CəMİYYƏt və tarix ustad Şəhid Mütəhhəri

TARİXİ MATERİALİZMİN ƏSASLARI

1. MADDƏNİN RUH ÜZƏRİNDƏ ÜSTÜNLÜYÜ

İnsan həm cismə, həm də ruha malikdir. Onun cismi (bədəni) tibb elmi, anatomiya, fiziologiya, və bu kimi digər elmlərin mütaliə mövzusudur. Ancaq ruh və ruhla əlaqədar mövzular, fəlsəfi və psixoloji araşdırmalar mövzusudur. Fikirlər, imanlar, hisslər, meyllər, nəzəriyyələr və ideologiyalar ruhi işlər və mövzulara aiddir. Maddənin ruhdan üstün olması, ruhi işlərin ikinci dərəcəli olması deməkdir. Bu nəzəriyyəyə əasən, ruhi işlər, xarici varlığın əsəb və beyin sistemində bir sıra maddi əksül-əməllər silsiləsidir.

Bu işlərin vəzifəsi, insan vücuduna hakim olan maddi qüvvələrə qarşı çıxan qüvvə kimi deyil, daxili maddi qüvvələrlə ətraf mühit arasında rabitə yaratmaqdır. Ruhi işləri avtomobilin işığana bənzətmək olar. Avtomobil, gecə vaxtı işıqsız hərəkət edə bilmir və onun şüaları altında öz istiqamət və yolunu müəyyənləşdirir. Ancaq onu hərəkətə gətirən çıraqlar deyil, mühərrikdir.

Ruhi işlər – yəni fikirlər, imanlar, nəzəriyyələr, ideologiyalar və s. – tarixin maddi qüvvələrinin axarına qarışarlarsa, tarixin hərəkətinə kömək göstərəcəklər. Ancaq, onlar özləri heç cür, hərəkət yarada bilməzlər və maddi qüvvələrin qarşısına müxalif qüvvə kimi çıxa bilməzlər. Ruhi işlər, əsasən qüvvə sayılmırlar. İnsan vücudunun həqiqi qüvvələri, maddi qüvvə adı ilə tanınan və maddi ölçülərlə ölçülən qüvvələrdir. Bu səbəbdən də, ruhi işlər hərəkətdoğurucu və cəhətverici ola bilmir, heç vaxt cəmiyyətin hərəkəti üçün «sükan» sayılmırlar. Mənəvi dəyərlər maddi dəyərlərə əsaslanmazsa, heç bir ictimai hərəkətin başlanğıcı ola bilməz.

Buna görə də, tarixi təfsir edərkən dəqiq olmaq lazımdır. Tarixin zahiri təsirlərinə qapılmaq olmaz. Əgər, təsadüfən müəyyən bir dövrdə hər hansı bir əqidə, insan və ya ideologiyanın hər hansı bir cəmiyyəti hərəkətə gətirdiyini və təkamül mərhələsinə çatdırdığını görsək, məlum olacaq ki, bu əqidələr müstəqil deyil, cəmiyyətin maddi qüvvələrinin inikasıdırlar. Həmin maddi qüvvələr, iman şəklində cəmiyyətləri hərəkətə gətirir. Tarixi inkişaf etdirən maddi qüvvə – texnoloji cəhətdən – cəmiyyətin istehsal sistemi, insani cəhətdən isə, cəmiyyətin məhrum və istismar olunan kütləsidir.

Məşhur materialist filosof Feyerbax – Marks bir çox materialist nəzəriyyələrini onun fikirlərindən götürüb – deyir: «Nəzəriyyə nədir? Praksis (ictimai və əməli fəlsəfə) nədir? Bunların ikisinin fərqi nədir? Bu suala özü belə cavab verir: «Zehnlə məhdudlaşan hər bir şey nəzəridir. Bir çox beyinlərdə yerləşənlər əməlidir. Bir çox beyinləri bir-biri ilə müttəfiq edən, kütləni əmələ gətirən və bununla da dünyada özünə yer açan da odur.»¹

Onun vəfalı şagirdi Marks yazır: «Aydındır ki, tənqidin silahı, silahların tənqidini əvəz edə bilməz. Maddi qüvvəni, yalnız maddi qüvvə ilə əzmək olar.»

Marks, qeyri-maddi qüvvələrə əsalət və üstünlük verməmək və onların yalnız aydınlaşdırıcı rolunu göstərmək üçün davam edir: «Ancaq nəzəriyyə də kütlə arasında yayıldıqda, maddi qüvvəyə çevrilir.»

Maddənin ruh üzərindəki üstünlüyü, mənəvi qüvvələrin və mənəvi dəyərlərin əsassız sayılması, fəlsəfi materializmin əsas prinsiplərindən biridir.

Bu prinsipin qarşılığı, ruhi dəyərlər və insan vücudunun bütün cəhətlərinə maddə və onun qanunları ilə ölçə bilməmək fikri əsasında qurulmuş fəlsəfi fikirdir. Ruh, insan vücudu çərçivəsində həqiqi reallıqdır. Ruhi enerji də, maddi enerjilərdən ayrı və müstəqildir. Buna görə də mənəvi qüvvələr, yəni fikri, etiqadi, imani və s. qüvvələr bir sıra hərəkətlər üçün – istər fərdi vücud və istərsə də cəmiyyət səviyyəsində – təkanverici sayılır və bu təkanvericilərdən də tarixin hərəkəti üçün istifadə etmək olar. Tarixi hərəkətlərin bir çoxu bu təkanvericilərdən başlayıb və başlayır. Xüsusilə də, fərdi və ictimai hərəkətlər bü qüvvələrdən başlayıb və öz böyüklüyünü də məhz bu cəhətdən tapıb.

Mənəvi qüvvələr bədənin maddi qüvvələrini, təkcə ixtiyari fəaliyyət səviyyəsində deyil, hətta mexaniki, bioloji və kimyəvi fəaliyyətlərdə də öz şiddətli təsiri altına alır və onları öz məqsədinə uyğun olan şəkildə idarə edir. Fiziki xəstəliklərin sağalmasında psixi təlqinlərin, hipnotizmin qeyri-adi təsiri inkarolunmaz dəlillərdəndir.

Elm və iman, xüsusilə də iman, bir-biri ilə uyğunlaşdığı zaman, böyük və faydalı qüvvəyə çevrilirlər və tarixi hərəkatlarda aparıcı qüvvə rolunu oynaya bilirlər.

Ruhi qüvvələr, onun əsalət, üstünlük və dəyərliliyi «fəlsəfi realizmin» əsas prinsiplərindəndir.