Ch’ing Çini’nin Zungarya ve

Tarihte Türklük, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1971; bu konularda yapılan iki yeni çalışma için bk. Yusuf Hamza, Balkan Türklüğü, Kültür Bakanlığı, Ankara, 2000; Osman Karatay, Hırvat Ulusunun Oluşumu, ASAM Yayınları, Ankara, 2000.

2 Mehmet İnbaşı, Rumeli Yörükleri (1544-1675), Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2000.

3 Ömer Lütfi Barkan’ın bu hususta klasikleşmiş bir çalışması için bk. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Memuası, C. XI, s. 1-4, 1949-1950, s. 524-569; aynı dergi C. XIII, s. 56-79; aynı dergi C. XV, s. 209-237.

4 Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, S. 2, 1942, s. 279-367.

5 Bu eserlerin bugünkü Balkan ülkelerine göre dağılımı şu şekildedir: Arnavutluk’ta, 664’ü dini, 139’u eğitim, 123’ü ticari, 13’ü askeri ve 76’sı sosyal olmak üzere toplam 1. 015 yapı; Bosna-Hersek’te, 1. 392’si dini, 960’ı eğitim, 636’sı ticari, 199’u askeri ve 373’ü sosyal olmak üzere toplam 3. 560 yapı; Bulgaristan’da, 2. 557’si dini, 419’u eğitim, 136’sı ticari, 6’sı askeri ve 221’i sosyal amaçlı olmak üzere toplam 3. 339 yapı; Hırvatistan’da, 111’i dini, 25’i eğitim, 17’si ticari, 14’ü askeri ve 20’si sosyal olmak üzere toplam 187 yapı; Kosova’da, 248’i dini, 41’i eğitim, 42’si ticari, 3’ü askeri ve 27’si sosyal olmak üzere toplam 361 yapı; Macaristan’da, 352’si dini, 126’sı eğitim, 31’i ticari, 35’i askeri ve 180’i sosyal olmak üzere toplam 724 yapı; Makedonya’da 884’ü dini, 208’i eğitim, 75’i ticari, 23’ü askeri ve 221’i sosyal olmak üzere toplam 1. 411 yapı; Romanya’da 179’u dini, 48’i eğitim, 20’si ticari, 12’si askeri ve 32’si sosyal olmak üzere toplam 291 yapı; Sırbistan, Karadağ, Voyvodina ve Sancak’tan oluşan yeni Yugoslavya’da, 580’i dini, 193’ü eğitim, 103’ü ticari, 23’ü askeri ve 199’u sosyal olmak üzere toplam 1. 098 yapı; Yunanistan’da 2. 673’ü dini, 504’ü eğitim, 181’i ticari, 22’si askeri, 391’i sosyal olmak üzere toplam 3. 771 yapı. Bk. Ekrem Hakkı Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, C. 1-4, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul, 2000.

6 Murat Adalı, “Değişen Balkanlar”, Yeni Türkiye, S. 1, Kasım-Aralık 1994, s. 64; Melahat Hamza, Makedon Drama Eserlerinde Türk İzleri ve Türkler, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1998; M. Türker Acaroğlu, Bulgarların Aldığı Türkçe Adlar ve Soyadlar Sözlüğü, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1999; Alf Granner, “Turkish Influence on Bulgarian”, The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of A Minority, Kemal H. Karpat (ed.), The ISIS Press, İstanbul, 1990, s. 243; Tahsin Cemil, “Romen-Türk Dostluğunun Tarihi Temelleri”, Yeni Türkiye, S. 3, Mart-Nisan 1995, s. 302; Mefkure Tamer, “Türkçenin Romenceye Tesiri”, Türk Kültürü, Y. IV, S. 39, s. 128, Aralık 1966, s. 259-261; Aziz Yakın, “Bulgar Dilinde Türkçe Kelimeler”, Türk Kültürü, Y. IV, S. 79, Nisan 1976, s. 477-479.

7 Balkanlar’da Türk sivil mimari örnekleri, karşılıklı etkileşme konularında bk. Nur Akın, Balkanlar’da Osmanlı Dönemi Konutları, Literatür Yayıncılık, Ankara, 2001.

8 Ömer Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, 1878-1908, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1998, s. 47-164.

9 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı esnasında Müslüman Türk nüfusuna uygulanan katliam, zulüm ve yaşanan göçler için bk. Bilal Şimşir (ed.), Rumeli’den Türk Göçleri, C. I, C. II, C. III, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989; Nedim İpek, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-1890), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1994; Batılı gazetecilerin işlenen bu vahşetlerle ilgili raporları için bk. Rusların Asya’da ve Rumeli’de Yaptıkları Mezalim, Ter. Zeynep Kerman, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1987.

10 W. N. Medlicott, The Congress of Berlin and After, Second Ed., Frank Cass & Co. Ltd., 1963.

11 Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli’den Türk Göçleri (1912-1913), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1994.

12 Mithat Paşa ve Mithat Paşa’nın valiliği döneminde Tuna Vilayeti’nde gerçekleştirdiği reformlar için bk. Ali Haydar Mithat, Mithat Paşa, Hayat-ı Siyasiyyesi, Hidemat-ı Menfa Hayatı, C. I, İstanbul, 1325; Uluslararası Mithat Paşa Semineri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1986.

13 20. yüzyılın başlarında Makedonya bölgesi ile ilgili bk. Gül Tokay, Makedonya Sorunu, Jön Türk İhtilalinin Kökenleri (1903-1908), Afa Yayınları, İstanbul, 1996.

14 Berlin Antlaşması ile İstanbul’a vergi verir ve Hıristiyan bir vali tarafından yönetilir muhtar bir eyalet olarak kurulan Şarki Rumeli Eyaleti’nin kuruluşu, idaresi ve bu eyaletin 1885 yılında Bulgaristan’la birleşmesi konusunda bk. Mahir Aydın, Şarki Rumeli Eyaleti, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1996.

15 Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 247-296.

16 Berlin Antlaşması’nın tam metni için bk. Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I, A. Ü. Hukuk Fakültesi, Ankara, 1953.

17 Kemal Beydilli, “Dış Politika ve Siyasi Ahlak”, İlmi Araştırmalar, S. 7, 1999, s. 47.

18 Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 145-155.

19 Richard Crampton, Bulgaria, 1878-1918, A History, New York, 1983, s. 181-186.

20 Eşref Eşrefoğlu, “Bulgaristan Türklerine ve Ruscuk’taki Türk Eserlerine Dair 1897 Tarihli Bir Rapor”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 1, 1972, s. 19-37.

21 Mahir Aydın, Şarki Rumeli Vilayeti, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1992, s. 212.

22 Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 200-201.

23 Türk-Bulgar Vakıf Komisyonu ilk 56 oturumu boyunca miri emlak kavramını tartıştı. Bk. Ömer Turan, “Bulgaristan’da Türk Vakıfları”, Sofya’da düzenlenen Balkanlar’da İslam Medeniyeti Sempozyumu’na sunulan tebliğ metni.

24 Annuaria 1909, s. 62-65, Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 214-215.

25 Annuaria 1909, s. 72-73, Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 216.

26 Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 211-226.

27 Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, 1878-1908, s. 211-213; Şimşir, Bulgaristan Türkleri, 1878-1985, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1986, s. 23.

28 Cemiyet-i Muallimin-i İslamiye hakkında bk. Osman Keskioğlu, Bulgaristan’da Türkler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1985, s. 99-109.

29 Ömer Turan, “Prenslik Döneminde Bulgaristan Türklerinin Sosyal Siyasal Kurumlaşma Çalışmaları”, Belleten, C. LXIV, S. 239, Nisan 2000, s. 89-100.

30 Ömer Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 265-266.

31 Ömer Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 287-290.

32 Ömer Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 290-296.

33 Keskioğlu, Bulgaristan’da Türkler, s. 38-40.

34 Antlaşmanın tam metni için bk. Düstur, I, Tertib-i Sani, S. 179, 1329/1913.

35 A. Mete Tuncoku, “The Rights of Minorities in International Law: The Case of the Turkish Minority in the People’s Republic of Bulgaria”, The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of A Minority, s. 243; İbrahim Kamil, Bulgaristan’daki Türklerin Statüsü, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1989, s. 31-34.

36 Şimşir, Bulgaristan Türkleri, s. 376-380.

37 Bu yıllarda Bulgaristan’da Türkler ve Müslümanların durumu için bk. Aleksandre Popovic, Balkanlar’da İslam, İnsan Yayınları, İstanbul, 1995, s. 79-83; Hüseyin Memişoğlu, Bulgaristan’da Türk Kültürü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1995, s. 112-135.

38 Bk. Şimşir, Bulgaristan Türkleri, s. 167-302; Memişoğlu, 136-149; Ali Eminov, Turkish and Other Muslim Minorities in Bulgaria, Hurst & Company, 1997, s. 51-70, 128-137.

39 Bu konuda T. C. Dışişleri Bakanlığı’nın, Sofya’daki Türk Büyükelçiliği’nin, diğer devletlerin ve uluslararası kuruluşlarının tavrını ortaya koyan dönemin Sofya Türk Büyükelçisinin hatıraları için bk. Ömer E. Lütem, Türk-Bulgar İlişkileri, 1983-1989, C. I, ASAM, Ankara, 2000, s. 173-572; Bu mesele hakkında yabancı basında yer alan haber ve yorumlar için bk. Bilal N. Şimşir, The Turks of Bulgaria in International Fora, Documents, C. I-II, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1986.

40 Bu esnada 400. 000 civarında Bulgaristan Türkü, Türkiye’ye gelebilmek için vize işlemlerini yaptırmaktadır. Bu dönemde Bulgaristan’dan gelen soydaşlarımızın psikolojik durumlarını ortaya koyan önemli bir çalışma için bk. Beğlan Toğrol, 112 Yıllık Göç (1878-1989), 1989 Yazındaki Üç Aylık Göç’ün Tarihi Perspektif İçinde Psikolojik İncelemesi, B. Ü. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul, 1989.

41 Hak ve Özgürlükler Partisi’nin kuruluşu, yapısı, problemleri ve Bulgaristan iç politikasındaki yeri konusunda bk. Nurcan Özgür, Etnik Sorunların Çözümünde Hak ve Özgürlükler Hareketi, Der Yayınları, İstanbul, 1999.

42 1990’lı yılların ilk yarısında Bulgaristan Türklerinin durumu hakkında bk. Ömer Turan, “Bulgaristan Türklerinin Bugünkü Durumu”, Yeni Türkiye, S. 3, Mart-Nisan 1995, s. 294-301; yine bu dönemde Bulgaristan’da Türkçe basın için bk. Ömer Turan, “Bulgaristan’da Totaliter-Komünist Rejimin Yıkılmasından Sonra Çıkan Türkçe Gazeteler”, Türkiye Günlüğü, S. 36, Eylül-Ekim 1995, s. 95-98.

43 1990’lı yıllarda Bulgaristan Türklerinin dini hayatı konusunda bk. Ömer Turan, “Balkan Türklerinin Dini Problemleri”, Yeni Türkiye, S. 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1744-1757.

44 Türkiye Cumhuriyeti bunun için 40. 000 kitap bağışlamıştır. Beşinci ve sekizinci sınıflar arasındaki çocukların okuyacakları bu kitaplarda, Dünya ve Bulgaristan klasiklerinin Türkçe tercümeleri yer almaktadır. Turkish Daily News, 19 Ocak 2001, s. 4.

45 Bu konuda daha geniş bilgi için bk. Mehmet Çavuş, “Bulgaristan Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 40-41.

46 Çavuş, s. 42-47.

47 Çavuş, s. 48.

48 Raif Virmiça, “Yugoslavya’da Yayın Hayatı”, Balkan Ülkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi Şöleni Bildirileri, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1999, s. 197-214.

49 Daha geniş bilgi için bk. Mustafa İsen-Suat Engüllü, “Yugoslavya Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 57-64.

50 Batı Trakya’nın işgali, Garbî Trakya Hükümet-i Muvakkatesi, Garbî Trakya Hükümet-i Müstakilesi ve 29 Ekim 1913 tarihli İstanbul Antlaşması sonucunda bölgenin Bulgaristan’ın hakimiyetine geçmesi konusunda bk. Nevzat Gündüz, 1913 Garbi Trakya Hükümet-i Müstakilesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1987, s. 116-164.

51 Tevfik Bıyıkoğlu, Trakya’da Milli Mücadele, C. I-II, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1987; Balkan Savaşlarından ve Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Batı Trakya Türkleri’nin istiklal mücadeleleri için bk. Abdürrahim Dede, Balkanlar’da Türk İstiklal Hareketleri, İstanbul, 1978.

52 Mübadele konusunda bk. Stephen s. Ladas, The Exchange of Minorities, Bulgaria, Greece and Turkey, The Macmillan Company, 1932; Kemal Arı, Büyük Mübadele, Türkiye’ye Zorunlu Göç, 1923-1925, Tarih Vakfı, İstanbul, 1995.

53 Dimitri Pentzopoulos, The Balkan Exchange of Minorities and Its Impact Upon Greece, Paris, 1964, s. 136.

54 Yunanistan hükümeti İzmirli Rumları yerleştirmek bahanesiyle, Halkidiki yarımadasında bulunan Türklere ait zeytinliklere el koydu. Araziler 1933 yılında Yunanistan hükümeti ta

rafından istimlak edildi. Yunanistan mahkemeleri Türklerin lehine karar verdiği halde Yunan hükümeti Türklere tazminat ödemeyi reddetti. 1995 yılında Yargıtay arazi sahibi Türklerin tazminat haklarının zaman aşımına uğradığı kararına vardı. 1997 yılında Yunanistan Yüksek Mahkemesi bu kararı onayladı. Bunun üzerine arazi sahibi Türklerin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne açtıkları dava Aralık 2001’de sonuçlandı. Yunanistan hükümetinin mülkiyet hakkını ihlal ettiğini kabul ederek, tazminat ödemesini kararlaştırdı.

55 Yunanistan’da Cemaat-i İslamiyelerin günümüze kadar geçirmiş olduğu aşamalar hakkında bk. Ayşe Nükhet Adıyege, Yunanistan Sınırları İçinde Müslüman Cemaat Örgütlenmeleri: Cemaat-i İslamiyeler, 1913-1998, SAEMK, Ankara, 2001.

56 Halit Eren, Batı Trakya Türkleri, İstanbul, 1997, s. 69-77.

57 Eren, Batı Trakya Türkleri, s. 72-73. Cunta Yahudilerin cemaat heyetlerini de aynı şekilde lağvetmek istemiş fakat dış baskılar karşısında geri adım atmak zorunda kalmıştır.

58 “Batı Trakya Türkleri Eğitim Raporu”, Batı Trakya’nın Sesi, S. 4, İstanbul, Mayıs-Haziran 1988, s. 31.

59 Türkkaya Ataöv, “The Ethnic Minorities in Greece”, A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 46, S. 3-4, Haziran-Aralık 1991, s. 24.

60 International Helsinki Federation of Human Rights, Destroying Ethnic Identity: The Turks of Greece, August 1990.

61 Nazif Mandacı-Birsen Erdoğan, Balkanlar’da Azınlık Sorunu: Yunanistan, Arnavutluk, Makedonya ve Bulgaristan’daki Azınlıklara Bir Bakış, SAEMK, Ankara, 2001, s. 19.

62 M. H. Mustafa, “Bir Yılın Bilançosu: Karamsar Bir Tablo”, Yuvamız, S. 101, Ocak 1995, s. 2-3.

63 Bulgaristan sınırındaki Şahin bölgesinde bir “açık hava hapishanesi” hayatı yaşayan Batı Trakya Pomakları konusunda bk. Halim Çavuşoğlu, Balkanlar’da Pomak Türkleri, Tarih ve Sosyo-Kültürel Yapı, Ankara, 1993.

64 Zaman, 2 Ocak 2002.

65 İskeçe’de bir okulda öğretmenlik yapan Rasim Hint, çalıştığı okulu azınlık okulu yerine Türk okulu olarak tanımladığı için bir yıl boyunca görevinden uzaklaştırılmış ve 1996-1998 yılları arasında dağ köylerinin birine sürgün edilmiştir. Bk. Nazif Mandacı-Birsen Erdoğan, s. 18.

66 Halit Eren, s. 87-91.

67 Eren, s. 149-158.

68 Feyyaz Sağlam, “Yunanistan (Batı Trakya) Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 23-32. Osmanlı döneminde bugünkü Yunanistan topraklarında üretilen Türk edebi ürünleri ayrı bir çalışma konusudur. Burada Selanik doğumlu Mustafa Kemal Atatürk, Nazım Hikmet, Aka Gündüz Kutbay, Gümülcineli Pertev Naili Boratav, Dramalı Tahsin Banguoğlu ve bunlar gibi Yunanistan’ın muhtelif şehirlerinde doğduktan sonra Türkiye’ye göç etmiş fikir, edebiyat ve sanat adamlarından da bahsedilmeyecektir.

69 Bu konuda daha geniş bilgi için bk. Feyyaz Sağlam, Yunanistan’da (Batı Trakya’da) Çağdaş Türk Şiiri Antolojisi, Batı Trakya Türkleri Dayanışma Derneği İzmir Şubesi, İzmir, 1995; Feyyaz Sağlam, Yunanistan (Batı Trakya) Türk Edebiyatı Üzerine İncelemeler, İzmir, 1991; Feyyaz Sağlam, Yunanistan (Batı Trakya) Türk Edebiyatı Üzerine İncelemeler, C. II, İzmir, 1993; Feyyaz Sağlam, Yunanistan (Batı Trakya) Türk Edebiyatı Üzerine İncelemeler, C. III, Almanya’daki Batı Trakya Türk Federasyonu, İzmir, 1994; Feyyaz Sağlam, Yunanistan (Batı Trakya) Türk Edebiyatı Üzerine İncelemeler, C. IV, Avustralya Batı Trakya Türkleri İslam Derneği, İzmir, 1996.

70 Bir hayli tartışmalı olan Makedon kimliği konusunda için bk. Hugh Poulton, Who Are the Macedonians?, Hurst & Company, London, 1995; Bu konuda Makedonların görüşü için bk. Branko Panov, “Toward the Ethnogenesis of the Macedonian People”, Macedoine (Articles D’Histoire), Skopje, 1981, s. 37-47; 1980’li yılların sonu itibariyle, dağılmadan önceki Yugoslavya’da, Makedonya kısmı da dahil olmak üzere, milliyetler ve etnik problemler için bk. Hugh Poulton, The Balkans, Minorities and States in Conflicts, Minority Right Publications, 1991, s. 39-104.

71 Bu dönemde Makedonya hakkındaki tartışmalar ve Makedonya’daki etnik gruplar için bk. H. N. Brailsford, Macedonia: Its Races and Their Future, Methuen, London, 1906; Bu dönemde Balkan devletlerinin Makedonya’ya yönelik politikaları hakkında bk: James D. Bouchier, “The Balkan States-Their Attitutes Towards the Macedonian Question”, The Balkan Question: The Present Condition of the Balkans and of European Responsibilities, Ed., Ligi Villari, E. P. Dutton, New York, s. 44-89; Bulgaristan’ın Makedonya’ya yönelik emelleri doğrultusunda toplanmış belgelerden oluşan bir kitap için bk. Macedonia, Documents and Material, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, 1979; Makedonya’nın en önemli ihtilâlci örgütü olan VMRO için bk. Duncan M. Perry, The Politics of Terror, The Macedonian Revo

lutionary Movements, 1893-1903, Duke University Press, 1988; 1900’lü yılların başında Balkan devletlerinin Makedonya’nın nüfusunu nasıl istedikleri gibi gösterdikleri konusunda bk. Aram Andonyan, Balkan Harbi Tarihi, Çev. Zaven Biberyan, Sander Yayınları, İstanbul, 1875, s. 94.

72 Bu konuda geniş bilgi için bk. Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli’den Türk Göçleri (1912-1913), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1994.

73 Fadıl Hoca, “Ülke Sunuşları: Makedonya”, Türk Hakları, Mustafa Kahramanyol (ed.), Ankara, 1995, s. 238.

74 Makedonya Müslümanlarının Osmanlı hakimiyeti sonrası dinî yönetimlerinin tarihçesi için bk. Aleksandre Popoviç, Balkanlarda İslâm, İnsan Yayınları, İstanbul, 1995, s. 222-249.

75 Adı geçen kuruluş Bosna Hersek’teki savaş esnasında Makedonya’ya gelen Boşnak mültecilere, Kosova olayları sırasında yine bu ülkeye gelen Arnavut mültecilere ve Makedonya’da yaşanan son olaylar esnasında mahsur kalan Müslümanlara önemli yardımlarda bulunmuştur1990’lı yılların ortaları itibariyle Makedonya’daki Türklerin tanıtıldığı, siyasî, sosyal ve dinî problemlerinin tartışıldığı iki çalışma için bk. Ömer Turan, “Makedonya’da Türk Varlığı ve Kültürü”, Biliğ, S. 3, Güz 1996, s. 21-32; Ömer Turan, “Balkan Türklerinin Dinî Meseleleri”, Yeni Türkiye, Y. 3, S. 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1744-1757.

76 Mehmet İbrahimgil-Ömer Turan, Makedonya’da Türk Eserleri, Kültür Bakanlığı (Basılmamış Proje Raporu), Ankara, 1999, s. VI-XXVI.

77 Makedonya bölgesinde Türkçe XIV. yüzyılın ikinci yarısından beri konuşma ve yazı dili olarak vardır. Ancak bu çalışmada Makedonya’da Osmanlı sonrası Türk edebiyatı konu edilmektedir. Bundan dolayıdır ki Osmanlı hakimiyetinin son döneminde bile olsa bu topraklarda doğduktan sonra Türkiye’ye geçen Üsküp doğumlu Yahya Kemal, Şemseddin Sami ve Yaşar Nabi Nayır, Manastır doğumlu Cenap Şahabettin ve Hakkı Süha Gezgin, Radoviş doğumlu Şevket Rado, Ustrumca doğumlu Zekeriya Sertel ve bunlar gibi diğer Makedonya menşeli Türk şair ve yazarlardan bahsedilmeyecektir.

78 Bu konuda daha geniş bilgi için bk. Mustafa İsen-Suat Engüllü, “Makedonya Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 49-56.

79 Makedonya’da 1990’lı yıllarda çıkan Türkçe gazete ve dergiler hakkında geniş bir tanıtım ve değerlendirme için bk. Ömer Turan, “Bulgaristan ve Makedonya’da Çıkan Türkçe Gazeteler”, Avrupa’da Türkçe Yayınlar Sempozyumu, Hollanda Türk Akademisyenler Birliği Vakfı Yayınları, Amsterdam, 1996, s. 39-53.

80 Niyazi Limanovski, Islamizacijata I Etnickite Promeni vo Makedonija, Makedonci Muslimani, Skopje, 1984.

81 Istorija Folklor I Etnologija na Islamiziranite Makedonci, Scientific-Cultural Activities of Islamized Macedonians in Macedonia, Skopje, 1987.

82 Torbeş kimliği konusunda bk. Ömer Turan, “Pomaks, Their Past and Present”, Journal of Muslim Minority Affairs, C. 19, No. 1, 1999, s. 69-83.

83 Jupa’da Torbeşler Makedonya Anayasası’nın 8. maddesi uyarınca çocuklarına Türkçe eğitim vermek istediler. Fakat Makedonya hükümeti, bu insanların kendi aralarında Türkçe konuşmadıkları gerekçesiyle izin vermedi. Bunun üzerine kendi imkânlarıyla 1 Ekim 1991 tarihinde Türkçe eğitim veren iki tane gayri resmî özel okul açtılar. Tecrübeli öğretmenleriyle Eğitim Bakanlığı’nın ders programını takib ettiler. 1994 yılına kadar bu iki okulun öğrenci sayısı 250’ye ulaştı. Bu durumdan rahatsız olan Makedon yönetimi, evvela çocukları bu okula giden aileleri tehditle işe başladı. Ailelere, çocuklarını bu okullardan çekmezlerse işlerini kaybedecekleri söylendi. Göndermekte devam eden ailelerin sosyal yardımları kesildi. Nihayet Makedonya Eğitim Bakanlığı, bu insanların Türk değil kandırılmış Makedon Müslümanı oldukları gerekçesiyle okulların kapatılmasını kararlaştırdı. 8 Haziran 1995 tarihinde okula gelerek öğrencileri çıkaran polisler, içindekilerle birlikte okulları yaktılar. Bk. A Threat to “Stability”, Human Rights Violations in Macedonia, Human Rights Watch, Helsinki, s. 54-55. Bunun üzerine 171 öğrencinin velisi 60 Jupalı, 2 Eylül 1996 tarihinde açlık grevine gittiler. Makedon polisi açlık grevi yapılan yeri polis kordonuna alarak basın mensuplarının girmesini engelledi. Nihayet açlık grevinin 47. gününde Türk Demokratik Partisi’nin gayretleriyle grev durdurulabildi. Partinin Genel Başkanı Erdoğan Saraç, olayla ilgili yaptığı açıklamada, “Makedonya, 20 bin civarında olan Türkçe öğrenim görmek isteyen bu insanları zorla Makedon kabul ederek ayakta kalacaksa, onları devlete bağışlayabiliriz” dedi. Zaman, 14 Eylül 1996. Jupa’daki Torbeş çocuklarına Türkçe okul verilmedi ancak yakınlarında bulunan Kocacık köyündeki Necati Zekeriya merkez ilkokulunda Türkçe eğitim almaları kabul edildi.

84 Birlik, Üsküp, 2 Kasım 1996.

85 Zaman, 14 Eylül 1996.

86 Osman Horata, “Romanya Türkleri”, Yeni Türkiye, Y. 3, S. 16, 1997, s. 1859-1866.

87 19. yüzyıl sonlarından II. Dünya Savaşı’na kadar Dobruca Türklerinin tarihi için bk. Müstecip Ülküsal, Dobruca ve Türkler, 2. Baskı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1987.

88 Edip Ömer, “Dobruca’da Türk-Tatar Basınının Tarihçesi”, Renkler, S. 3, 1992, s. 143-147.

89 Altay Kerim, “Romanya’da Kitap, Gazete, Dergi ve Radyo Yayın Hayatı”, Balkan Ülkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi Şöleni Bildirileri, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1999, s. 317-334;.

90 Osman Horata, “Romanya Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 65-95.

91 Harun Güngör-Mustafa Argunşah, Gagauz Türkleri (Tarih, Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı), Kültür Bakanlığı, Ankara, 1991, s. 2-4.

92 Nevzat Özkan, “Gagavuz Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 97-120.

93 Milli Mücadele dönemi ve sonrasında Musul-Kerkük bölgesi üzerine tartışmalar ve tarafların görüşleri için bk. M. Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1987; M. Kemal Öke, Kerkük Musul Dosyası, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1991; Hikmet Özdemir, “Irak’ın Doğuşu ve Lozan’da Kurtlarla Dans (1916-1923)”, Avrasya Dosyası, C. 3, S. 1, İlkbahar 1996, s. 105-126.

94 Suphi Saatçi, “Irak Türklerinin Varlığını Yaşatma Mücadelesi Tarihinden Çizgiler”, Türkiye Dışındaki Türk Milliyetçiliği, Yay. Haz. Yücel Hacaloğlu, Türk Yurdu Yayınları, Ankara, 1995, s. 49-60.

95 Söz konusu deklarasyonun tam metni için bk Ömer Turan, “Irak’ın Milletler Cemiyeti’ne Girerken Yayınladığı Deklarasyon’da ve Anayasalarında Türk ve Diğer Azınlıkların Hakları”, Avrasya Dosyası, C. 3, S. 1, İlkbahar 1996, s. 28-29.

96 Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonu Irak Özel Raportörü Stoel’in bu konuları geniş bir şekilde ele alan raporu için bk. Max Van Der Stoel, Violation of human Rights in Iraq-Turkomans, 25/02/1994, E/CN, 4/1994/58.

97 Bu konuda daha geniş bilgi için bk. Baskın Oran, Kalkık Horoz, Çekiç Güç ve Kürt Devleti, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1996.

98 Türkmen kuruluşları, Birinci Türkmen Kongresi ve söz konusu kongrenin yapıldığı dönemde Irak Türklerinin durumu için bk. Ömer Turan, “Türkmen Kurultayı’nın Ardından”, Türk Kültürü, Y. 36, S. 420, Nisan 1998, s. 201-212.

99 İkinci Türkmen Kurultayı hakkındaki bir değerlendirme yazısı için bk. Abdullah Manaz, “II. Türkmen Kurultayı’nın Ardından”, Kerkük, Y. 10, S. 29, Şubat 2001, s. 4-6.

100 Türkmenlerin basın tarihi için bk. Ziyat Köprülü, Irak’ta Türk Varlığı, Ankara, 1996, s. 30-36.

101 Bk. Ekrem Pamukçu, “Irak Türklerinde Dini Hayat”, Türk Dünyasının Dini Meseleleri, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1997, s.

102 Bölgedeki tekkeleri ve fonksiyonları konusunda bk. Yaşar Kalafat, “Türkmeneli/Erbil ve Halk Sufizmi”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 107, Nisan 1997, s. 42.

103 Ziyat Akkoyunlu, “Irak Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 121-134.

104 Milli Mücadele Dönemi’nde Suriye Türklerinin teşkilatlanmaları ve Atatürk’ün gönderdiği subayların önderliğinde Fransızlara karşı mücadeleleri konusunda iki değerli çalışma için bk. Abdülkerim Rafık, “Türkiye-Suriye İlişkileri, 1918-1926”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sabahattin Samur (çev.), S. 88, Şubat 1994, s. 34-60; Ömer Osman Umar, “Milli Mücadele Dönemi Türkiye-Suriye İlişkileri (1918-1923)”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 102, Haziran 1996, s. 33-58.

105 Cengiz Orhonlu, “Suriye Türkleri 3”, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1976, s. 1136.

106 Suriye Türklerinin sayısına ilişkin farklı tahminler de vardır. Örneğin Mehmet Şandır’a göre bu rakam 15 milyon, M. Fatih Kirişçioğlu’na göre 1 milyon, Nazif Öztürk’e göre 750-800. 000, Mustafa Kafalı’ya göre ise 500. 000’dir. Bk. Mehmet Şandır, “Suriye Türklüğü”, Türkeli Gazetesi, 8 Ocak 1997, s. 19; M. Fatih Kirişçioğlu, “Suriye Türkleri”, Avrasya Dosyası, C. 2, S. 3, Sonbahar 1995, s. 131-142; Nazif Öztürk, “Suriye Türkleri”, Yeni Türkiye, S. 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1679; Mustafa Kafalı, “Suriye Türkleri I”, Töre Dergisi, S. 21, Şubat 1973, s. 32.

107 Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, C. I, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1996, s. 759-805.

108 Kaşkaylar hakkında daha geniş bilgi için bk. Muhittin Çelik, “Kaşkay Türkleri”, Yeni Türkiye, S. 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1651-1662.

109 Pierre Oberling, “The Turkic Peoples of Iran”, The Turkic Peoples of the World, Margaret Bainbridge (ed.), Kegan Paul Int., London & New York, 1991, s. 144-158.

110 Mehmet Saray, “İran Türkleri”, Yeni Türkiye, S. 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1642-1643.

111 İran İslam Cumhuriyeti döneminde İran’daki Azerilerin durumu hakkında daha geniş bilgi için bk. Brenda Shaffer, Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity, MIT Press, Cambridge, 2002.

112 Afganistan’daki etnik gruplar ve bunların arasında Türk topluluklarının durumu için bk. D. N. Wilber, “Afganistan’da Etnik Gruplar ve Kökenleri”, Türk Folklor Araştırmaları, S. 350, 1978, s. 8443-8442; Mehmet Saray, Dünden Bugüne Afganistan, İstanbul, 1981; Fuat Bozkurt, “Afganistan Türkleri”, Toplumsal Tarih, S. 46, 1997, s. 36-45.

113 INAF Haber Bülteni’ne göre, Arnavutluk’taki Türk topluluğunu eritmek, Türk etkisini bitirmek isteyen Yunanistanlı misyonerler, işsiz ve fakir Arnavutları çeşitli vaadlerle celbetmeye çalışmakta, tabii bunun için isim ve dinlerini değiştirmelerini şart koşmaktadırlar. INAF Haber Bülteni, 20 Ağustos 2001.