Canlı sistemlərdə mexaniki hərəkətin qanunları haqqında elmdir. Ġdman biomexanikası idman texnikasının
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| HƏRƏKƏT APARATININ BİOMEXANİKİ SİSTEMİNİN QURULUŞU VƏ
VƏZİFƏSİ ( DAVAM ) 3.8 ƏZƏLƏ İŞİNİN NÖVLƏRİ Mexanika nöqteyi nəzərindən bir qüvvənin təsiri nəticəsində yük yerini dəyiĢirsə, buna iĢ deyilir. Lakin fizioloji nöqteyi nəzərindən əzələ daxilində oyanma prosesləri varsa deməli əzələ iĢləyir. Əzələ iĢinin mütəlif növlülüyünün onun dartma qüvvəsi və uzunluğunun dəyiĢilməsilə təyin olunur. Əzələ iĢinin növləri (üstün gələn və tabe olan iĢ) bütün əzələnin uzunluğunun dəyiĢilməsilə, yəni qısalıb uzanması və yaxud öz uzunluğunu saxlaması xarakteri ilə təyin olunur. Əzələ iĢinin əsas iki növü vardır. 1) statik iĢ-insanın vəziyyətini saxlayan. 2) dinamik iĢ - fəal hərəkətləri tərpədən. Bu zaman əzələlər ya qısalır (üstün gələn iĢ), ya da uzanır (tabe olan iĢ). Statik iĢ zamanı əzələlər uzun müddət gərginlik vəziyyətində qalırlar, ancaq uzunluqlarını dəyiĢmirlər. Bu zaman nə təqəllüs edirlər, nə də dartılırlar. Bu gərginlik mərkəzi sinir sistemi tərəfindən gələn impulsların təsiri altında əldə edilir. Deməli statik iĢdə bədən və onun hissələri müəyyən vəziyyətdə saxlanılır. Məsələn: fəzada Ģaquli istiqamətdə müxtəlif yüklərin Ģtanqın saxlanılması və s. Beləliklə, statik iĢ zamanı fəal gərginlik vəziyyətdə əzələlər bədən vəziyyətinin dəyiĢilməsinə yönəldilmiĢ qüvvələri tarazlaĢdırırlar. Dinamik iĢ zamanı fəal əzələ qüvvələri və xarici mexaniki qüvvə momentləri bədənə təsir edərək bir-birini tarazlaĢdırmırlar və bunun da nəticəsində hərəkət əldə edilir. Bildiyimiz kimi əzələ qüvvə momenti əks təsir edən qüvvə momentindən çox olarsa, onda əzələ təqəllüsü baĢ verir. Əzələlər bu zaman üstün gələn iĢ görərək yükün və bədən hissəsinin yerini dəyiĢirlər. Dinamik iĢin çox effektli bir forması ballistik iĢdir, yəni çox tezliklə baĢ verən hərəkətdir. Dinamik iĢin üçüncü forması müqavimətə tabe olan iĢdir. Bu zaman əzələ qüvvəsinin momenti əks qüvvə momentindən az olur. Və bunun nəticəsində əzələ dartılır, maksimum uzanır. Məsələn: yükün aĢağı salınması. Göstərdiyimiz müxtəlif formalı hərəkətlər müəyyən əzələlərlə idarə edilmir. Əksinə iĢin xarakterindən asılı olaraq əzələlərin iĢi dəyiĢə bilər. Müqavimətə üstün gələn qüvvə və müqavimətə tabe olan iĢ bir-birini dəyiĢirlər. Məsələn, bazu oynağında uzaqlaĢma hərəkəti deltavari və tinüstü əzələlərin müqavimətə üstün gəlməsi nəticəsində əldə edilir. Bazunu bu vəziyyətdə saxlamaq üçün yenə də bu əzələlər statik iĢ görürlər. bazunu əvvəlki vəziyyətə salan isə ağırlıq qüvvəsi olur. Bu zaman həmin əzələlər müqavimət təsiri altında dartılaraq bazunun aĢağı hərəkətini idarə edirlər. Və həmin əzlələr müqavimətə tabe olan iĢi yerinə yetirirlər. Beləliklə, bazu oynağında qolun hərəkətinin bütün fazalarında uzaqlaĢdırıcı əzələlər iĢ görürlər, bu zaman iĢin xarakteri dəyiĢilir. Deməli, oynağı idarə edən əzələlər 3 növ iĢ görə bilərlər: 1) Fəal hərəkətləri idarə edərək müqavimətə üstün gəlmək,yaxud dinamik iĢ əldə etmək; 2) Hərəkətləri fəal idarə edərək, bir fazadan o bri fazaya keçməyi əldə etmək, yəni dinamik müqavimətə tabe olan iĢi həyata keçirmək; 3) Fəal iĢ gərginləĢərək, əks qüvvələri tarazlaĢdırmaq yəni statik iĢ əldə etmək. Ayri- ayri oynaqların və kinematik zəncirlərin iĢinin koordinasiya (saziĢliyi) mərkəzi sinir sistemi tərəfindən idarə edilir. 3.9 ƏZƏLƏNĠN ĠġĠNDƏ SĠNERGĠZM VƏ ANTOQONĠZM Məlum olduğu kimi hər oynaqdan bir neçə əzələ keçir. Oynaqda əmələ gələn hərəkəti bir çox əzələnin təqəllüsü nəticəsində əldə edilir. Əzələnin 2 növ qarĢılıqlı əlaqəsi var: Sinergizm və antoqonizm. Əzələlər eyni bir hərəkətdə iĢtirak edir, üstün gələn iĢ görürlər, bunlara sinergistlər deyilir. Bir- birinə əks olan müxtəlif hərəkətlərdə iĢtirak edən əzələlər tabe olan iĢ görürlər. Bunlara antoqonizlər deyilir. Həm sinerqist, həm də antoqonistlər hərəkəti təmin edirlər. Əzələlər arasındakı sinerqizm və antoqonizm əlaqələri daimi deyil. Funksional anatomiyanın bir çox misallarından aydın görünür ki, əzələlərin çoxu hərəkətin dəyiĢilməsilə əlaqədar olaraq öz funksiyalarını da dəyiĢirlər. Bir hərəkət üçün sinerqist olan əzələlər baĢqa bir hərəkət üçün antoqonist ola bilərlər. Bu isə sinir mərkəzlərinin koordinə olunmuĢ iĢi sayəsində əldə edilir. Bildiyimiz kimi, bir oynaqlı və çox oynaqlı əzələlər vardır. Çox oynaqlı əzələlərin təqəllüsü bir neçə oynaqda hərəkət əmələ gətirir. 3.10 AĞIRLIQ QÜVVƏSĠNĠN VƏ ƏTALƏTĠN ƏZƏLƏ ĠġĠNƏ TƏSĠRĠ. Bədənin ağırlıq qüvvəsi onun yerə olan cazibə qüvvəsidir. Hər bir əzələ iĢi zamanı ağırlıq qüvvəsi öz təsirini göstərir. Konkret Ģəraitdən asılı olaraq bu təsir müxtəlif əzələlərin iĢi zamanı müəyyən əzələlərin gərginliyi nəticəsində tarazlaĢır. Bu tarazlaĢma qolların qoyuluĢu ilə əldə edilir, yəni əzələ qüvvəsi və ağırlıq qüvvəsinin momentləri bərabər olduqda ağırlıq qüvvəsinin qoyulduğu nöqtə ağırlıq mərkəzi olarsa, tarazlaĢma əldə edilir. Bədənin hər bir hissəsinin ağırlq qüvvəsinin momenti bu hissələr çəkisindən və qüvvə qiymətindən ağırlıq xəttinin dayaq oynağından olan ən qısa məsafəsindən asılı olur. Bədən hissələrinin vəziyyəti dəyiĢən zaman ağırlıq qüvvəsinin çiyin və bununla bərabər momentdə dəyiĢir. Ağırlıq qüvvəsinin momentinin dəyiĢməsi nəticəsində əzələlərin dartma qüvvəsinin momenti də dəyiĢir. Məlumdur ki, bədən hissələrini horizontal istiqamətdə saxlamaq üçün gimnastika hərəkətlərində yüksək əzələ gərginliyi lazımdır. Beləliklə, statik iĢ zamanı bədən hissələrinin ağırlıq qüvvəsinin miqdarı və bu hissələrin ağırlıq mərkəzinin yerləĢməsi əzələlərin statik gərginliyinin dərəcəsini təyin edir, və bununla da müvafiq hərəkət sinir mərkəzlərinin oyanmasının intensivliyini və əzələ iĢinə təsirinin xarakterini müəyyən edir. Ağırlıq qüvvəsindən baĢqa, əzələ iĢinə ətalət də təsir edir. Ətalət bədənin öz sükunət və ya hərəkət vəziyyətini saxlamaq və yaxud da onu qüvvə təsiri altında dəyiĢmək xüsusiyyətinə deyilir. Bədəni sükunətdən çıxarmaq üçün və ya onun istiqamətini dəyiĢmək üçün hərəkət ətalətinə hərəkətedici qüvvə üstün gəlməlidir. Bunlar isə ətalətlərin iĢi vasitəsilə əldə edilir. 4. FĠZĠKĠ HƏRƏKƏTLƏRĠN BĠOMEXANĠKĠ TƏDQĠQAT METODLARI Fiziki hərəkətlərin biomexaniki tədqiqatlarının əsas məqsədi bu hərəkətləri icra edən zaman insanın vəziyyətlərini və hərəkətlərini öyrənmək, bu hərəkətlərin qanunauyğunluqlarını aĢkara çıxarmaq, icra olunan hərəkətlərin xüsusiyyətlərilə onların effektliyi arasındakı əsas möhkəm asılılığı təyin etmək və icra edilmə variantlarında daha səmərəli olanları seçməkdir. Biomexaniki tədqiqatların qarĢıya qoyduğu məsələlər əsas etibarilə nəyi və yaxud hansı asılılıqları öyrənməkdən, hansı obyekt üzərində tədqiqat aparmaqdan, hansı Ģəraitlərdə və nə kimi üsullarla məlumatları toplamaq və onları iĢləməkdən ibarətdir. Bu məsələləri həll edə biləcək metodlar seçilir ki, bunlar kinematik hərəkətlərin qeyd olunmasına, alınmıĢ məlumatların iĢlənməsinə, hərəkət və vəziyyətlərin biomexaniki analizinə əsaslanır. Biomexaniki tədqiqatların xüsusi məsələləri aĢağıdakılaar ola bilər: a) konkret vəziyyətlər zamanı müvazinət Ģərtlərinin müəyyən edilməsi b) duruĢun, yəni bədən hissələrinin qarĢılıqlı yerləĢməsinin dəqiq təyin edilməsi, v) məlum vəziyyət və duruĢların saxlanılması üçün əzələlərin statik iĢlərinin müəyyən edilməsi, q) məlum vəziyyətdə dəyiĢən duruĢlar zamanı əzələ hərəkətlərinin və dinamik iĢinin müəyyən edilməsi, d) məlum vəziyyətlərdə sükutluqla və dəyiĢən duruĢlarda tənəffüs hərəkətlərinin Ģəraiti. Ġnsan bədəninin dinamik Ģöbəsi üzrə: 1) icra olunan hərəkətin strukturasının ( dövrlər, fazalar, hərəkət momentləri) müəyyən edilməsi. 2) hərəkət fazalarının vaxt münasibətlərinin təyin edilməsi. 3) bədənin tamlıqda hərəkət xüsusiyyətlərinin (kinematika və dinamikası) xarakteri. 4) oynaqlarda hərəkətlərin xarakteri (bədən hissələrinin kinematika və dinamikası) 5) eyni adlı hərəkətlərin (yeriĢ, qaçıĢ, tullanmalar, üzmə və s.) müqayisəli xarakteristikası. Bütün bu məsələləri həll etmək üçün bədən və ya onun hissələrinin keçdiyi yolu, bu yola sərf olunmuĢ vaxtı, hərəkətin sürətini və onun dəyiĢilməsini ( sürətləndirməni) təyin etmək lazımdır. Bundan baĢqa, bədən və onun hissələrinin çəkisi, hərəkəti əmələ gətirən qüvvələri və s. müəyyən etmək lazımdır. 4.1 MÜġAHĠDƏ VƏ TƏCRÜBƏ Fikizi hərəkətləri öyrənən zaman 2 əsas tədqiqat metodu olan müĢahidə və təcrübədən istifadə olunur. Sadə müĢahidə zamanı tədqiqatçı hərəkəti olduğu kimi, onun gediĢinə fikir vermədən öyrənir. Bu müĢahidə zamanı hərəkət haqqında ümumi təsəvvür yaranır, yəni bədən hissələrinin hərəkəti, onun istiqaməti, amplitudası, sürəti, tempi, ritmi, əzələlərin gərginlik dərəcəsi və hərəkətlərin miqdarı haqqında qeyd edirlər. Sadə müĢahidə vasitəsilə həkimlər gimnastika, akrobatika, suya tullanma, idman oyunları və s. üzrə aparılan yarıĢlarda bir sıra idman məĢqələlərinin icra olunmalarının keyfiyyətini müəyyən edirlər. MüĢahidə zamanı adi, stenoqrafiya və Ģərtli qeydlərdən istifadə olunur. Belə müĢahidənin müsbət cəhəti adi Ģəraitdə (məsələn, yarıĢlarda) öyrənilən hərəkət haqqında lazımi məlumatları almaqdadır, çünki bu zaman icra edici Ģəxsin müĢahidə olunmasından xəbəri olmur. Mənfi cəhət isə, tədqiqatçı tərəfindən hərəkətə verilən qiymətin subyektivliyidir, bu zaman hərəkətin yolu, vaxtı, sürəti, əzələ qüvvəsi haqqında dəqiq, obyektiv məlumat almaq mümkün olmur. Bu göstəricilər təxmini olaraq qəbul edilir. Təcrübə, ya da qoyulmuĢ elmi təcrübə ən mühüm tədqiqat metodudur. Bunun əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada tədqiqatçı öz fiziki hərəkətlərin icrası üçün elə Ģəraitlər yaradır ki, bunlar hərəkət texnikasının tədqiqatı üzrə qoyulmuĢ məsələni düzgün həll etmək mümkün olsun. Hər hansı bir təcrübə zamanı həm müĢahidədən, həm də müxtəlif ölçü cihazlarından və foto-kino çəkiliĢlərindən istifadə olunur. 4.2 TƏDQĠQATLARIN MƏRHƏLƏLƏRĠ Biomexaniki tədqiqatlarda Ģərti olaraq 3 mərhələ ayırd edilir: 1) Hərəkət xüsusiyyətlərinin qeydi, 2) Qeyd nəticələrinin iĢlənməsi, 3) Biomexaniki analiz. Ġnsan hərəkətlərinin xüsusiyyətlərini qeydə almaqda məqsəd tədqiq olunan hərəkəti kinematika və dinamika xüsusiyyətlərini, həmçinin özü haqqında kəmiyyət məlumatları (bədən ölçüsü,funksional göstəricilər) almaqdan ibarətdir. Qeydlərin nəticələrinin iĢlənməsi və ya onların cəbri üsulla hesablanması müxtəlif faktorlar arasındakı asılılığı, onların düzgünlüyünü təyin etməyə və bunların əsasında cədvəl və qrafiklər vasitəsilə analizlər etməyə imkan yaradır.Biomexaniki analiz isə hərəkətlərin qanunauyğunluqlarını aydınlaĢdırır və nəticələri təyin edir. 4.3 ĠNSAN HƏRƏKƏTLƏRĠNĠN MEXANĠKĠ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠNĠ ÖLÇMƏK ÜÇÜN CĠHAZDAN ĠSTĠFADƏ EDĠLMƏSĠ. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|