Çevre mevcut durum ve analiZİ

1.3.4.2. Keban Baraj Gölü

Keban Baraj Gölü’nü Fırat Nehri ve kolları (Murat, Karasu, Peri ve Munzur suları ile Arapgir Çayı) beslemektedir. Baraj Gölü, yüzölçümü 121.000 km² olan Fırat Nehri ve kollarının havzalarından su almakta olup, drenaj alanı 64100 km² dir. Baraj gölünün denizden yüksekliği 846 m, yüzey alanı 672 km² ve hacmi 31.000 hm³ ve en derin yeri baraj gövdesinin bulunduğu noktada olup, bu noktada maksimum derinlik 163 m dir (Pala 2001). Baraj gölleri ve çevresinde oluşabilecek değişikliklerin, bölgenin flora ve faunası üzerinde meydana getireceği etkilerin belirlenmesi ve işletilme aşamasında çevreyle ilgili tedbirlerin alınması ile barajların olumsuz etkileri asgariye indirilebilir. Keban Baraj Gölü’ne arıtılmadan ya da yeterince arıtılmadan verilen evsel ve endüstriyel atıksular, mezbaha ve et entegre tesislerinden dolaylı biçimde gelen atıklar, kuru derelerdeki kentsel çöp yerlerinden gelen atıklar, zirai amaçlı kullanılan gübre ve pestisitler gölü kirleten başlıca kaynaklardır. Soyupak vd.’nin 1993’de Kehli Deresi’nin deşarj edildiği Keban Baraj Gölü’nün Uluova Bölgesi’nde derinliğe bağlı olarak 15 farklı istasyondan alınan numunelerde yaptıkları analizler sonucunda gölün bu bölgesinin ötrofik duruma geldiği belirlenmiştir. Ünlü ve Tunç (2007), Kehli Deresi üzerinde Elazığ Kenti Atıksu Arıtma Tesisi çıkış sularının deşarjı öncesinde ve sonrasında Keban Baraj Gölü giriş bölgesine kadar mesafeye bağlı olarak kalite parametrelerini (Toplam koliform, fekal koliform, KOİ, TKN, toplam fosfor, AKM, sertlik, TKM, Ca, Mg, Na, K) incelemişlerdir. Yapılan bu araştırmada da derenin baraj gölüne döküldüğü kısmında gölün bataklık haline dönüştüğü ve ötrofikasyonun bütün özelliklerini taşıdığı gözlenmiştir. Bu araştırma sonuçlarına göre arıtma tesisi çıkış suları Kehli Deresi’ne deşarj edildikten sonra bütün noktalarda fiziksel ve inorganik parametreler, organik parametreler ve bakteriyolojik parametreler açısından SKKY’ne göre 4. Sınıf (çok kirlenmiş su) kaliteli su seviyesine düşmüştür. Sıcak aylarda mevcut olan ÇO ile canlı yaşamı mümkün görünmemektedir.

Keban Baraj Gölü’ne 64100 km²’lik dev yağış alanından her yıl, akarsularla 31,5 milyon ton sediment taşınmaktadır. Bu hızla dolan gölde, Güney (1998) tarafından yapılan bir hesaplamaya göre barajın işletmeye açıldığı 1974 yılından bu yana toplanan sediment miktarı, Türkiye’nin erozyonla bir yılda yitirdiği toprak miktarına eşit olmaktadır. Baraj su havzasının ancak % 7,9’u bozuk nitelikli meşe baltalığı ve ardıçlık olup, mera alanlarının % 92,7’si çok zayıf-zayıf mera niteliğindedir. Keban su toplama havzasında erozyon etkisindeki alan miktarı % 91 gibi ürkütücü boyutta bulunmuştur. 1991-1992 yıllarında Palu-Elazığ arasındaki göl kısmında DSİ 9. Bölge Müdürlüğü ve Kalite Kontrol Şube elemanları ile Orta Doğu Teknik Üniversitesi öğretim üyelerinin iş birliği ile gerçekleştirilen proje (TÜBİTAK DEBAG-1/G ve TÜBİTAK DEBAG-83/6) neticesinde kalite tespitleri yapılmıştır. Örnekler yüzeyden, orta derinlikten ve tabanın hemen üzerinden alınmıştır. Araştırma yapılan göl bölgesindeki ÇO seviyeleri, aylara, derinliğe ve ölçüm yapılan noktaların göldeki konumuna göre büyük değişiklikler göstermiştir. Bu bölgedeki en yüksek oksijen seviyelerine kış aylarında ulaşılmaktadır. Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarında yüzeydeki oksijen konsantrasyonları derinlerde ölçülenlere göre yüksek değerler vermiştir. Ağustos ayında oksijensiz zonlar tespit edilmiştir.

Göldeki oksijenin azalması, göle kirlilik taşıyan nokta veya yayılı kaynaklarda bulunan organik maddelerden, özellikle azotlu ve fosforlu besin maddelerinden kaynaklanmaktadır. Araştırmanın yapıldığı bölge Keban Baraj Gölü’nde suların en durgun olduğu bölgedir. Önemli kirletici kaynaklar (Elazığ Kenti Atıksu Arıtma Tesisi çıkış suları, Murat Nehri, Elazığ Şeker Endüstrisi atıkları, Eti Ferrokrom Tesisi, vd.) atıksularını bu bölgeye vermektedir. Analiz sonuçlarından, toplam azot verileri ötrofikasyon açısından değerlendirildiğinde bu bölgenin hipertrofik ve ötrofik özellikler taşıdığı anlaşılmaktadır. Bu bölgedeki toplam fosfor konsantrasyonlarında istasyonların bulunduğu yere göre büyük değişiklikler görülmektedir. Fosforla ilgili analiz sonuçları da çalışma bölgesinin ötrofik özellikler taşıdığını göstermektedir. Ortofosfat konsantrasyonu özellikle Nisan, Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarında değir aylara göre düşük seviyededir. Bu aylar Murat Nehri’nin yüksek debiye sahip olduğu aylardır. (Soyupak vd., 1993). Keban Baraj Gölü’nde DSİ 9. Bölge Müdürlüğü Kalite Kontrol Şube Müdürlüğünce Keban Barajı- Mansap, Eyüpbağları pompa istasyonu, Pertek ve Çemişgezek istasyonlarında yapılmış olan kalite kriterleri Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği “Kıta içi Su Kaynakları Kalite Kriterleri” ne göre değerlendirildiğinde göl sularının toplam Kjeldahl azotu (TKN) ve toplam fosfor açısından 2. Sınıf, nitrat azotu, BOİ₅, sodyum, toplam çözünmüş madde ve KOİ açısından I. Sınıf su grubuna girdiği görülmektedir. Ancak, fekal koliform (EMS/100 ml) bakteri sayıları açısından aylara, istasyonlara göre değişmekle birlikte genellikle 2. Sınıf su grubuna girdiği görülmektedir (Ünlü, 2000). DSİ’nin 2012 yılı verileri incelendiğinde bakteriyolojik açıdan (fekal koliform, toplam koliform) Keban Baraj Gölü’nün Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği’ne göre özellikle sıcak aylarda 3. Sınıf su (kirlenmiş su) sınıfına girmiş olduğu görülmektedir.

Keban Baraj Gölü’ne dökülen bazı nehir ve derelerin (Murat Nehri, Munzur Suyu ve Peri Suyu) göle giriş noktalarındaki istasyonlarında DSİ tarafından mevsimlik olarak ve yüzeysel su için yapılmış olan gözlem sonuçları, Murat Nehri, Palu istasyonu itibariyle fiziksel, inorganik, kimyasal parametreler ile toplam fosfor açısından 2. Sınıf, bakteriyolojik parametreler (toplam koliform ve fekal koliform) açısından ise IV. Sınıf su (çok kirlenmiş su) grubunda bulunmaktadır. Munzur Suyu, Murat Nehri sınıflamasındaki aynı özelliklere sahiptir. Bu akarsu sadece bakteriyolojik parametreler açısından biraz daha temiz olan 3.sınıf su grubuna girmektedir. Peri Suyu fiziksel ve inorganik kimyasal parametreler açısından I. sınıf, toplam fosfor, BOİ, KOİ, TKN açısından II. sınıf ve bakteriyolojik parametreler açısından IV. sınıf su grubunda bulunmaktadır. Elazığ Şeker Fabrikası atık sularının döküldüğü Lülük Deresi’ne ait analiz sonuçları incelendiğinde, özellikle şeker pancarının işlendiği kampanya aylarında hemen hemen bütün parametreler açısından çok kötü kaliteli 4. sınıf su grubunda olduğu görülmektedir. Bu dere suyu göl suyunun durgun bulunduğu Uluova’da Keban Baraj Gölü’ne dökülmektedir.

DSİ 2012 yılı verilerine göre Keban Baraj Gölü’ne deşarj edilen Eti Ferrokrom Fabrikası atık sularının önemli derecede organik ve bakteriyolojik kirliliğe sahip olduğu görülmektedir.

Keban Baraj Gölü sularının biyolojik, kimyasal, fizikokimyasal ve hidromorfolojik kalitelerinin belirlenmesi, sınıflandırılması, su kalitesinin düzenli aralıklarla göle giren kirletici kaynaklar da dikkate alınarak belirlenen istasyonlarda yüzeyden ve farklı derinliklerden alınan su numuneleri ile sürekli izlenmesi gereklidir. Kullanım amaçlarının (içme suyu, sulama suyu, enerji eldesi, rekreasyon vb.) sürdürülebilir kalkınma hedefleri ile uyumlu bir şekilde koruma kullanma dengesi de gözetilerek kaliteli su durumuna ulaşılması için gölü ve kirletici kaynakları havza bazında dikkate alacak çalışmalara ihtiyaç vardır. Bu konuda DSİ Laboratuvarları’nın teçhizat ve eleman açısından geliştirilip düzenli aralıklarla sürekli kalite izlemesinin yapılıp yayınlanması gereklidir.

Gölde yapılan kafes balıkçılığının su kalitesine etkisinin incelenmesi ve buna göre kafes aralıklarının tespiti gereklidir. 75.000 ha’dan büyük baraj göllerinde minimum su kotundaki rezervuar alanının %0,1ine kadar alanda su ürünler, yetiştiriciliğine izin verilebilir. Yüzeysel Su Kalitesi Yönetmeliği (2012) gereği baraj göllerinde minimum su kotundaki rezervuar alanının Orman ve Su İşleri Bakanlığınca taşıma kapasitesi belirlenene kadar, en fazla % 3’üne kadar alanda Bakanlığın izni ile balık yetiştiriciliği tesislerinin kurulmasına izin verilir. Balık yetiştiriciliği tesislerinin su sirkülasyonunun kolay sağlanabildiği oligotrofik ve mezotrofik gölet ve baraj göllerinde faaliyet gösterilmesi esastır. Balık yetiştiriciliğinin yapıldığı alanların su kalitesi Orman ve Su İşleri Bakanlığınca izlenir ve değerlendirilir.

Keban Baraj Gölü’nde DSİ tarafından 2012 yılında yapılan analiz sonuçları Tablo 7’de verilmiştir.

1.3.4.3. Karakaya Baraj Gölü

Karakaya Barajı, Diyarbakır İli Çüngüş İlçesi sınırları içinde, Fırat Nehri üzerinde, Güneydoğu Anadolu Projesi’nin bir parçası olarak elektrik enerjisi üretimi amacıyla 1976-1987 yılları arasında inşa edilmiştir. Normal su kotundaki göl hacmi 9.580,00 hm³ ve göl alanı 268 km²’dir. Ayrıca baraj yılda 102 hm³ içme ve kullanma suyu sağlamaktadır. Karakaya Baraj Gölü’nün Diyarbakır, Malatya, Elazığ ve Adıyaman illerine kıyısı bulunmaktadır. Bu baraj gölünde yoğun olarak balık yetiştiriciliği ve avcılığı yapılmaktadır. Elazığ Su Ürünleri Araştırma Enstitü tarafından yapılan bir projede Keban HES çıkışından Kömürhan Köprüsüne kadar olan kesimde 7 örnekleme istasyonunda yüzeyde 5 m, 10 m, 20 m ve 30 m derinlikten su örnekleri alınarak 12 aylık araştırma sonucunda su kalite sınıfları SKKY’nde mevcut “Kıta içi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri”, “Göller, Göletler, Bataklılar ve baraj haznelerinin ötrofikasyon kontrolü sınır değerleri” tablolarından yararlanılarak tespit edilmiştir (Küçükyılmaz, Uslu vd., 2010).

Tablo 7. Farklı İstasyonlarda Keban Baraj Gölü Su Kalitesi Analiz Sonuçları (DSİ, 2012).

PARAMETRE	Pertek Feribot 31.01.	Çemişgezek 31.01.	Eyüp Bağları 14.02.	Eyüp Bağları 14.05.	Pertek 09.07.	Çemişgezek 09.07.	Eyüp Bağları 14.08.	Pertek 03.10.	Eyüp Bağları 06.11.
Sıcaklık, ^oC	6,5	6,4	10,1	15,20	-	-	27,2	26,4	18,5
pH	8,38	8,36	8,16	8,85	8,70	8,66	8,68	8,52	8,66
EC (ms/m)	34,3	35,1	34,3	29,90	29,40	34	31,2	31,80	36,3
TÇK (mg/L)	210,9	220,6	216,6	192,8	195,10	220,5	202,0	193,20	211,2
Na (mg/L)	18,46	17	25,24	20,86	18,36	18,19	22,15	17,50	24,42
K (mg/L)	2,51	2,25	3,04	2,75	1,91	1,74	2,82	1,95	2,97
Toplam Sertlik CaCO3 (mg/L)	140	152	136,5	121,00	126,0	149,50	100,5	133,0	126,5
Ca (mg/L)	37,26	40,16	34,49	31,34	30,04	35,92	23,31	33,5	30,15
Mg (mg/L)	11,48	12,48	12,26	10,30	12,39	14,41	10,16	12,28	12,44
Karbonat (mg/L)	8,40	9,60	18,00	22,80	0,00	0,00	14,40	16,20	14,40
Bikarbonat (mg/L)	143,35	144,57	122,00	111,02	140,91	153,72	131,76	109,19	131,15
Toplam Alkalinite (mg/L)	131,5	134,5	130,00	129,00	115,50	126,00	132	116,5	131,5
Klorür (mg/L)	22,83	21,66	27,65	19,45	18,66	20,81	27,36	18,26	25,36
Sülfat (mg/L)	22,08	28,58	18,80	13,67	29,23	37,15	19,56	24,89	19,62
Amonyum Azotu (mg/L)	-	-	0,132	0,000	0,127	0,00	0,000	0,000	0,000
Nitrit Azotu (mg/L)	-	-	0,000	-	0,000	0,00	0,000	0,000	0,000
Nitrat Azotu (mg/L)	-	-	1,537	-	1,096	0,980	1,217	1,056	1,15
Ortofosfat (mg/L)	0,090	0,080	0,070	0,070	0,010	0,020	0,130	0,030	0,000
TOC (mg/L)	1,58	1,48	-	-	2,06	1,73	-	1,54	-
ÇO (mg/L)	8	8,9	8,00	8,20	7,10	7,30	6,8	7,2	8,50
BOI5 (mg/L)	1	2,0	1,00	2,00	1,00	3,00	4,0	4,0	2,00
KOI (mg/L)	20	16	22	50	19,00	17,00	30,0	6,0	14,00
TP (mg/L)	0,010	0,00	0,000	0,040	0,020	0,010	0,05	0,000	0,030
TN (mg/L)	1,92	2,08	2,29	2,16	1,57	1,38	2,08	1,60	1,80
TKN (mg/L)	0,59	0,71	0,75	0,65	0,48	0,40	0,86	0,54	0,65
AKM (mg/L)	4,90	3,50	6,70	7,60	13,20	17,10	11,10	11,30	21,00
Toplam Koliform sayı /100 mL	800	700	12.400	9.000	15.400	27.000	23.700	-	10.300
E-coli sayı / 1100 mL	2	5	59	70	50	250	240	-	80
Streptococcus feacalis sayı / 100 mL	10	5	35	1	108	4	30	-	50

Karakaya Baraj Gölü’nde su sıcaklığı 7,1-29,7 ^oC arasında değişmiştir. Sıcaklık bakımından herhangi bir termal kirlenme söz konusu olmayıp SKKY’ne göre sıcaklık açısından I. sınıftır.

Su ürünleri açısından pH’ın 6,5 - 8,5 arasında olması gerekmektedir. Baraj Gölü’nde pH 8,3±0,4 ve 8,2±0,4 değişmiştir. Gölün hafif bazik ve alkali özellikte olmasından dolayı verimli olduğu ve sucul canlılar için uygun yaşama ortamı sağladığı sonucuna varılabilir. pH bakımından göl suyu 1. sınıf kalitededir. Araştırma alanında ortalama elektriksel iletkenlik (EC) 377±27-409±12 µs/cm arasında ölçülmüştür. Su canlıları için kabul edilebilir EC değeri 250-500 µs/cm’dir. Bu durumda Karakaya Baraj Gölü, suda yaşayan canlılar için uygun EC değerlerine sahiptir. Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliğinde (Y.S.K.Y.Y.) iletkenlik <400 µs/ cm ise I. sınıf, 400-1000 µs/ cm ise 2. sınıf su kalitesindedir. Buna göre Karakaya Baraj Gölü EC açısından II. sınıfa yaklaşmıştır.

Tatlı sularda canlı yaşamı için ÇO’nin miktarı 5 mg/L nin altına düşmemelidir. Bu baraj gölünde tüm istasyonlarda elde edilen ÇO değerleri ortalama 6,5-9,0 mg/L arasında bulunmakta olup su kalitesi ÇO açısından I. sınıftır. Ancak 20 m derinlikte ölçülen ÇO doygunluk değerleri % 61 ile II. Sınıf yani az kirlenmiş su sınıfında yer almaktadır. Karakaya Baraj Gölü’nde ölçüm yapılan bütün istasyonlarda elde edilen klorür iyonu konsantrasyonları hem yüzeyde hem de derinliklerde ortalama 16,0±2,06-20,6±1,7 mgCl^-/ L arasındadır. SKKY’ne göre klorür iyonu açısından I. sınıf su kalitesindedir.

Araştırma alanlarında, tüm istasyonlarda elde edilen toplam sertlik değerleri hem yüzeyde hem de diğer derinliklerde 162-176 mg/L arasında değişmekte olup orta sertlikte su sınıfına girmektedir. Karakaya Baraj Gölü’ünde tüm istasyonlarda elde edilen alkalinite değerleri hem yüzeyde hem diğer derinliklerde 169-197 mg/ L arasında değişmektedir. Alkalinitenin ideal aralığı 20-300 mg/ L CaCO₃’tır. Bu verilere göre baraj gölü normal sınırlar içinde yer almaktadır.

Ortalama sülfat konsantrasyonları yüzey suyunda 54,2±6,4 mg SO₄^-2/ L, 5 m derinlikte 45,9±5,4 mg SO₄^-2/ L, 10 m derinlikte 44,6±7,6 mg SO₄^-2/ L, 20 m derinlikte 43,6±5,0 mg/L ve 30 m derinlikte 47,2±5,1 mg SO₄^-2/ L olarak hesaplanmıştır. Karakaya Baraj Gölü suları sülfat iyonu açısından SKKY’ne göre I. Sınıf yani yüksek kaliteli su sınıfında bulunmaktadır.

Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği (2012) “Göl, Gölet ve Baraj Göllerinde Trofik Sınıflandırma Sistemi Sınır Değerleri”ne göre oligotrofik göller fosfor bakımından ≤10 µg/ L, toplam azot bakımından ≤350 µg/L, Seki diski derinliği bakımından >4m, mezotrofik göller ortalama toplam fosfor açısından 10 µg/ L>TN≥30 µg/L, toplam azot açısından 350 µg/L>TN≥650 µg/L ve Seki diski derinliği 4-2 m olarak ifade edilmiştir. Karakaya Baraj Gölü’nde tüm istasyon ve derinliklerde ölçülen toplam fosfor değerleri (Tablo 7) incelendiğinde minimum, maksimum ve ortalama konsantrasyonların tamamının oligotrofik göl sınır değerlerinin üzerinde olduğu görülmektedir. Toplam fosfor açısından Karakaya Baraj Gölü trafik sınıflandırma sistemine göre mezotrofik göl sınır değerleri içerisinde kalmaktadır.

Fitoplanktonların gelişmesi için sınırlayıcı bir element olan nitrat azotunun yüzeysel sulardaki normal değerleri 1-10 mg/L’dir. Temiz sularda amonyum bileşikleri ve nitrat çok düşük düzeylerde bulunmaktadır. Kafeslerde alabalık yetiştiriciliğinin yapıldığı göllerde amonyumun 0,5 mg/L altında olması gerekmektedir (Tanyolaç, 2006). Göl istasyonlarında toplam azot yüzey suyunda 0,333-1,030 mg N/L, 5 m derinlikte 0,417-0,786 mg N/L ve 10 m derinlikte 0,342-0,817 mg N/L, 20 m derinlikte 0,362-0,972 mg N/L ve 30 m derinlikte 0,524-0,906 mg N/L aralığında tayin edilmiştir. YSKYY trafik sınıflandırma sistemi sınır değerlerine toplam azot göl suları genel olarak Mezotrofik Göl özellikleri göstermekle birlikte bazı özelliklerde ötrofik göl sularının özelliklerini taşımaktadır.

Kimyasal oksijen ihtiyacı (KOİ) yüzey suyunda 14,2±7,3 mg O₂/L, 5m derinlikte 14,2±9,3 mg O₂/L, 10 m derinlikte 14,5±8,8 mg O₂/L, 20 m derinlikte 13,6±6,4 mg O₂/L yakın seviyelerde iken 30 m derinlikte 19,1±11,3 mgO₂/L olarak daha yüksek miktarda kaydedilmiştir. KOİ açısından göl sularının genel anlamda YSKYY’e göre su özelliklerini taşıdığı görülmektedir.

Karakaya Baraj Gölü sularının rengi yeşil, seki disk derinliği ise 1 numaralı istasyonda 3,25 m, 2 numaralı istasyonda 2,10 m ve 3 numaralı istasyonda 1,75 m olarak ölçülmüştür. Seki diski derinliğine göre Karakaya Baraj Gölü suları trofik sınıflandırma sisteminde “mezotrofik göl” sınıfında bulunmaktadır.

Karakaya Baraj Gölü ölçülen kalite kriterlerine göre SKKY ve Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği çerçevesinde incelendiğinde gelen anlamda I. Sınıf su kalitesinde olduğu görülmektedir. Ancak toplam azot, toplam fosfor ve seki disk derinliği değerleri trofik sınıflandırma sistemine göre “mezotrofik göl” özellikleri taşımakta ve ötrofik göl özelliklerine doğru bir gidiş gözlemektedir. Bu durum göle giren azot ve fosfor yüklerinin kontrol altına alınmasını gerektirmektedir. Bu da noktasal ve yayılı organik ve inorganik kirletici kaynakların göle girişinin sınırlandırılmasıyla mümkündür (Tablo 8) .