Canlı sistemlərdə mexaniki hərəkətin qanunları haqqında elmdir. Ġdman biomexanikası idman texnikasının
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| TƏQƏLLÜSÜNÜN MEXANİKASI
Təbii hallarda mərkəzi sinir sisteminin təsiri altında əzələ sükunət vəziyyətindən oyanma vəziyyətinə keçir. Bu zaman əzələdə fəal qüvvə əmələ gəlir ki, bu da əzələnin uclarını bir-birinə yaxınlaĢdıraraq onun uzunluğunu azaldır. Bu əzələnin dartı qüvvəsidir ki, insanın hər hansı bir hissəsini hərəkətə gətirir. Bu prosesin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, mərkəzi sinir sistemindən gələn impuls əzələ liflərində oyanma prosesin yavadan zaman burada olan enerji ilə zəngin kimyəvi maddələr parçalanır. Bu reaksiya zamanı çox miqdarda enerji azad olur, bu enerji əzələdə gərginlik yaradır. Əgər iĢin Ģəraiti əzələ uclarının bir-birinə yaxınlaĢmasına imkan verirsə, yəni əzlə qüvvəsinin təsiri əks qüvvələrin təsirindən yüksəkdirsə, onda əzələ təqəllüsü əmələ gələn insan bədənin hər hansı bir hissəsini hərəkətə gətirir. Buradan məlum olur ki, əzələ hərəkətedicisini bir xemo-dinamik hərərkətedici maĢın adlandırmaq düzgün olar. Burada hərəkət potensial enerjinin əmələ gəlməsi nəticəsində əldə edilir. Beləliklə, əgər əzələnin dartma qüvvəsi xarici müqavimət qüvvəsinə bərabərdirsə, onda əzələnin uzunluğu dəyiĢilmir. Bu cür əzələ təqəllüsü izometrik təqəllüs adlanır. Yunan sözü olub izo-bərabər, metr-uzunluq deməkdir. Əgər əzələnin dartma qüvvəsi xarici müqavimətə bərabər deyilsə, əzələnin uzunluğu dəyiĢir- bu isə anizometrik təqəllüs adlanır. Əzələ dartma qüvvəsi xarici müqavimətə üstün gəlirsə, əzələ qısalır və ya yığılır ( ucları bir-birinə yaxınlaĢır ). Bu cür əzələ iĢi üstün gələn təqəllüs adlanır. Əzələnin dartma qüvvəsi xarici qüvvədən az olarsa, əzələ dartılır uzanır, bu cür əzələ iĢi tabe olan təqəllüs adlanır. Beləliklə, əzələ təqəllüsü zamanı onun mexaniki vəziyyətinin dəyiĢilməsi onun fəallığı adlanır. Əzələ təqəllüsünün mexaniki xüsusiyyəti müqavimətin dərəcəsindən asılıdır. Müqavimətin və yaxud yükün dartılması 3 cür dəyiĢiklik əmələ gətirir: 1) Latent dövrü artır. Latent dövrü əzələnin qıcıqlanması ilə onun uclarında əmələ gələn mexaniki cavab arasındakı dövrüdür. 2) Əzələdə uzunluğun dəyiĢilmə və ya qısalma dərəcəsi azalır. 3) Əzələnin qısalma sürəti azalır. Bu zaman dartma qüvvəsi ilə əzələ uzunluğunun dəyiĢilmə sürəti arasındakı asılılıq tərs mütənasibdir. Tabe olan iĢ zamanı əzələnin dartma qüvvəsi həmçinin sürətdən asılıdır. Əgər onun uzanma sürəti yüksəkdirsə, onda onun göstərdiyi qüvvə də çox olacaq. Əzələ dartılması zamanı potensial enerji toplanır ki, bu enerji sonra tabe olan iĢdən üstün gələn iĢ rejiminə keçdikdə hərərkət edən hissənin kinetik enerjisinə çevrilir. Beləliklə, əzələnin eyni dərəcədə qıcıqlanma zamanı onun dartma qüvvəsindən asılıdır: a) Onun hazırki momentdə olan uzunluğundan b) uzunluğun dəyiĢilmə sürətindən c) stimulyasiyanın baĢlanma momentindən. Ona görə əzələyə verilən eyni sinir impulsu əzələnin hansı vəziyyətdə olmasından asılı olaraq müxtəlif mexaniki effekt verəcəkdir. Beləliklə, insanın hərəkət fəaliyyəti əsasən oyanmıĢ əzələlərin dartma qüvvəsi və onların təqəllüsünün miqdarı ilə təyin olunar. Əzələ mexanikasının əsas qanunları aĢağıdakılardır: 1) Veber prinsipi - bu onunla izah olunur ki əzələ tərkibinə nə qədər çox əzələ lifləri daxil olarsa bir o qədər əzələ qüvvəsi çox olar yəni əzələ qüvvəsi baĢqa bərabər Ģəraitlərdə onun en kəsiyi ilə düz mütənasibdir. 2) Təqəllüsün miqdarı baĢqa bərabər Ģəraitlərdə əzələ liflərinin uzunluğu ilə düz mütənasibdir ( Bernuli prinsipi ). Bu prinsip ona əsaslanır ki, əzələ lifləri nə qədər uzun olarsa, əzələ təqəllüsü (qısalması) bir o qədər çox olar.(bir lələkli əzələlərdə). Əzələ gərginliyinin qüvvəsi ona təsir edən sinir impulslarından asılı olaraq müxtəlif ola bilər. Nə qədər çox miqdarda əzələni idarə edən hərəki neyronlar oyanarsa, bir o qədər əzələ gərginliyinin miqdarı çoxalır. Bundan əlavə, sinir impulslarının tezliyindən də əzələ gərginliyinin qüvvəsi artıq. Əzələ qüvvəsinə və onun iĢ qabiliyyətinə simpatik sinir sistemi əzələ iĢi zamanı maddələr mübadiləsi proseslərini idarə edərək onun iĢ qabiliyyətini artırır. Əzələ gərginliyinin qüvvəsinə adrenalin hormonu müsbət təsir göstərir: Deməli, əzələ qısalması ondan yaranan oyanmadan və ona təsir edən yükün miqdarından asılıdır.Əzələnin fəal qüvvəsi nə qədər çox olsa və ona əks olan xarici qüvvələr nə qədər az olsa,bir o qədər əzələdə qısalma çox olar. Əzələ təqəllüsünün gərginliyinin miqdarı və sürəti müvəqqətidir. Əzələ iĢinin əvvəlində əzələ təqllüsü gərginliyinin miqdarı və sürəti yüksək olar, ancaq yorulma nəticəsində göstəricilərin miqdarı azalır. Ġdman məĢğələlərinin təsii altında bu göstəricilər artır, əksinə məĢğul olmayanlarda isə azalır. ƏZƏLƏ TƏQƏLLÜSÜNÜN MĠQDARI, ĠġĠ VƏ ENERJĠSĠ. Əgər əzələ anizometrik təqəllüsdədirsə, demək əzələ iĢ görür. Ġzometrik təqəllüsdə isə yerdəyiĢmə olmadığından iĢ icra olunmur. Əzələ təqəllüsünün böyüklüyü də buna oxĢardır. Ġzometrik rejimdə təqəllüsünün böyüklüyü "0"-a bərabərdir,anizometrik rejimdə isə əzələ uzunluğunun dəyiĢilmə sürətinin hasilinə bərabərdir. Əzələnin maksimum qıcıqlanma vaxtı təqəllüsün böyüklüyü, onun sürətindən asılıdır. Əzələ təqəllüs edərkən enerji sərf edir ki, bu da iĢə və istiliyə çevrilir. Ġzometrik rejimdə mexaniki iĢ bərabər olduqda kimyəvi reaksiyaların nəticəsində azad olmuĢ enerjinin hamısı istiliyə çevrilir. Anizometrik rejimdə isə enerjinin bir hissəsi mexaniki iĢə sərf olunur, digər hissəsi isə istiliyə çevrilir. ƏZƏLƏNĠN DARTMA QÜVVƏSĠNĠN NƏTĠCƏSĠ Əzələnin dartma qüvvəsi mexaniki, anatomik və fizioloji Ģəraitlərin birgə təsirindən asılıdır. Əsas mexaniki Ģərait yükdür. Əzələyə yük təsir etmədikdə onun dartma qüvvəsi ola bilməz. Yük əzələni dartır ki, bu zaman əzələ üstün gələn iĢ görür. Yükün artması ilə əzələnin dartma qüvvəsi də artır. Əzələ dartılmasının nəticəsində kinematik zəncirin hissələri hərəkət edirlər. Əzələ dartmasını əmələ gətirən anatomik Ģərait, əzələnin quruluĢu və onun yerləĢməsidir. Fizioloji Ģərait isə əsas etibarilə əzələnin oyanması və yorulmasıdır. Hər iki faktor əzələyə təsir edərək onun dartma qüvvəsini artıra və ya azalda bilər.(Ģəkil 2) ġəkil 2. Əzələnin dartma qüvvəsi. a-yuxarı dayaqda, b-aĢağı dayaqda, v- dayaqsız, q- fiksasiya olduqda. Biokinematik zəncirdə də bu faktorlar təsir edərək hər bir əzələnin dartma qüvvəsinin nəticəsini müəyyən edirlər. Lakin biokinematik zəncirdə bütün hissələr bir-birilə əlaqədar olduqları üçün hər hansı bir konkret halda bütün bu faktorlar yalnız birlikdə bütöv əzələ iĢinin nəticəsini təyin edir. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|