CəMİYYƏt və tarix ustad Şəhid Mütəhhəri

Birincisi, o, insan və insan mədəniyyətinin əsaslandığı köklər (yəni fəlsəfə, elm, incəsənət, əxlaq və s) barəsində olan naqis bir nəzəriyyəyə əsaslanmışdır.

İnsan barəsində belə fərz olunur ki, onun öz zatında fikri cəhətdən, dünyanı necə görməsindən, dərk etməsindən, hissi cəhətdən, nə istəməsindən və hansı yolu getməsindən asılı olmayaraq, heç bir mahiyyəti və xüsusi bir forması yoxdur. Bütün fikirlərə və hisslərə, yollara və məqsədlərə münasibəti eynidir. İnsan boş, formasız, rəngsiz bir qabdır və onun təfəkkürü içinə doldurulan maddələrdən asılıdır. Öz «mən»liyini, şəxsiyyətini, yolunu və məqsədini həmin maddələrdən alır. Maddələrin ona verdiyi hər şeyi qəbul edir. Ona doldurulan maddələrin, daha dəqiq desək, birinci maddələr – ona verdiyi forma, rəng, keyfiyyət, yol, məqsəd və şəxsiyyət onun üçün həqiqi parametrlər olur. Çünki, onun «mən»liyi bu maddələrlə tanınıb və onlar üzərində formalaşıb. Sonradan verilən hər bir şey onun şəxsiyyətini, rəngini, formasını və s. dəyişmək üçün yad olur. Çünki, bunlar tarixin təsadüfən ona verdiyi ilk şəxsiyyətlə uyğun gəlmir. Başqa sözlə, bu nəzəriyyə cəmiyyət və fərdin üstün və mühüm olması haqqındakı dördüncü nəzəriyyədən ilham alır. Həmin nəzəriyyəni isə, keçən bəhslərdə araşdırmışdıq.

İnsan barəsində – istər fəlsəfi cəhətdən, istərsə də islam nöqteyi-nəzərindən – belə hökm vermək olmaz. İnsan, öz xüsusi növündən asılı olaraq, öz fitrətində, müəyyən şəxsiyyət, yol və məqsədə malikdir və onun həqiqi «mən»liyini həmin fitrət təyin edir. İnsanın dəyişilib-dəyişilməməsini tarixi parametrlərlə deyil, onun fitri dəyərləri ilə ölçmək olar. İnsanın insani fitrəti ilə uyğun gələn hər bir mədəniyyət, təlim, onu tərbiyələndirən amil, hətta tarixi şəraitin ona verdiyi ilk mədəniyyət olmasa belə, ən düzgün mədəniyyət sayılır. Onun fitrəti ilə uyğun gəlməyən hər bir şey isə, – hətta onun milli mədəniyyəti olsa belə – ona yaddır, onun həqiqi şəxsiyyətini dəyişdirir və onun «məni»liyini özgələşdirir. Məsələn, atəşi müqəddəsləşdirmək bizim əski əqidəmiz olsa belə, insanlığımızı dəyişdirir. Ancaq, tohid və təkallahlıq, Allahdan başqasına ibadətin inkarı – hətta onun öz diyarından qıraqda yaransa belə – əsil insanlıq şəxsiyyətinə qayıtmaqdır.

İnsan mədəniyyətinin kökləri barəsində də səhv olaraq elə düşünülür ki, bunlar da rəngsiz, formasız maddələr kimidir. Onların da, xüsusiyyətlərini tarix müəyyən edir. Yəni hər halda fəlsəfə fəlsəfədir, elm elmdir, din dindir, əxlaq əxlaqdır və incəsənət də incəsənət. Hətta müxtəlif forma və çalarlarda olsalar da belə. Onların hansı forma və çalarda olmaları nisbi bir məsələdir və tarixlə bağlıdır. Hər millətin tarix və mədəniyyəti onun özünə xas olan fəlsəfə, elm, din və əxlaq yaradır. Başqa sözlə, insan öz zatında formasız və xüsusiyyətsiz olduğu kimi – onun mədəniyyəti də onun formalaşması sayılır. İnsan mədəniyyətinin əsas prinsipləri də öz zatlarında formasız, rəngsiz və s.-dirlər və bütün bunları ona tarix verir və onlara öz xüsusi təsirini göstərir. Bu nəzəriyyənin bəzi tərəfdarları o qədər ifrata varıblar ki, hətta riyazi düşüncə tərzinin də hər mədəniyyətin özünəməxsus formasının təsiri altında olmasını iddia ediblər.

Bu nəzəriyyə insan mədəniyyətinin dəyişkən və nisbi olması nəzəriyyəsidir. Biz «Fəlsəfənin əsasları» adlı kitabda, təfəkkür prinsiplərinin nisbiliyi barəsində söz açmışıq və göstərmişik ki, nisbi və dəyişkən olan elm, idrak və dərrakədir. Müxtəlif mədəniyyətlərdə müxtəlif məkan və zaman şəraitində müxtəlif olan və dəyişən də idrakdır. Yaxşı və pis, düz və səhvi təyin edən də idrakdır. Ancaq, elmlər, idraklar və nəzəri fikirlər – bunlar insanın nəzəri elmlərini və fəlsəfəsini yaradır – əxlaqın əsas prinsipləri və dini dünyagörüşünün əsasları kimi, mütləq və sabit prinsiplərdir. Təəssüf ki, burada bundan artıq bəhs edə bilməyəcəyik.