CəMİYYƏt və tarix ustad Şəhid Mütəhhəri

ELMİ TARİX

Müqəddimə olaraq qeyd etməliyik ki, elmi tarix keçən bəhslərdə bəyan etdiyimiz mətləblər üzərində qurulub. Həmin mətləb, cəmiyyətin fərddən ayrı və müstəqil şəxsiyyətə malik olmasıdır. Əgər cəmiyyətin fərdlərdən müstəqil və ayrı əsası mövcud olmazsa, fərdlərdən və onlara hakim olan qanunlardan savayı heç bir şey olmayacaq və nəticədə elmi tarix mövzusuz qalacaqdır. Tarixin qanuna malik olması, tarixin təbiətə malik olmasının, onun təbiətə malik olması da, cəmiyyətin təbiətə malik olmasının bir hissəsidir. Elmi tarix barəsində aşağıdakı məsələlər araşdırılmalıdır:

1. Elmi tarix, əvvəldə işarə etdiyimiz kimi, nəqli tarixə əsaslanır. Nəqli tarix, elmi tarixin laboratoriyasına lazım olan xammaldır. Deməli, əvvəldə bilməliyik ki, nəqli tarixə etimad etmək olar, yoxsa yox? Əgər etimad oluna bilməzsə, keçmişdə cəmiyyətlər üzərində hakim olmuş qanunlar haqqında hər hansı bir elmi tədqiq puç və mənasızdır.

2. Fərz edək ki, nəqli tarix mötəbərdir və cəmiyyətdə fərdlərdən müstəqil olan şəxsiyyət və təbiətə malikdir. Bu zaman, tarixi hadisələrdən ümumi qanun və prinsiplərin çıxarışı, insani məsələlər və tarixi hadisələrdə «səbəb və nəticə» qanununun hakimliyindən asılıdır. Belə olmazsa, tarix üzərində səbəblər hakimdir və əgər belədirsə, bəs insanın azadlıq və ixtiyarı necə olacaq?

3. Tarix, maddi və materialist təbiətə malikdirmi? Tarix üzərində hakim qüvvə maddi qüvvədirmi və bütün mənəvi qüvvələr, maddi qüvvəyə tabe olan ikinci dərəcəli qüvvə sayılırmı? Və yaxud əksinə, tarixin təbiəti mənəvi təbiətdir və tarixə hakim qüvvə mənəvidir və maddi qüvvələr ikinci dərəcəlidirlər? Yəni, tarix öz zatında «idealist»dir. Yaxud da, üçüncü bir ehtimal da vardır: Tarixin təbiəti qarışıqdır və müxtəlif maddi və mənəvi qüvvələr, bir-biri ilə həmahəng və bəzən də bir-birinə zidd olaraq tarix üzərində hakimlik edirlərmi?