Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

Ota-onalar uchun ichki motivatsiya

Farzandlaringizda ichki motivatsiyani shakllantirishga yordam beradigan ba'zi narsalar mavjud. Ota-onalar ko'pincha farzandlarini uy vazifasini bajarish yoki xonasini tozalash kabi muayyan vazifalarni bajarishga majburlash uchun tashqi mukofot yoki bosimdan foydalanadilar.
Farzandingizda ichki motivatsiyani kuchaytirishga yordam beradigan quyidagi usullar.

• 
  Faoliyatni talab qilish o'rniga, ularga tanlov bering. Aytish ularni ko'proq ichki motivatsiya qiladi.
  
• 
  Mustaqil fikrlashni rag'batlantiring, ular faqatgina bitta ish ustida ishlash uchun joy berib, natijadan mamnun bo'lganlarida sizga xabar berishadi.
  
• 
  O'qish yoki o'yinchoqlarini o'yin kabi o'yin vazifalarini aylantirish orqali mashg'ulotlarni qiziqarli qiling.
  
• 
  Farzandingizga ularni sozlashni rivojlantirish uchun mos keladigan mahoratni tayinlab, o'zingizni muvaffaqiyatli his qilish uchun imkoniyatlarni taqdim eting.
  
• 
  Ularni faoliyatning ichki foydalariga, masalan, buni amalga oshirish uchun qo'lga kiritadigan narsaning o'rniga, qanday qilib yaxshi his qilishiga e'tibor qaratishlariga undang.
  

• 
  

1.2. ICHKI VA TASHQI MOTIVATSIYANING ASOSIY FARQLARI
Qolaversa, mukofot va jazo tizimi vaqt o`tgan sari o`z ta`sirini yo`qotadi, va o`quvchilarda motivatsiya saqlash uchun mukofot va jazolar darajasini tobora oshirib borishga to`g`ri keladi. Mukofot va jazolar berilmay qo`yganda esa, motivatsiya butkul yo`qolish xavfi bor.Shu sababdan, asosiy e`tibor jazo va mukofotlarga, baho va imtihonlarga emas, fanning o`ziga qaratilishi lozim. O`qituvchi iloji boricha darsga va topshiriqlarga qiziqish uyg`otishi, o`quvchilar bilan yaqindan muloqot o`rnatib, ularning hayotiy sharoitlari, maqsadlari va ularni ruhlantiruvchi omillarni o`rganishi talab etiladi.Ichki motivatsiyaning kamchilik tomoni shundaki, uni shakllantirish k`oproq vaqt talab etadi. Bundan tashqari, ichki motivatsiyani uyg`otish har bir o`quvchiga alohida yondashuv talab qiladi va o`quvchilar shaxsiyatini yaxshi bilishni taqozo etadi. Garchi qiyin tuyulsa ham, odatda inson o`rganishga bo`lgan tabiiy ichki motivatsiyaga ega bo`ladi.Faqat ana shu motivatsiyani dars mazmunini boyitish, o`rganuvchilarning qiziqish va kechinmalarini hisobga olish orqali chaqirilsa, bas. Ichki motivatsiyaga ega insonlar yaxshiroq natijalarni ko`rsatishadi, o`rganishlari osonroq kechadi va ichki motivatsiya uzoqroq muddat yo`qolmay turadi. Va yana bir muhim jihat, ichki motivatsiya insonning ruhiy holati hamda salomatligi yaxshiroq bo`lishiga ham xizmat qiladi. Ichki motivatsiyaning kuchli bo`lishi ko`plab ruhiy muammolar, hayotdan bezish, zo`ravonlik va hatto narkomaniyaning ham oldini olib, o`quv muassasa hududidagi tartib-intizom va ma`naviy muhit yaxshilanishiga xizmat qiladi.Tashqi motivatsiyadan butunlay voz kechish ham shart emas. U ham muayyan turtkiga sabab bo`ladi. Ayniqsa, dastlabki davrda, hali ichki motivatsiya shakllanib ulgurmagan paytda u ham qo`l kelishi mumkin. Lekin, bolada ichki motivatsiya shakllangan sari, tashqi motivatsiya omillarini asta-sekin kamaytirib borish maqsadga muvofiq.Ichki motivatsiyaning asosiy shartlaridan biri bu – ixtiyoriylik. Har ikki tomon, o`quvchi ham, o`qituvchi ham darsga xohlab, o`z ixtiyori bilan kelayotgan bo`lishi juda muhim. Shu bois, o`rganuvchi va o`rgatuvchilarning xohish-istaklarini yaxshi aniqlash, ularga nima kerag-u, nima kerak emasligidan ogoh bo`lish zarurdir. O`quv muassasa rahbariyati o`qituvchilarning kayfiyati, ishga bo`lgan intilishini ijobiy bo`lishi uchun mehnat sharoitlari hamda muassasadagi psixologik muhitni yaxshi holatda saqlashi ham juda muhim. Zero, o`qituvchidagi intilish va qiziqish o`quvchiga ham o`tadi, va aksincha, o`qituvchi ham faqat tashqi motivatsiya asosida ishlayotgan bo`lsa, darsda u o`quvchilardagi ichki motivatsiyani so`ndirib qo`yishi ham hech gap emas.Motivatsiya masalasi nafaqat ta`lim, balki deyarli hamma sohalarga tegishli. Buni anglagan ish beruvchilar tobora ko`proq ish joyini xursandchilik joyiga aylantirishga, har bir xodim o`z mehnatidan chinakamiga rohatlanishiga e`tibor qaratishmoqda. Oddiy misol sifatida, Google kompaniyasini olishimiz mumkin. U yerda ishchilar uchun o`yin maydonlari, massaj kursilari, alohida shinam xonalar, tekin taom va shirinliklar kabi qulayliklar yaratilgan. Maqsad shuki, xodimlar bu yerda o`zini erkin va yoqimli his qilsin.
Natija qanday bo`layotgani ma`lum – Google dunyodagi eng muvaffaqyatli kompaniyalardan bo`lib kelmoqda. Albatta, bunday darajadagi sharoitlarni hosil qilish katta mablag`ni talab etadi. Hamma ham bunga qodir emas. Lekin, ba`zi bir arzimas ko`ringan holatlarni yaxshilash, hech bo`lmasa behuda uzundan-uzoq majlis yoki hujjatbozliklarni kamaytirish, xodimlarni bir-biri bilan taqqoslayverishni bas qilishning o`zi ham muhitga va ish sifatiga ijobiy ta`sir o`tkazadi. Motivatsiyani o‘rganish psixologlar, sotsiologlar, o‘qituvchilarni o‘rganishning dolzarb masalalaridan biri bo‘lishiga qaramay, hozirgi kunga qadar bu hodisaning yagona ta’rifi yo‘q. Motivatsiya hodisasini tushuntirishga, savollarga javob berishga ilmiy asosda harakat qiladigan, bir -biriga zid bo‘lgan juda ko‘p farazlar mavjud. nima uchun va nima uchun odam harakat qiladi; shaxsning faoliyati nimaga qaratilgan? nima uchun va qanday qilib odam muayyan harakat strategiyasini tanlaydi; shaxs qanday natijalarni kutadi, ularning inson uchun sub’yektiv ahamiyati; nima uchun boshqalarga qaraganda ko‘proq g‘ayratli odamlar, xuddi shunday qobiliyatga ega bo‘lgan va bir xil imkoniyatlarga ega bo‘lgan sohalarda muvaffaqiyat qozonishadi. Bir guruh psixologlar ichki motivatsiyaning asosiy roli haqidagi nazariyani - insonning xatti -harakatlarini boshqaruvchi tug‘ma, orttirilgan mexanizmlarni himoya qiladi. Boshqa olimlarning fikricha, motivatsiyaning asosiy sababi odamga tashqi muhitdan ta'sir etuvchi muhim tashqi omillardir. Uchinchi guruhning diqqat -e'tibori asosiy sabablarni o‘rganishga va ularni tug‘ma va orttirilgan omillarga tizimlashtirishga qaratilgan. Tadqiqotning to‘rtinchi yo‘nalishi - motivatsiyaning mohiyati haqidagi savolni o‘rganish: ma'lum bir maqsadga erishish uchun odamning xatti -harakatlariga yo‘naltirishning asosiy sababi yoki boshqa omillar tomonidan boshqariladigan faoliyat uchun energiya manbai sifatida. Ko‘pgina olimlar motivatsiya tushunchasini insonning xulq -atvorini belgilaydigan ichki omillar va tashqi stimullarning birligiga asoslangan tizim sifatida ta'riflaydilar: harakat yo‘nalishi vektori; xotirjamlik, maqsadga muvofiqlik, izchillik, harakatlar; faollik va qat'iyatlilik; tanlangan maqsadlarning barqarorligi.Sobiq sovet psixologiyasida inson xulq-atvorini harakatlantiruvchi kuchi hisoblangan motivlar chuqur va yetarli darajada tadqiq qilinmagan. Ularning psixologik mexanizmlari, uzluksizligini ta’minlovchi omillar, zarur shart-sharoitlar mohiyati, vujudga kelish imkoniyatlari toʻgʻrisida juda yuzaki ma’lumotlargina muayyan darajada tartibga keltirilgan, tub ma’nodagi motivlar tabiati izchil ravishda, pedagogik va yosh psixologiyasi fanlari qonuniyatlariga asoslangan holda tadqiq qilinmagan. Bu esa respublikamizda ularning keng koʻlamda oʻrganishga salbiy ta’sir koʻrsatmoqda. Motivlarning falsafiy-metodologik ahamiyati shundan iboratki, ular sabab-oqibat, ichki murakkab bogʻlanishlar tuzilishini yuksak darajada rivojlangan tizim sifatida talqin qilinadi. Bunday yondashuv esa oʻz navbatida materiya rivojlanishining oliy mahsuli ekanligi toʻgʻrisidagi xulosaga olib keladi. Chunonchi, maqsadga yoʻnaltirilgan va maqsadga muvofiqlashtirilgan har xil mazmundagi savollar, axborotlar, ma’lumotlar, xabarlar kishilar faoliyatining ongli xususiyati ta’kidlab oʻtilgan mulohazalar mohiyati tarkibiga kiradi. Motivlar tuzilishini amaliy (tatbiqiy) yoʻnalishga qaratish-inson shaxsiga motivatsion, irodaviy, axloqiy, hissiy, kognitiv, regulyativ ta’sir oʻtkazishning omilkor shakllarining ilmiy asosi yuzaga kelishiga muhim imkon va zarur shart-sharoitlar yaratadi. Insonning mehnat faoliyati tizimining murakkablashuvi ishlab chiqarishda axloqiy, ma’naviy, nafosat, ruhiy tarbiya jabhalari hamda radio, televideniye va targʻibot-tashviqot ta’sirini samarali olib borishi, kasbiy tayyorgarlikning ekstremal va stress holatlarning sharoitlari barqarorlashuvi, takomillashuvi, yaxshilanuvi, maqsadga muvofiqlashuvi kabi omillarning barchasi shaxs motiv doirasining oʻzgarishiga bogʻliq. Shaxsning motiv doirasi uning ehtiyojlarida, irodaviy sifatlarida (aktlarida) va funksional imkoniyatlarida oʻz aksini topadi.Motiv va motivatsiya muammosi jahon psixologiyasida turli tuman nuqtai nazardan yondashish orqali tadqiq qilib kelinmoqda. Uzoq va yaqin chet ellarda oʻziga xos psixologik maktablar vujudga kelgan boʻlib, ularning negizida ilmiy pozitsiyalar va konsepsiyalar mohiyati jihatdan farqlanuvchi gʻoyalar va yoʻnalishlar mujassamlashdi.Rus va sobiq sovet psixologiyasi namoyandalari K.D.Ushinskiy, I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, V.M.Bexterev, A.F.Lazurskiy, V.N.Myasishev, A.A.Uxtomskiy, D.N.Uznadze, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontyev, P.M.Yakobson, V.S.Merlin, L.I.Bojovich, V.I.Selivanov, V.G.Aseyev va boshqalar mazkur muammo yuzasidan tadqiqot ishlarini olib borganlar. Rus va sobiq sovet psixologiyasi vakillaridan tashqari Yevropa va Amerika mamlakatlarida motivatsiyaga oid 30 (oʻttiz)dan ortiq ilmiy konsepsiyalar mavjuddir. Ana shu psixologik maktablarning ayrim namoyandalarining tadqiqotlari yuzasidan mulohaza yuritishga harakat qilamiz: interospektiv psixologiya, bixeviorizm, geshtaltpsixologiya, psixoanaliz, strukturaviy psixologiya, assotsianistik psixologiya, empirik psixologiya, analitik psixologiya, gumanistik psixologiya, antropologik psixologiya va hokazolar.Motivning tadqiqot tarixidan kelib, unga yondashsak, bu holda u insonlar (goho hayvonlar xatti-harakati) hayoti va faoliyatining ruhiy jihatdan boshqaruvchisi sifatidagi talqinidan iborat oʻziga xos turidir. Motiv tushunchasi, asosan, sut emizuvchi hayvonlarga taalluqli ekanligi ilmiy manbalarda ta’kidlab oʻtiladi. Insonlarga aloqador motivlar tushunchasi qoʻzgʻatuvchilar va qoʻzgʻovchilarning barcha turlari (koʻrinishlari, modalliklari, shakllari) ni oʻz ichiga oladi (chunonchi, motivlar, ehtiyojlar, qiziqishlar, maqsadlar, intilishlar, motivlashgan ustanovkalar va boshqalar.Motiv keng ma’noda xulq-atvor determinatsiyasi belgilanishiga qaramay, koʻpgina chet el tadqiqotchilari shaxs motivlarini juda tor ma’noda talqin qilib, uni ilmiy jihatdan tekshiradilar, hattoki ular shartsiz reflektor aktlarining miqdorini, affektiv, stress va ekspressiv reaksiyalarni motiv tizimiga kiritmaydilar. Bir qator psixologlar motivni energetik, ma’noviy va ma’naviy tomonlarini oʻzaro solishtiradilar, ular motivni sof ma’nodagi energetik bioquvvat faolligining manbai sifatida talqin qilib, uning ma’noviy va ma’naviy jabhalarini hisobga olmay turib, oʻziga xos ravishda tushuntirishga intiladilar. Jumladan, Z.Freyd (856-1939) motivning qonun -qoidalarini faqat dinamik energetik holat tariqasida talqin qiladi. Bir guruh chet el psixologlarining fikriga qaraganda, motiv – bu tajriba va reaksiyalarning energetik jabhasidan iboratdir Nima uchun biz qilayotgan ishlarimizni bajaramiz? Bizning xatti-harakatlarimizni qanday boshqaradi? Psixologlar rag'batlantirish haqida turli xil fikrlash uslublarini taklif qilishdi, jumladan, motivatsiya tashqaridan (ichki) yoki ichki (ichki) shaxsning paydo bo'lishiga qarab, bir usul.
Har ikkala turdagi muhim bo'lsa-da, tadqiqotchilar ichki motivatsiya va tashqi motivatsiya xatti-harakatlarga va odamlar qanday maqsadlarga erishishlariga turli ta'sir ko'rsatishi mumkinligini aniqladilar.

Bu turtki turlarining inson harakatiga qanday ta'sir qilishini tushunish uchun har birining nima ekanligini va qanday ishlashini tushunish muhimdir. Ichki motivatsiya nima?

Ichki motivatsiya , bizni mukofotlash yoki jazodan qochish uchun xatti-harakatlar qilish yoki biror faoliyat bilan shug'ullanish uchun harakatga keltirilganda sodir bo'ladi.
Tashqi motivatsiya natijasi bo'lgan xatti-harakatlarga quyidagilar kiradi:

• 
  Yaxshi daraja olishni istaganingiz uchun o'rganish
  
• 
  Ota-onangiz tomonidan ta'qib qilinmaslik uchun xonani tozalang
  
• 
  Mukofotlarga ega bo'lish uchun sportda qatnashish
  
• 
  Grant olish uchun tanlovda ishtirok etish
  

Ushbu misollarning har birida bunday xatti-harakat, mukofot olish yoki salbiy natijadan qochish istagi bilan bog'liq. Odamlar o'zlarini qiziqtirgani uchun yoki ular qoniqarli deb topilgani uchun emas, balki bir narsaga erishish yoki yoqimsiz narsalarni olish uchun harakat qilishadi.
Ichki motivatsiya nima Ichki motivatsiya xatti-harakatlarga jalb qilishni anglatadi, chunki u shaxsan mukofotlanadi; aslida, ba'zi bir tashqi mukofotning istagini emas, balki o'zi uchun faoliyatni amalga oshiradi.
Ichki motivatsiya natijasi bo'lgan harakatlar misollari quyidagilardan iborat:

• 
  Faoliyatni yoqimli deb topishingiz sababli sportda ishtirok etish
  
• 
  So'z jumboqini echish, chunki siz qiziqarli va hayajonli savolni topasiz
  
• 
  O'yinni o'ynash juda qiziqarli bo'lgani uchun
  

Bu holatlarning har birida insonning xatti-harakati, o'zi uchun faoliyatda ishtirok etish istagi bilan bog'liq.
Aslini olganda, xatti-harakatlar o'zi uchun mukofotdir.