Buzilgan yerlarni rekultivatsiyalashning texnik sharoitlarini tayyorlash

Chizma qism z ichiga loyiha rejaini oladi, unda quyidagilar k rsatiladi:

• 
  hududning mavjud holati tasviri va tashkil etilishi;
  
• 
  obyektni va boshqa Ioyihalanayotgan elementlarni joy- lashtirish yechimlari;
  
• 
  sanoat korxonasining bosh rejai (loyihasi) chizmasi;
  
• 
  mavjud yer egalari va yerdan foydalanishlarni qayta tashkil etish chizmasi (zarur hollarda);
  
• 
  yangi chegaralardagi (agar ular o"zgartirilgan b lsa) x ja- liklarning ichki yer tuzish chizmalari.
  

Loyihaning bayonnomasi (tushuntirish xati) quyidagilarni z ichiga oladi:

• 
  yerdan foydalanishi tashkil etilayotgan obyekt t risida maMumotlar;
  
• 
  yerlarning tarkibi va sifati t risida ma'lumotlar;
  

—- yechimlar b yicha yerlarning eksplikatsiyasi;

• 
  obyektni joylashtirishning salbiy oqibatlari;
  
• 
  loyihaning tarkibiy qismlari b yicha loyihaviy yechimlar;
  
• 
  yechimlar b yicha texnik-iqtisodiy k rsatkichlar va tan- langan yechimning ustunligini asoslash;
  
• 
  loyihani huquqiy asoslashning materiallari.
  

2. 
   Buzilgan yerlar. Rekultivatsiyalash va tuproq bilan qoplash
   

Yerlarni toifalar va xalq x jaligi tarmoqlari orasida qayta taqsim- lash, noqishloq x jalik yerdan foydalanishlarini tashkil etish qator vaziyatlarda tiklanishi kerak b lgan, buzilgan yerlarning paydo b lishiga olib keladi. Qishloq x jalik yerlari sanoat va boshqa obyektlarni qurish uchun berilganda, ularning unumdor tuproq qat- lamlari keyinchalik foydalanish uchun qirqib olinishi kerak. Shunday qilib, noqishloq x jalik yerdan foydalanishlarini tashkil etish "buzilgan yerlar", "yerlarni rekultivatsiyalash", "yerlarni tuproq bilan qoplash" kabi tushunchalar bilan obyektiv bo liqdir.

Buzilgan yerlar deb, respublika yer ibndining hamma toifala- ridagi inson faoliyati natijasida foydalanishga yaroqsiz holga kel- gan yoki tuproq qatlami tarkibi va simiik dunyosi, gidrologik sharoiti zgarishi va relefi buzilishi natijasida atrof-muhitga salbiy ta'sir k rsatuvchi manbaga aylangan yerlarga aytiladi. Ular atrofda- gi hududlarning tupro ini, havosini, suvlarini ifloslaydigan, aholi turmushining gigiena sharoitlarini va landshaftlarning umumiy k rinishini yomonlashtiradigan manbalarga aylanadi. Qazilmaboy- liklarni ochiq usulda qazib olish natijasida hosil boiadigan va tartib- siz joylashgan karyerlar, tuproq va to jinslari uyumlari tabiiy land- shaftlarni buzib, ularga giyoh smaydigan choi manzarasini beradi. Avtomobil yoilarini va boshqa shunga xshash inshootlarni qurish, eng k p yerlarning buzilishiga sabab boiadi.
Buzilgan yerlarni xalq x jaligi tarmoqlariga foydalanish uchun qaytarish va ularning atrof-muhitga salbiy ta'sirini tugatish maqsadida ularni rekultivatsiyalash ishlari olib boriladi.
Yerlarni rekultivatsiyalash — bu muhandislik, texnik, meliorat- siya, agrotexnika va boshqa tadbirlar tizimi boiib, buzilgan yer­larning biologik unumdorligini va xalq x jaligi uchun ahamiyatini tiklashga hamda atrof-muhit sharoitini yaxshilashga qaratilgandir.
Faoliyati yerning buzilishiga olib keladigan obyektlar uchun yer ajratishda rekultivatsiyalash ishlari texnologik jarayonning ajralmas qismi sifatida loyihalanishi kerak.
Rekultivatsiya yerlardan har xil tarmoqlarda va maqsadlarda, asosan, qishloq x jaligida, foydalanish uchun bajarilishi mumkin. Rekultivatsiyalangan yerlardan foydalanish usullari ular joylashgan tabiiy va texnik sharoitlarga, x jaiik va ijtimoiy zaruratlarga va iqtisodiy manfaatdorlikka bo liq boiadi.
Yerlarni rekultivatsiyalashning asosiy y nalishlari:

• 
  
  
  qishloq x jaligi — unumdor yer turlari uchun;
  
• 
  
  
  rmon x jaligi — har xil turdagi rmonlarni yaratish uchun;
  
• 
  
  
  baliq x jaligi — baliqchilik havzalarini yaratish uchun;
  
• 
  
  
  suv x jaligi — har xil maqsadalardagi suv havzalarini yaratish uchun;
  
• 
  
  
  rekreatsiya — dam olish obyektlari uchun;
  
• 
  
  
  sanitariya-gigiena — atrof-muhitga salbiy ta'sir k rsatuvchi buzilgan yerlarni biologik yoki texnik konservatsiyalash maqsadida;
  
• 
  
  
  qurilish — qurilishlar joyi uchun.
  

Rekultivatsiyalash obyektlari jumlasiga quyidagilar kirishi mumkin: chuqur karyerlar, tuproq va to jinslari uyumlari; elektr stansiyalari yonidagi kul uyumlari; metallurgiya zavodlari yonidagi shlak uyumlari; ariqlar, temir va avtomobil yoilari, quvurlar trassalari b ylaridagi polosalar, tuproq uyumlari va sh. .; tugatil- gan sanoat korxonalari rni va ularning transport aloqalari tar- moqlari; neft va boshqa qazilma boyliklarni qazib olish joylaridagi ifioslangan yerlar.
Rekultivatsiya ishlari asosan 2 bosqichdan iborat boiadi:

• 
  
  
  texnik rekultivatsiyalash — bu yerlarning ustki qismini be!- gili maqsad yoiida foydalanish uchun tayyorlash; bu jarayonda yerlarning ustki qismi tekislanadi, qir oqlar sozlanadi, unumdor tuproq qatlamlari qirqib olinib, rekultivatsiyalanadigan yerlarga yotqiziladi, kimyoviy melioratsiya ishlari tkaziladi, yoilar, gidrotexnik va meliorativ inshootlar quriladi va hokazo;
  
• 
  
  
  biologik rekultivatsiya — bu yer unumdorligini tiklashga qaratilgan tadbirdir. Unga yerning unumdorligini tiklash, simlik va hayvonot dunyosini yangilashga qaratilgan agrotexnik va fito- meliorativ tadbirlar t plami kiradi.
  

Qishloq x jalik maqsadlafida tkaziladigan rekultivatsiya haydalma yerlar, bogiar, yaylovlar va pichanzorlar yaratishni k zda tutadi. Bu yerlarda rekultivatsiyadan keyingi birinchi yillar- da tuproq sifatini yaxshilaydigan ekinlar (beda, dukkakli ekinlar va boshq) ekiladi va ular asosan k k holida organik it sifatida foydalanish uchun shudgor qilinib yuboriiadi. Yuqori miqdordagi
itlar beriladi.
Unumdorligi past yerlarda rekultivatsiya rmonchilik maqsa- dida tkaziladi va bu yerlarga daraxtlar ekiladi.
Qishloq x jaligidan boshqa tarmoqlar korxonalari sanoat, transport, rmon va suv x jaliklari, tabiatni muhofaza qilish, shahar qurilishi, energetika va boshqa tarmoqlar korxonalariga boiinadi.
Sanoat, qurilish, transport va boshqa noqishl q x jalik korxo­nalari, tashkilotlari va muassasalari yerlari ular faoliyatining hududiy bazisi, binolarni, inshootlarni, muhandislik tarmoqlarini joy- lashtirish uchun tabiiy asos (poydevor) sifatida xizmat qiladi. Bu vaziyatda yerning unumdorligi ahamiyatga ega emas. Odatda, bun­day yerdan foydalanishlar katta ixcham massivlarni tashkil etmaydi; ular boshqa, k pchilik hollarda qishloq x jalik yer egalari va yerdan foydalanishlari orasida tarqoq holda, suqilib kirib, ularni kesib, uzun ensiz polosalar tarzida joylashadi. K pchilik hollarda bu qishloq x jalik ishlab chiqarishiningbuzilishiga olib keladi, mavjud yer ega­liklarini qayta tashkil etish zaruratini keltirib chiqaradi. Bundan tashqari ajratilgan uchastkalarda joylashtirilgan obyektlar (zavodlar, elektr stansiyalari, kon sanoati korxonalari va sh. .) atrofdagi hududga zararli ta'sir k rsatishi mumkin.
Shu bilan bir qatorda, k rsatilgan tipdagi ayrim yerdan foy­dalanishlar yirik massivlar boiib, katta maydonlarda joylashishlari mumkin. Ularga q riqxonalar, rmon x jaliklari, suv x jaligi obyektlari va sh. . kiradi. Qishloq x jaligidan farqli oiaroq, ular z tavsiiiari b yicha judayam har xil, k p sonli, ularni tashicil
etish esa sezilarli xususiyatlarga ega b lishi mumkin. Ammo bar­cha vaziyatlarda ham quyidagilar zarur:

• 
  
  
  yerdan foydalanish lchamlarini va uni joylashtirilayotgan obyektning ichki tuzulishiga va vazifalariga mos tarzda loyihalash;
  
• 
  
  
  xalq x jaligi samaradorligi nuqtayi nazaridan yaxshi loyi­haviy yechimni aniqlash uchun bir necha yechimlar hisoblanadi;
  
• 
  
  
  berilayotgan yerlarning ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik qiy- mati hisobga olinadi. ’
  

Loyihaviy yechimni tanlashga xalq x jaligi yondoshuvi quyidagilarni talab etadi:

• 
  
  
  yer resurslaridan foydalanishning qabul qilingan usulining ijobiy va salbiy oqibatlarini, hamda joylashtirilayotgan obyektning yerdan foydalanishining hududga va atrof-muhitga kelajakdagi ta'sirini t la hisobga olish;
  
• 
  
  
  yerni mutloq tejash, uning ishlab chiqarish kuchlari rivoj­lanishining zamonaviy darajasiga mos keladigan oichamlardagi sanoat va boshqa qurilish obyektlari uchun minimal sarflanishi ta- moyiliga doimiy rioya qilish.
  

Sanoat korxonalariga yer ajratish loyihalarini ishlaganda yerni tejashning samarali yoii — ularni sanoat korxonalari t plangan joylarga joylashtirishdir. Bunda bu korxonalarning muhandislik in- shootlarini va kommunikatsiyalarini, madaniy va maishiy xizmat k rsatish tizimini hamma korxonalar uchun birga yaratish mumkin. Bu esa yer maydonlarini va boshqa xarajatlarni tejash imkoniyatini beradi.
Yirik sanoat korxonalariga yer ajratishda ularning xizmatchilari va ishchilari yashashi uchun shaharlar, korxona qurilishi tagiga tushadigan maydonda yashaydigan aholini k chirish uchun qishloqlarga yer ajratish kerak boiadi.
Chiziqli joylashgan inshootlar uchun yer ajratganda (temir va avtomobil y Uari, elektr uzatish tarmoqlari, quvurlar, kanallar va boshqalar) ularning atrofdagi x jaliklar ishlab chiqarishiga va yer­dan foydalanishiga salbiy ta'siri chuqur rganiladi. Bu inshootlar uchun yer doimiy va vaqtincha foydalanishga beriladi. K pchilik inshootlar uchun yer ajratishning tasdiqlangan me'yorlari b ladi. Shuning uchun yer maydonlarini qisqartirishning birdan-bir y H ularni iloji boricha qisqa masofalar b ylab joylashtirishdir. Yer sarfini kamaytirish maqsadida k p hollarda, bir necha chiziqli joylashadigan inshootlar birga, q shilib joylashtiriladi (masalan, yoi va kabelli yoki simli elekir, telefon, radio tarmoqlari).
Vaqtincha ajratilgan yer maydonlari rekultivatsiya qilinib, qaytari- lishi kerak.
To -kon sanoati korxonalariga yer ajratish ham ziga xos xususiyatlarga ega. Qazilma boyliklarni sanoat usulida qazib olish faqat to -kon ajratish rasmiylashtirilganidan s ng va to -kon ishlarini olib borish uchun zarur maydon olinganidan keyingina boshlanadi.
To -kon ajratish — bu maxsus daviat organlari tomonidan foydali qazilmalar qatlamini sanoat usulida qazib olish uchun ajratiladigan yer ostining bir qismidir.
Bu maqsad uchun yer uchastkasi to -kon ajratish rasmiy­lashtirilganidan keyin odatdagi tartibda beriladi.
Uning maydoni va shakli to -kon korxonasi tarkibi va ajratil­gan yer osti qazilma boyliklarining joylashish tartibiga qarab aniqlanadi.
To -kon korxonalari yerdan foydalanishlari: vaqt va kenglik b yicha zgarib turishi (qazilma boyliklari qazib olingan yerlar­ning qaytarilishi va yangi yerlarning ajratilishi natijasida); ma'lum uchastkalardan foydalanish muddatining cheklanganligi; atrof- muhitga sezilarli ta'siri; iste'mol qilinadigan yer resurslarini qayta tiklash (rekultivatsiyalash) zarurati bilan tavsifianadi.
Yer osti boyliklarini qazib olishni arzonlashtirish maqsadida, ularning asosiy qismi ochiq usulda qazib olinadi. Bu esa ancha katta maydonlarda yerlarning buzilishiga olib keladi. Natijada, 100 metrgacha chuqurlikdagi karyerlar va yer ustiga 50 metrgacha ba- landlikda uyulgan to jinslari uyumlari hosil boiadi. Yerning gidrogeologik sharoiti yomonlashadi va atrof-muhit ifloslanadi. Bunday yerlar rekultivatsiya qilinib qaytarilishi kerak.
Q riqxonalarga yer ajratishning ham ziga xos xususiyatlari bor. Ularga yer doimiy foydalanishga beriladi. Ularni joylashtirish, yerlarning maydoni, shakli, chegaralari, tarkibi q riqxona y na- lishi va maqsadiga bogiiq. Q riqxonalarning asosiy maqsadi — atrof-muhitning bir b Iagini tabiiy holda saqlash, undagi tabiiy zgarishlarni rganishdan iborat.
Shuning uchun tabiiy obyektlarni buzuvchi yoki uning saqla- nishiga xavf tu diradigan har qanday faoliyat q riqxona hududi- da va uning atrofida belgilangan muhofaza mintaqasi ichida taqiqlanadi.
Q riqxona hududi, asosan, absolyut (mutlaq) q riqxona; ilmiy izlanishlar; x jalik va rekreatsiya maqsadlari uchun ajratil- gan b laklardan lashkil topadi. Bundan tashqari zarurat tu ilsa, q riqxona atrotida muhofaza polosasi belgilanishi mumkin. Bu polosada tabiiy resu rsiardan foydalanish cheklangan tartibda amal- ga oshiriladi.
Absolyut q riqlanadigan va ilmiy izlanishlar mirttaqalari quyidagilar uchun yetarii maydonga ega boiishi kerak:

• 
  
  
  botanika va laiidshaft q riqxonalari uchun — q riqlanadi­gan simliklar turku,Ttlarining tarqalish joylarini va landshaftlarni hisobga olib;
  
• 
  
  
  zoologiya q riqxonalari uchun — q riqlanayotgan hayvonlarning zarur kritik sonini saqlab turish uchun kerak, ovchilik (yaylov) uchastkalaridan kam b lmagan maydonda.
  

X jalik maqsadlari uchun ajratilgan yer boiagi markaziy qishloq va qishloq x jalik yerlarini z ichiga oladi. Uning may­doni q riqxona qishlo ida yashaydigan ahoti va zarur qishloq x jalik mahsulotlari hajmidan kelib chiqib aniqlanadi. Bu yer boiagini q riqxona hududining chekka qismida joylashtirish ke­rak. Bu uning yer maydonini va q riqxonadagi hayvonlar uchun xavfli hisoblangan y Uar uzunligini va maydonlarini kamaytiradi. Zarurat tu ilganda tabiatni muhofaza qilishni ommaviylashtirish maqsadida rekreatsiya maqsadlarida foydalanish uchun ham yer boiagi ajratiladi. Uning maydoni dam olish muassasalari uchun yer ajratishda q Uaviiladigan uslubiyat yordamida aniqlanadi.
Q riqxona hududi ixcham boiishi, tevarak-atrofdagi hududlar bilan minimal va tabiiy chegaralangan boiishi kerak.
Yirik suv omborlari mintaqasida x jaliklararo yer tuzish eng murakkab masalalardan toiri hisoblanadi. Yer tuzish ishlari amali- yotida uni yer x jaligi tuzilishi deb ham atashadi.
Suv ombori — bu kafta si imga ega, daryolar vodiylarida, odatda, t onlar bilan gidroenergetika, yerlarni su orish, suv ta'minoti, suv transporti maqsadalari va boshqa talablar uchun tashkil etiiadigan sun'iy suv havzasidir. Suv omborining asosiy lcham'iari: suv yuzasi maydoni, chuqurligi, kengligi, uzunligi, suvning sathi, suvning hajmi.
Bizning mamlakatimizda ham k plab yirik suv omborlari, asosptn, yerlarni su orish maqsadida yaratilgan. Ular jumlasiga Tuyam yin — loyihaviy hajrrA 7800,0 mln m ; Chorvoq — loyi­haviy hajmi 2000,0 mln m³, Tallimarjon — loyihaviy hajmi 1525,0 mln m³ suv omborlarini kiritis.h mumkin. Respublikamizdagi suv ornborlarining umumiy soni hozirgi kunda 24 tani tashkil etadi.
Maydoni b yicha yirik suv omborlari tekislik jcylarda quriladi. Bunday suv omborlarini qurishga zarurat daryolarga gidroelektr stansiyalarini qurishda tu iladi. Suv ornborlarini qurish katta maydonlaming suv tagida qolishini taqozo etadi Suv omborlari- ning tabiatga ta'siri k p qirrali b lib, ular jumlasiga quyidagilar kiradi: yerlarning suv tagida qolishi, yer osti suvlarining keskin k tarilishi, qir oqlarning yemirilishi, mahalliy iqlim sharoitining zgarishi va boshq. Bu esa z vaqtida suv ombori ta'sir doirasida joylashgan korxonalar va xalq x jaligi tarmoqlarini joylashtirish- ga, ularning iqtisodiyotiga ta'sir etadi. Suv omborlarini qurish yerlaming, jumladan, qimmatbaho qishloq x jalik yerlarining kamayishiga, qishloqlarni, korxonalarni, y llarni va boshqa in- shootlami yangi yerlarga k chirishga olib keladii.
Suv omborini qurish bilan bogiiq x jalik faoliyatiga boiadi- gan salbiy ta'sirni kamaytirish maqsadida maxsus tadbirlar ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Ular jumlasiga suv tagida qoladigan yerlar maydonini aniqlash, muHandislik himoya, y qotiladigan qimmatbaho yer turlari rnini qoplash yoilarini izlash, aholini k chirish, korxonalar, inshootlar va muhandislik tarmoqlarini yangi yerlarga k chirish, qishloq x jalik korxonalari hududini va ishlab chiqarishni qayta tashkil etish kiradi.
Bu ishlar yirik gidrotexnik inshoot qurilayotgan joyda mu- rakkab x jaliklararo yer tuzish yordamida amalga oshiriladi. X jaliklararo yer tuzish suv ombori qurilishi sababli, yerni tar- moqlararo qayta taqsimlash ishlarini va qurilishni amalga oshirish bilan bogiiq boshqa tadbirlarni z ichiga «Madi. Shuning uchun ham gidrotexnik inshootlarni joylashtirish Va ularning oichamla- rini k rsatuvchi loyihaoldi hujjatlari tarkibida x jaliklararo yer tuzish boiimi ham ishlanadi.
Loyihalanayotgan suv omborlarining ta'sir mintaqalaridagi yer tuzish bunday obyektlami yaratishning salbiy hududiy oqibatlarini (suv bosadigan va sizot suvlari sathi k tariladigan yerlaming may­doni va hududlari, qir oqlar yemirilishi. xalq x jaligi obyektlari- ni boshqa joyga k chirish zarurati, yerdan foydalanishdagi va hududni tashkil etishdagi buzilishlar) oldindan k rish va ulaming ahamiyatini oldindan baholash imkoniyatini beradi.
Loyihaviy yer tuzish ishlari " zdaverioyiha" instituti boiim- lari tomonidan loyihalash uchun butun obyektni loyihalayotgan yetakchi tashkilot tomonidan beriladigan topshiriqqa mos tarzda tkaziladi. Yirik obyektlar b yicha ishlar bir necha bosqichlaHa
olib borilachi — har xil aniqlikdagi chizma, texnik-iqtisodiy hisoblashlar (TIH), texnik-iqtisodiy asoslash (TIA).
Yer tuzish loyihasini ishlash uchun topshiriq quyidagi bosh­lan ich ma'lumotlarni z ichiga olishi kerak:

• 
  
  
  obye'
  
• 
  
  
  t onning joylashadigan rni;
  
• 
  
  
  suv sathi zgari shining, sizot suvlari k tarili shining, qir oqlar qayta shakllanishining va qor-yom ir suvlari k p ke­ladigan da vrdagi (bahordagi) suv bosishlari tavsifi;
  
• 
  
  
  erlfarni, aholi yashash joylarini va boshqa obyektlarni muhandis lik himoyalash inshootlarini joylashtirish;
  
• 
  
  
  oqi mni tartibga solish tartibi va sh. .
  

Keyin tayyorgarlik ishlari tkaziladi. Unda loyihalanayotgan suv ombori hududida joylashgan yer egaliklari, yerdan foydala­nishlar i/a tumanlarning ahvoli t risidagi boshlan ich material- lar yi iladi, rganiladi va tizimlashtiriladi. Yer tuzishni tkazish uchun suv omborining atrofdagi yerlarning joylashishiga va foy- dalani lishiga ta'sirining hududiy shakllarini bilish kerak. Suv om- borlarining\ta'sir doiralari quyidagi mintaqalarga b linadi:
SUV bosadigan mintaqa — bu doimiy yoki mavsumiy suv tagi­da qoladigan, yerlar. Bu yerlardan qishloq x jaligi yoki boshqa maqsadlarda foydalanish umuman mumkin emas. Bu mintaqaning cHegarasi suv ombori t onining yuqori b'©fi sathi bilan belgi- lanadi. DemaR., t onning yuqori b'efi sathi dan past joylashgan yerlar suv bosadigan mintaqaga kiradi. Suv bosadigan mintaqaning loyihaviy chegarasi t onning yuqori b'efi sathi b ylab gorizon- tal b yicha tadi. Bu chegarani belgilashda suv bosimi natijasida suv omborining oqim b yicha yuqori qismida suv sathining biroz yuqori b lishinji hisobga olish kerak. Bu yerlar mavjud yer egalari va yerdan foydala nuvchilardan olinadi.
Yer osti suvlari sathi k tariladigan mintaqa — suv ombori tevaragidagi yerlar boiib, bu yerlarda sizot suvlari sathi keskin k tarilishi na'ajasida yerdan foydalanish sharoiti zgaradi. Sizot suvlarining k tarilishi tuproq namligining oshishiga, ayrim hollar­da esa botqo qlanishga olib keladi. Natijada, bu yerlar dehqonchi- lik va bo dorchilik uchun foydalanishga yaroqsiz holga keladi, yaylov sirriliklarining tarkibi va sifati yomonlashadi, binolaraing -ch kishi, d evorlarning yorilishi va boshqa salbiy oqibatlar kuzati- ladi.

Bu yerlar yer egalari va yerdan foydalanuvchilardan ohnmaydi (yer osti suvlari judayam k tarilib, botqoqlashgan yerlardan tashqari). Loyihalash amaliyotida sizot suvlari sathi k tariladigan maydonlarning 20% — kuchli, 35% — rta va. 45% kuchsiz k tariladi, deb hisoblash qabul qilingan. ^;
Qir oqlarning qayta shakllanish mintaqasi — suv omborining nurash, yuvilish va shamoldagi suv t lqinlari ta'sirlari natijasida zgarib turuvchi qir oq polosasi. Bu mintaqaning tashqi chegarasi qir oqlarning barqarorlashgandan keyingi holatihisoblanadi. U loyihalash jarayonida tik, suv t lqinlari mavj urib turadigan qir oqlar atrofida 100 metrlik polosa tarzida belgilanadi.
Sayozsuvli mintaqa — bu t on yuqori efidan 2 metrgacha past joylashgan yerlar. Bu yerlardir suv x jaligi uchun sezilarli foyda keltirmasdan, har xil kasalliklarni tarqatuvchi chivinlar makoniga aylanib qolishi mumkin. Shuning uchun ham, bu mintaqani belgilash sanitariya tadbirlarini olib borish va ayrim yerlardan qishloq x jalik ehtiyojlari uchun foydalanish imkoniy- atlarini aniqlashda zarur.
Tashkiliy va hududiy sharoitlarning qiyinlashish mintaqasi — bu suv ombori qurilishi natijasida oldingi maqsadlarda foydalanish mumkin boimagan yerlar. Bunday holat, x jalikning suv ombori qurilishidan keyin qolgan yerlari maydoni kamligi, ularga borish qiyin boiganligi yoki orollarda joylashganligi va boshqa tashkiliy- x jalik sabablari natijasida vujudga keladi.
Suv omborining suv bosadigan qismida ham zgarishlar boiib turadi, ya'ni suv bosadigan tloqlar maydonining qisqarishi, qir oqlar atrofidagi yer polosalarini vaqti-vaqti bilan suv bosishi hollari yuz beradi. Bularning hammasi loyihalashda hisobga olina- di.
Yirik suv omborlari loyihalarini ishlashda qator loyiha tash­kilotlari qatnashadi. Loyihalarni tuzish jarayoni bir necha bosqichda olib borilib, loyiha oldi va loyihalash ishlaridan tashkil topadi. X jaliklararo yer tuzish masalalari suv ombori t onini loyihalash bosqichlarini hisobga olgan holda yechiladi. Bunda av- valiga — t onni joylashtirish va yuqori b'ef sathiga qarab, keyin

• 
  
  
  t onning tasdiqlangan rniga va suv ombori b yicha yuqori b'ef sathiga qarab loyiha ishlanadi. Bu ishlarni bajarish jarayonida qilingan texnik-iqtisodiy asoslash k rsatkichlari suv omborini joy­lashtirish yechimlari (variantlari) orasidan yaxshisini tanlashda hisobga olinadi.
  

Keyin suv omborining ta'siri mintaqasi uchun x jaliklararo yer tuzish loyihasi quyidagi tartibda tuziladi.

1. 
   
   
   Suv bmborining va t on qurilishining ta'siri mintaqasiga kiruvchi barcha yerlarning joylashishi, suv bosadigan, sizot suvlari sathi k tariladigan, sayoz suvli mintaqalar, qurilish maydonlari va sh. . tumanlar va x jaliklar b yicha chegaralari belgilanadi.
   

Ajratilgan yerning asosiy qismini tashkil qiladigan suv om- borining zini joylashtirish suv bilan qoplanadigan mintaqa chegaralariga qarab amalga oshiriladi va 1:25000 yoki 1:10000 masshtablardagi loyiha rejalarida k rsatiladi. Bu rejada suv om- bori va GES qurilishlari uchun ajratiladigan yerlar k rsatiladi va suv ombori ichida hosil b ladigan orollar aniqlanib, ulardan foy­dalanish y llari belgilanadi.

2. 
   
   
   Ajratiladigan yerlar chegaralari aniqlangandan keyin ular­ning maydonlari hisoblanadi va har bir viloyat, tuman suv ombori, yerdan foydalanuvchilar b yicha yerlar eksplikatsiyasi tuziladi.
   
3. 
   
   
   Loyiha chizmasida sishloq x jalik korxonalari yerlaridan chiqariladigan, sizot suvlari sathi k tariladigan mintaqa chegaralari ham k rsatiladi. Bu mintaqa yerlarida qurilish ishlarini olib borish, loyiha b yicha belgilangan yerdan foydalanish turini zgartirish mumkin emas. Har bir x jalik b yicha sizot suvi cathi k tariladi­gan yerlar maydoni aniqlanib, yerlar eksplikatsiyasi tuziladi.
   
4. 
   
   
   Keyin yer ajratish bilan bo Iiq bir qator ahamiyatli masalalar yechiladi. Ular jumlasiga: suv bosishi, sizot suvi sathi k tarilishi, qir oqlar yemirilishi, yer surilishi, sanitariya holati- ning yomonlashishi va boshqa tashkiliy-x jalik sabablariga k ra foydalanish mumkin boimaydigan yoki zining x jalik uchun ahamiyatini y qotgan qishloqlar, ishlab chiqarish markazlari, y Uar, k priklar, aloqa tarmoqlari va boshqalar aniqlanadi; ayrim obyektlarni muhofaza qilish zarurati aniqlanadi.
   

Suv bilan qoplanadigan mintaqaning sayoz joylari chegaralari belgilanadi va ularning maydonlari aniqlanadi. Ulardan x jalik maqsadlarida foydalanish va muhandislik muhofazasi masalalari yechiladi.
Muhandislik muhdiaza — bu har xil muhandislik inshootlari yordamida qishloqlarni, korxonalarni, dalalarni, bogiarni va boshqa foydalaniladigan yerlarni suv bosishidan, sizot suvlari sathi k tarilishidan, qir oqlar yemirilishidan muhofaza qilishdir. Muhofaza qilinadigan hududlarda ortiqcha suvlarni chiqarib yuborish tadbirlari (zovur-drenajlar yordamida) amalga oshiriladi.
http://fayllar.org