Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

2.2 K.YUNG PSIXOLOGIK TIPLAR HAQIDA
Tashkilot miqyosida xodimlarni klassifikasiyalashga oid yana bir yondoshuv mashhur psixolog K.Yung tomonidan yaratilgan psixotiplar haqidagi ta’limot bo’lib, bunga muvofiq inson xarakterining ayrim xislatlari tug’ma asosga ega. Masalan, ulardan biri inson o’ziga kuch-quvvat olishda qayerga yo’nalganligi bilan bog’liq holatdir. Kimdir shu quvvatni tashqi muhitdan olsa, kimdir o’z ichki dunyosiga murojaat etadi. Tashqi muhitga yo’nalgan kimsalar ekstravert deb ataladi, e’tibori o’z ichki dunyosiga qaratilgan shaxsga esa introvert iborasi qo’llanadi. Ushbu ikki tipning batafsil tavsifi quyidagicha:
Ekstravert
– o’zgalar bilan muloqotda bo’lishga ehtiyoji katta va bu orqali o’ziga g’ayrat oladi, tanho qolish uni quvvatsizlikka olib keladi; avval gapirib, keyin esa o’ylaydi; faol va muloqotga kirishuvchan; atrof-muhitdagi ko’p narsalarni bilishga intiladi.

Introvert
– yakka, tanho qolganda o’zini yaxshi his etadi, fikr va o’ylarini boshqalar bilan o’rtoqlashmaydi, kuchli muhokama jarayoni ularni tez toliqtiradi, gapirishdan ko’ra tinglashni yaxshi ko’radi, suhbatdan so’ng fikrlari va hissiyotlarini jamlab va tartiblab olish uchun tanho qolishni ma’qul ko’radi.
K.Yungning tipologiyalar haqidagi ta’limoti o’zining uzoq davomiga ega va yuqorida ta’kidlanganlarga (“ekstravert va introvert”) qo’shimcha ravishda “sezgir va intuitiv”, “fikrlovchi va his etuvchi”, “baholovchi va idrok etuvchi” kabi tiplar ham qayd etiladi. Keyinchalik bu uslub yanada takomillashib Mayers-Brigs uslubida tipologiyalash degan nomga ega bo’ldi. Yung tipologiyasidagi to’rt ko’rsatkichga ko’ra toifalash shunchalik ahamiyatliki, hatto AQShning “Ford” avtomobil kompaniyasidagi mehnat jamoalari tarkibi aynan shu uslubda bir-biriga muvofiq keluvchi xodimlardan tashkil etilganligi ma’lum.
Rossiyalik psixolog Samoukina taklif etadigan tipologiyaga binoan xodimlarni o’z ichiga yo’nalgan – “ichki” hamda tashqi muhitga yo’nalgan – “tashqi” shaxslarga toifalash mumkin. Bunday ta’rifga binoan “Ichki” kimsalar bajarayotgan mehnatning mazmuniga katta e’tibor berishadi va hissiy qoniqishni ustuvor deb hisoblashadi. Ular u yoki bu mehnat turi, vazifani tanlashda uning natijasi xamkasabalari oldida obro’-’tibor qozonishga yordam berishiga e’tibor qaratishadi. O’z imkoniyatini namoyon etish va qobiliyatlarni rivojlantirish ular uchun yetakchi motivasiya omili bo’lib hisoblanadi. Ular maoshni yetakchi o’ringa qo’ymaydilar, agar katta pul evaziga zerikarli ishni bajarish lozim bo’lsa, ular bundan voz kechishlari tabiiy hol. Bunday xodimlar uchun kam maosh to’lansa ham, ularning qobiliyati va g’oyasini amalga oshirish muhim hisoblanadi.
“Tashqi” xodimlar – ular uchun bajarilayotgan mehnat hayotda muvaffaqiyatga erishganlik belgisi ekanligi, jamiyatda yuqori nufuzga egaligi juda muhimdir. Ular maoshni qadrlaydilar. Mansabda o’sish, rahbariyat tomonidan rag’batlantirish va maqtov bunday xodimlar uchun katta ahamiyatga ega. Ular muvaffaqiyat timsollarini egallashni xohlaydilar – yaxshi kabinet, zamonaviy avtomobil, chiroyli kiyim va shu kabilar.
Yuqorida ta’kidlangan ikki toifadan tashqari “aralash” tipga mansub xodimlar xam eslatib o’tiladi. Ular uchun ikkala omil ham ahamiyatga ega. Lekin, bunday xodim uchun mehnat mazmuni yetakchi bo’lib hisoblanadi. Tashkilot hayoti doimo rejalangan tarzda kechmaydi. Xom ashyo tanqisligi, vaqt va imkoniyatlarni taqsimlashdagi qiyinchiliklar va boshqa bir qancha omillar ta’sirida tashkilotda zo’riqish muhiti yuzaga kelishi mumkin. Bunday muhitning xodimlar faoliyatiga ta’sirini tahlil etish maqsadida “tazyiq ko’rsatuvchi” omillar degan iborani qabul qilishimiz mumkin. Tazyiq ko’rsatuvchi omillar qatoriga shaxsning ichki psixologik muammolari, xodimni o’rab turgan shart-sharoitning qoniqarsiz ahvolda ekanligi, jamoadagi shaxslararo munosabatlarning tajangligi, mehnatni tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan muammolar hamda xodimning oilasidagi qiyinchiliklar kirishi mumkin. Bu omillar o’zaro bog’liq va xodimning bir sohadagi qoniqarsiz holati boshqa jabhalarda ham shunday natijani yuzaga keltirish ehtimoli baland.
Shuningdek, o’sha mashhur olim K.Yung insonlarni fikrlashlariga ko’ra asosan ikki toifaga bo’lgan edi.
Karl Gustav Jung shveytsariyalik psixolog va faylasuf, analitik psixologiyaning asoschisi.
Jung ta'limi individualizatsiya tushunchasiga asoslangan. Individualizatsiya jarayoni shaxsning kamolotiga hissa qo'shadigan bir-birini to'ldiruvchi munosabatlar tizimi tomonidan muvofiqlashtiriladigan ruhiy holatlarning butun majmuasi tomonidan vujudga keladi. Jung ruhning diniy funktsiyasining muhimligini ta'kidladi. Uni bostirish ruhiy kasalliklarga olib kelganligi sababli, diniy rivojlanish individualizatsiya jarayonining ajralmas qismidir.
Jung nevrozlarni nafaqat buzilish, balki ongni kengaytirish uchun zarur impuls va shuning uchun etuklikka erishish (davolash) uchun stimul sifatida tushungan. Bunday ijobiy nuqtai nazardan, ruhiy kasalliklar nafaqat muvaffaqiyatsizlik, kasallik yoki rivojlanishning sustlashishi, balki o'z-o'zini anglash va butunlikni rag'batlantirishdir. Analitik psixoterapiyada faol rol o'ynaydi. Erkin assotsiatsiyadan ko'ra ko'proq, Jung boshqa manbalardan kelib chiqqan motivlar va ramzlar yordamida tushning mazmunini tushunishga yordam beradigan bir xil yo'naltirilgan uyushmadan foydalangan.
Jung kollektiv ongsiz tushunchasini taqdim etdi. Uning mazmuni arxetiplar, psixikaning tug'ma shakllari, har doim potentsial mavjud bo'lib turadigan xatti-harakatlar naqshlari va realizatsiya qilinganda maxsus obrazlar ko'rinishida namoyon bo'ladi. Odam avlodiga mansubligidan kelib chiqadigan tipik xususiyatlar, irqiy va milliy xususiyatlarning mavjudligi, oilaviy xususiyatlar va davr tendentsiyalari inson qalbida o'ziga xos shaxsiy xususiyatlar bilan birlashtirilganligi sababli, uning tabiiy ishlashi faqat o'zaro ta'sir natijasi bo'lishi mumkin ongsiz ravishda (individual va jamoaviy) ushbu ikki qismdan va ularning ong sohasi bilan aloqasidan.
Jung shaxsiyat turlarining mashhur nazariyasini taklif qildi, ekstrovertlar va introvertlarning xatti-harakatlari o'rtasidagi farqlarni, ularning har birining atrofdagi dunyoga bo'lgan munosabatiga muvofiqligini ko'rsatdi.
Jungning qiziqishlari psixologiyadan ancha uzoq bo'lgan sohalarga - o'rta asrlar alkimyosi, yoga va gnostitsizmga, shuningdek, parapsixologiyaga tegishli edi. Telepatiya yoki ko'r-ko'rona kabi ilmiy izohlarga zid bo'lgan hodisalar, u "sinxronizm" deb atadi va ichki dunyo voqealari (tushlar, bashoratlar, vahiylar) va hozirgi, yaqin o'tmishdagi yoki kelajakdagi tashqi voqealarning ba'zi "muhim" tasodiflari deb ta'rifladi., ular o'rtasida sababiy bog'liqlik bo'lmaganida.
Yungning kontseptsiyasiga ko'ra, bu odamning tashqi ko'rinishga yo'naltirilgan psixologik turi. Bunday odamlar boshqa odamlarning kompaniyasini yaxshi ko'rishadi, ular tabiiy ravishda o'z manfaatlarini himoya qilishadi va etakchilikka intilishadi.
Ular ochiqchasiga, do'stona va mehribon bo'lishi mumkin, ammo histerik va g'azablangan odamlar bilan muomala qilish ham oson.
Ajoyib muloqot qobiliyatlari va tashkilotchilik qobiliyatlari tufayli ekstrovert kompaniyaning hayoti, harakat yoki tashkilot rahbari bo'lishi mumkin. Biroq, ekstrovertlar o'zlarining ichki dunyosiga sho'ng'ish juda qiyin, shuning uchun ular juda yuzaki.
Ekstravertlarning kuchli va kuchsiz tomonlari
Har bir psixologik tipning o'ziga xos kuchli va kuchsiz tomonlari mavjud. Ekstravertlar o'zgaruvchan muhitga moslashishda juda yaxshi, ular har qanday jamoada osonlikcha umumiy tilni topadilar. Jungning psixologik tiplar kontseptsiyasi ekstrovertlarni atrofdagilar bilan suhbatlashishga qodir bo'lgan ajoyib suhbatdoshlar deb ta'riflaydi.
Shuningdek, bunday odamlar ajoyib sotuvchi yoki menejer bo'lishi mumkin, ular oson va harakatchan. Umuman aytganda, ekstrovertslar bugungi sayoz materialistlarning sayoz jamiyatida yashash uchun juda mos keladi.
Ammo ekstrovertlarning tezkor olamida hamma narsa shunchalik bulutsiz emas. Jungning psixologik turlariga ko'ra ularning har birining kamchiliklari bor. Ekstravertlar jamoatchilik fikriga juda bog'liq, ularning dunyoqarashi umumiy qabul qilingan dogmalar va tushunchalarga asoslanadi. Bundan tashqari, ular tez-tez afsuslanadigan harakatlar va xatti-harakatlar qilishadi. Ekstrovert hayotning barcha sohalariga yuzakilik kirib boradi, jamiyatda tan olinishi va rasmiy mukofotlar ularni haqiqiy yutuqlardan ko'ra ko'proq jalb qiladi
Jungning kontseptsiyasiga ko'ra, odamning ichki tomonga yo'naltirilgan psixologik turi introvert deb nomlanadi. Introvertlarga zamonaviy, tezkor va giperaktiv dunyoda o'z o'rnini topish oson emas. Bu odamlar ekstrovertlar singari quvonchni tashqi tomondan emas, balki o'zlaridan olishadi. Tashqi dunyo ular tomonidan o'zlarining xulosalari va tushunchalari qatlami orqali qabul qilinadi. Introvert chuqur va uyg'un inson bo'lishi mumkin, lekin ko'pincha bunday odamlar yumshoq kiyingan va boshqalar bilan til topishishda qiynaladigan odatiy yutqazuvchilardir.
Introvert bo'lish dahshatli tuyulishi mumkin, ammo Karl Gustav Yung asarlariga ko'ra psixologik turlar yaxshi yoki yomon bo'lishi mumkin emas, ular bir-biridan farq qiladi. Introvertlarning nafaqat zaif tomonlari, balki o'zlarining kuchli tomonlari ham bor.
Introvertlarning kuchli va zaif tomonlari
Introvertslar, kundalik hayotda duch keladigan barcha qiyinchiliklarga qaramay, bir qator ijobiy xususiyatlarga ega. Masalan, introvertlar murakkab sohalarda yaxshi mutaxassislar, ajoyib rassomlar, musiqachilar bo'lishga qodir.
Bunday odamlarga o'z fikrlarini majburlash qiyin, ular o'zlarini tashviqotga qarz berishmaydi. Introvert narsalar ichiga chuqur kirib borishi, ko'pgina vaziyatlarni hisoblab chiqishi mumkin.
Biroq, jamiyatga aqlli yoki iste'dodli odamlar kerak emas, u mag'rur va faol xaksterlarga muhtoj, shuning uchun bugungi kunda introvertlarga ikkinchi darajali rol berilmoqda. Introvertlarning passivligi ularni ko'pincha hayot yo'li bo'ylab sustlik bilan oqib o'tadigan jele kabi inert massaga aylantiradi. Bunday odamlar o'zlarini himoya qilishga qodir emaslar, ular shunchaki ichkarida g'azablanishni boshdan kechirishadi, boshqa depressiyaga tushishadi. Psixologik turlarni tavsiflab, Yung ongning to'rt funktsiyasini ajratib ko'rsatdi, ular odamning ichki yoki tashqi yo'nalishi bilan birlashganda sakkizta kombinatsiyani hosil qiladi. Ushbu funktsiyalar boshqa psixologik jarayonlardan sezilarli darajada farq qiladi, shuning uchun ular alohida ajratib ko'rsatildi:

• 
  fikrlash
  
• 
  tuyg'u
  
• 
  sezgi
  
• 
  sensatsiya
  

Fikrlash orqali Yung insonning intellektual va mantiqiy funktsiyalarini tushundi. Tuyg'u - bu ichki jarayonlar asosida dunyoni sub'ektiv baholash. Sensatsiya deganda dunyoni hislar yordamida idrok etish tushuniladi. Va sezgi ostida - dunyoni ongsiz signallarga asoslangan idrok etish.