi munosabatlar davom etish yoki etmasligiga kuchli ta‘sir etadi. Majburiyatlarni davom ettirish uchun auditor oldingi yillar tekshiruv ishlari natijalariga doir hujjatlaridan yig‗ilgan axborotlarni yangilagan va qayta baholagan bo’lar edi. Auditor shuningdek, oxirgi auditdan buyon yuz bergan jiddiy o’zgarishlarni identifikatsiyalashtirish bir xil o’xshashlik uchun ishlab chiqilgan protseduralarini ham bajarishi lozim.
Auditor, shuningdek, mijoz uchun auditni davom ettirmaslik haqida qaror qilishi ham mumkin, chunki u risk haddan tashqari ko’p (yuqori)ligini xis qiladi. Masalan, huquqni muhofaza qilish xodimi va mijoz orasida mijozni moliyaviy layoqatsizlikka olib keluvchi va oxir- oqibat qarshi da‘vo qo’zg’atuvchi tartibga soluvchi (boshqaruvchi) nizolar bo’lishi mumkin. Yana shunday ham bo’lishi mumkin: auditorlar moliyaviy (xizmatlar kabi) mavjud auditor uchun maqbul bo’lgandan ko’p risk taklif qilayotganligini xis qiladi.
Auditorlik faoliyatida rejaning to’g’ri tuzilishi uni samarali tashkil etilishi bilan izohlanadi. Shu singari, auditorlik tekshiruvlarini rejalashtirish jarayoni ham ―Auditni rejalashtirish‖ deb nomlangan 300sonli auditning xalqaro standarti asosida tartibga solinadi. Shuningdek, auditorlik tekshiruvlari kam vaqt talab qilishi va iqtisodiy tejamkor bo’lishida rejaning optimal tuzilishi talab etiladi. Buning uchun esa, auditni rejalashtirishning maqsadi, uning bosqichlarini to’liq o’rganish, undagi muammolarga xolisona baho berish, ularni bartaraf etish asosida rejalashtirish jarayonini takomillashtirish zarur. Bu borada uning huquqiy zaminini mustahkamlash talab etiladi. Biroq, ta‘kidlash joizki, auditorlik xizmatining ish sifati uni to’g’ri rejalashtirishga bevosita bog’liqdir.
Ma‘lumki, qonunchilikda auditorlik tekshiruvini rejalashtirishda auditorlik tashkiloti tomonidan qo’llaniladigan me‘yorlar 300-sonli «Moliyaviy hisobotlar auditini rejalashtirish» nomli AXS asosida amalga oshirilishi majburiy etib belgilangan bo’lsada, biroq, amaliyotda esa, auditorlik tashkilotlari tomonidan mazkur standart talablari yoki unda belgilangan tartib-qoidalarga tekshiruvlar jarayonida to’liq amal qilinmayapti yoki har bir tekshiruvning umumiy rejasi va dasturi turlicha yondashuvlar asosidagi mazmun va shakllarda tayyorlanib kelinmoqda. Bu esa, tekshiruv muddatini uzayishiga, tekshiruvlar jarayonida qatnashuvchi har bir auditor yoki yordamchi auditorning o’z vazifasini aniq belgilab berilmaganligi sababli, ular tomonidan yo’l qo’yiladigan xato yoki kamchiliklarni ko’payishiga va tekshiruv jarayonini ma‘lum ketma-ketliksiz yoki tartibsiz ravishda amalga oshirilishiga olib keladi.
Auditorlik nazoratining bosqichlari O’zbekiston Respublikasi ―Auditorlik faoliyati to’g’risida‖gi qonuniga muvofiq majburiy talablarga asosan o’tkazilishi belgilangan. Jumladan, «Moliyaviy hisobotlar auditini rejalashtirish» nomli 300-AXSga muvofiq rejalashtirish auditorlik tekshiruvini o’tkazishning boshlang‗ich bosqichi hisoblanib, auditorlar reja tuzilgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini boshlamasliklari va auditorlik tekshiruvining barcha bosqichlarida umumiy reja hamda dasturda keltirilgan vazifalarni qat‘iy tartibda amalga oshirishlari lozim.
«Moliyaviy hisobotlar auditini rejalashtirish» nomli 300-AXSga muvofiq rejalashtirish auditorlik tekshiruvini o’tkazishning boshlang’ich bosqichi hisoblanib, auditorlar reja tuzilgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini boshlamasliklari va auditorlik tekshiruvining barcha bosqichlarida umumiy reja hamda dasturda keltirilgan vazifalarni qat‘iy tartibda amalga oshirishlari lozim.
Qonunchilikda belgilangan tartibga ko’ra, auditorlik tekshiruvini rejalashtirish jarayonida auditorlik tashkiloti tomonidan qo’llaniladigan me‘yorlar 300-sonli «Moliyaviy hisobotlar auditini rejalashtirish» nomli AXS asosida amalga oshirilishi majburiy etib belgilangan bo’lsada, biroq, amaliyotda auditorlik tashkilotlari tomonidan mazkur standart talablari yoki unda belgilangan tartib-qoidalarga tekshiruvlar jarayonida to’liq amal qilinmayapti yoki har bir tekshiruvning umumiy rejasi va dasturi turlicha yondashuvlar asosida tayyorlanib kelinmoqda.
O’z navbatida, auditorlar tomonidan mazkur standartga muvofiq auditorlik tekshiruvining rejalashtirilishi natijasida, ular tomonidan tekshiruvlarni oldindan puxta belgilangan ketma-ketlik asosida o’tkazilishi(tartibli)ga, tekshiruvni auditorlik shartnomasida belgilangan muddatda yakunlanishi, auditorlar tomonidan yo’l qo’yiladigan xato yoki kamchiliklarni kamayishiga va tekshiruv jarayonini tartibli ravishda amalga oshirilishi ta‘minlanadi. Zero, xalqimizning ―Rejasiz ish – qolipsiz g’isht‖ maqoli bejizga emasligini auditorlik amaliyoti jarayonida ham kuzatishimiz mumkin bo’ladi.
Yuqorida ta‘kidlanganidek, audit rejasini puxta tuzmasdan sifatli auditorlik tekshiruvi o’tkazish mumkin emas. Shu boisdan ushbu standartga batafsilroq to’xtalib o’tamiz. Amalda, auditni rejalashtirish jarayoni auditorlik tashkiloti bilan xo’jalik yurituvchi subyekt o’rtasida shartnoma tuzilgunga qadar boshlanadi. Bu holat ko’p hollarda, agar mijoz bilan shartnoma tuzilmasa, auditni rejalashtirish bilan bog’liq xarajatlar qaysi manbalar hisobidan mablag‗ bilan ta‘minlanishi to’g’risidagi savolni yuzaga keltiradi. Keyinchalik shartnoma tuzilgan holda auditni dastlabki rejalashtirishga doir ishlar qiymati o’tkaziladigan auditorlik xizmatining umumiy qiymatiga qo’shiladi, aks holda u auditorlik tashkilotining mablag’lari hisobidan amalga oshirilishi lozim. Rejalashtirish auditorlik tekshiruvini boshlang’ich bosqichi bo’lib, auditorlar reja tuzulgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini boshlamasliklari lozim.
«Moliyaviy hisobotlar auditini rejalashtirish» nomli 300-AXS har qanday korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazishda ham audit rejasini, ham audit dasturini tuzishni talab etadi. Darhaqiqat, yirik xo’jalik yurituvchi subyektning hisobotlarini tasdiqlash uchun katta auditorlik guruhi tomonidan tekshiruv o’tkazilganida bunday ko’p bosqichli rejalashtirish zarur. Biroq, bizning fikrimizcha, unchalik katta bo’lmagan xo’jalik muomalalari kam sodir bo’ladigan, bir turdagi mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat bajarish) bilan shug’ullanuvchi mikrofirmalarda audit o’tkazganida, bunday keng qamrovli reja tuzish maqsadga muvofiq emas.
Agar, auditorlik tashkilotining ko’pchilik mijozlari kichik biznes korxonalariga taallu`qli bo’lsa, u holda unchalik katta bo’lmagan tuzatishlar kiritilganida ko’pchilik korxonalarni tekshirish uchun mos keladigan namunaviy audit rejasi ishlab chiqish va rejalashtirish chog’ida audit dasturini batafsil tuzishga maxsus e‘tibor qaratish zarur. Bunday namunaviy rejalar bir nechta bo‗lib, ular bir-birlaridan turli biznesga ega korxonalar uchun farq qilishlari mumkin. Masalan, savdo korxonalari, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxonalari va xokazo. Shuningdek, auditor qandaydir boshqa tamoyillar bo’yicha umumiy namunaviy rejalar ham tuzishi mumkin. Agar, umumiy audit rejasi sifatida namunaviy reja tanlansa, u holda rejalashtirish chog‗ida asosiy e‘tiborni audit dasturini tuzishga qaratish zarur. Rejalashtirish auditorlik guruhi rahbari tomonidan audit o’tkazishning umumiy tamoyillari kabi, xususiy tamoyillariga ham muvofiq amalga oshirilishi lozim. Ular:
uyg‗unlik (komplekslik); uzluksizlik; maqbullik.
