C. M. Keyns və onun davamçılarının adı ilə bağlı olub, iqtisadi nəzəriyyədə "inqilabi dəyişikliklər" P. Samuel­

9.5.Bankların pul yaratmaq (artırmaq) prosesi


Bankların pul yaratmaq (artırmaq) prosesini ay­rı­ca bir bankın deyil, bütövlükdə bank sisteminin tim­salında izləmək lazımdır.
Aydındır ki, banklar saxlanılan pul ehtiyatlarının hamısını kredit formasında borc verə bilməzlər. Çünki on­la­rın əmanətçi müştəriləri (depozitorları) istənilən vaxt öz pullarını bankdan tələb edə bilərlər. Bankların fəaliyyəti göstərir ki, onlar fasiləsiz surətdə fiziki və hüquqi şəxslərə kredit də verə bilirlər, eyni zamanda əma­nətçilərinə də müx­təlif təyinatlı xidmətlər göstə­rə­rək, tələblərini yerinə yetirirlər. Banklar bütün əmanət­çilərinin öz pullarını eyni vaxtda (müstəsna hallardan başqa) tələb etməsi ehtima­lı­nın çox az olduğunu nəzərə alaraq, sərəncamında olan və­saitin 10-20 faizini ehtiyat (rezerv) kimi saxlayaraq, yerdə qalan hissəsini borc verə bilərlər.
Məsələn, bankların məcburi ehtiyat normasının 10%, yəni banka daxil olan vəsaitlərin, depozitlərin 1/10 his­səsi həcmində olduğu qəbul edilsə, o zaman müx­təlif bank qrupları üzrə tədricən azalacaq məbləğ göstəricilərini ardıcıllıqla izlədikdə ölkənin ümumi bank sistemi üzrə mənzərə belə olacaqdır.







Bankların pul yaratmaq, yaxud sərəncamlarında olan pul kütləsini süni şəkildə artırmaq prosesi, öz ək­sini aşağıda verilmiş cədvəldə tapmışdır.
Pul (depozit, əmanət) yaradılması prosesi

Bankların vəziyyəti	Yeni əmanətlər, depozitlər (dollarla)	Yeni borclar, kreditlər və investisiyalar (dollarla)	Yeni ehtiyatlar (dollarla)
I Çıxış (ilk) banklar	1000	900,0	100,0
II qrup (nəsil) banklar	900,00	810,0	90,0
III qrup (nəsil) banklar	810,0	729,0	81,0
IV qrup (nəsil) banklar	729,0	656,10	72,9
V qrup (nəsil) banklar	656,10	590,49	65,61
VI qrup (nəsil) banklar	590,49	531,44	59,05
VII qrup (nəsil) banklar	531,44	478,30	53,14
VIII qrup (nəsil) banklar	478,30	430,47	47,83
IX qrup (nəsil) banklar	430,47	387,42	43,05
X qrup (nəsil) banklar	387,42	348,68	38,74
(I-X) Qrup (nəsil) banklar üçün məbləğ	6513,22	5861,90	651,32
Yerdə qalan digər banklar üçün məbləğ	3486,78	3138,10	348,68
Bütövlükdə bank sistemi üçün ümumi məbləğ	10000	9000	1000
	6513,22	5861,90	651,32
	3486,78	3138,10	348,68

Cədvəldən aydın olur ki, əslində pulun ümumi küt­ləsi (M) artmır. Banklar öz çekləri, qiymətli kağızları, öhdəlikləri ilə pul kütləsini simvolik, rəmzi surətdə artı­rırlar. Bəzən "karusel" adlandırılan bu bank əməliyyatları nəticəsində nağd 1000 manat, dollar, avro arxasında yalnız bankın öhdəliyi dayanan "artmış, yaxud yaradılmış" 10.000 manata, dollara, avroya çevrilir və sanki möcüzə baş verir! Lakin heç bir möcüzə yoxdur, reallıq isə bundan ibarətdir ki, mənfəət əldə etmək naminə riskə gedən bank­lar, sərəncamlarında olan müəyyən miqdarda pul kütlə­sinin həcmini sabit saxlamaqla, öz öhdəlikləri hesabına tədavüldəki dövriyyə vəsaitlərini artırırlar.
Bankların "pul yaratmaq və artırmaq" prosesi me­xa­nizmini aydınlaşdırdıqdan sonra dövlətin pul-kredit (mo­­netar) siyasətinin işlənib hazırlanmasında, habelə onun həyata keçirilməsində mühüm rol oynayan Mərkəzi Ban­kın ölkənin pul tədavülünü tənzimləmək üçün hansı vasi­tə­lərdən (alətlərdən, metodlardan) istifadə etdiyini göstər­mək lazımdır. Mərkəzi Bankın pul-kredit siyasətinin başlı­ca vasitələri bunlardır:

1. 
   açıq bazarda əməliyyatlar;
   
2. 
   məcburi (zəruri) ehtiyat norması;
   
3. 
   uçot dərəcəsi.