Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2015

11.5. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA PUL-KREDİT VƏ MALİYYƏ-VERGİ SİYASƏTİNİN ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Azərbaycan SSRİ-nin tərkibindən ayrılıb müstəqil olduqdan sonra artıq özünün tənzimləmə metodlarını hazırlamalı idi. Lakin həmin dövrdə aparılan kortəbii tən-zimləmə nəticəsində Azərbaycanda böhranın dərinləşməsinə, inflyasiya və işsizli-yin səviyyəsinin artmasına gətirib çıxartmışdır. Ona görə də Azərbaycanda aparılan makroiqtisadi siyasətin qarşısında duran əsas problemlər əsasən inflyasiyanın azaldılması, büdcə kəsirinin ləğv edilməsi, vergitutma sisteminin yenidən işlənməsi, məşğulluğun yüksək səviyyəsinin əldə edilməsi, Mərkəzi Bankın dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin Mərkəzi bankları səviyyəsinə çatdırılması kimi məsələlərdir.
Pul-kredit siyasətinin başlıca istiqamətləri “Mərkəzi Bank Haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununun 28-ci maddəsi ilə tənzimlənir və aşağıdakılardır:¹¹⁹
Azərbaycanda aparılan makroiqtisadi siyasətin qarşısında duran problemlər əsasən inflyasiyanın azaldılması, büdcə kəsirinin ləğv edilməsi, vergitutma siste-minin yenidən işlənilməsi, məşğulluğun yüksək səviyyəsinin əldə edilməsi, Mərkəzi Bankın dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin Mərkəzi Bankları dərəcəsinə çatdırıl-ması kimi məsələlərdir.
Dövlətin mövcud ola bilməsi, iqtisadiyyatını tənzimləməsi, öz funksiyalarını icarə edə bilməsi üçün ona mütləq müəyyən miqdarda vəsait lazımdır. Qismən dövlət vəsaitləri ölkədə olan təbii resursların, dövlət müəssiələrinin gəlirləri balan-sına ödənilə bilər. Müxtəlif iqtisadçılar müxtəlif cür vergi siyasəti keçirməyi təklif edirlər. Keynesçilərə görə vergilər istehsalı stimullaşdırmaq üçün istifadə edilmə-lidir, yəni böhran vaxtı vergilər aşağı salınmalı, yüksəliş vaxtı isə yuxarı qaldırıl-malıdır. Monetaristlərə görə isə vergilər yüksək olmalıdır ki, bazarda yalnız güclü istehsalçılar qalsın. Bəzi iqtisadçılar isə «ədalətli» vergi sisteminə – kasıblara nis-bətən varlılardan daha çox vergi alınması keçməyi təklif edirlər. Bazar iqtisa-diyyatına keçid üçün əsas şərtlərdən biri də bank sisteminin inkişaf etməsidir. Azərbaycan Respublikasının bank sistemi aşağıdakı banklardan ibarətdir.
1. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı;
2. Səhmdar-kommersiya aqrar-sənaye bankı;
3. Səhmdar-kommersiya sənaye-investisiya bankı;
4. Səhmdar-kommersiya əmanət bankı;
5. Səhmdar-kommersiya Beynəlxalq bankı;
6. Kommersiya bankları.
Azərbaycan Mərkəzi Bankı respublikanın baş bankıdır. Mərkəzi Bankın əsas funksiyaları: pul-kredit sisteminin idarə edilməsi, qiymətli kağızların emissiyası, banklar arasında hesablaşmalar, pul tədavülünün təşkili, valyuta tədavülünə və valyuta ehtiyatlarından istifadəyə nəzarət sayılır.
Bank sistemi dövlətin pul-kredit siyasətinin həyata keçirilməsi institutu sayıla bilər. Onun vəziyyətindən nəinki pul kütləsinin effektivliyi və dəqiqliyi, həmçinin iqtisadiyyatın real sektorunun kreditləşməsi və ölkənin investisional iqlimi asılıdır. Ona görə də vacibdir ki, banklar düzgün işləsin və aktual iqtisadi problemlərin həllinə yönəldilsin.
Mərkəzi Bankın yeritdiyi valyuta siyasətinin əsas məqsədləri aşağıdakılar olmuşdur:

• 
  milli valyutanın məzənnəsinin sabit saxlanılması, manatın mübadilə mə-zənnəsindən gözlənilən inflyasiya səviyyəsinin qarşısını almaq üçün isti-fadə olunması;
  
• 
  respublikanın daxili valyuta bazarının inkişafının təmin edilməsi, həyata keçirilən valyuta əməliyyatlarının əhatə dairəsinin genişləndirilməsi;
  
• 
  gələcəkdə cari valyuta əməliyyatları üzrə manatın tam dönərliyinə keçid üçün lazımi şəraitin yaradılması;
  

Qızıl-valyuta ehtiyatlarının yerləşdirilməsinin etibarlılığını təmin etmək məq-sədilə respublikanın qızıl-valyuta ehtiyatlarının səmərəli idarə edilməsi.
Bu günkü çətin iqtisadi vəziyyəti nəzərə alaraq bank sistemi krizisi və bank təlaşı olarsa, banklar o zaman nə cür hərəkət edəcəklərinin planını əvvəlcədən hazırlamalıdırlar.
1994-cü ilin ikinci yarısından etibarən Mərkəzi Bank tərəfindən yürüdülən pul-kredit siyasətində müxtəlifliklər edildi. Bu müxtəlifliklərdən biri də mərkəzləşmiş kredit resurslarının məqsədli və inzibati formada verilməsindən tədricən imtina edilməsi oldu. 1995-ci ilin mart ayından etibarən kommersiya banklarının yenidən maliyyələşdirilməsi mərkəzləşdirilmiş kredit resurslarının auksion əsasında yer-ləşdirilməsi yolu ilə həyata keçirildi.
1994-cü ilin ikinci yarısından etibarən yeni pul-kredit siyasəti yeridilənə qədər faiz dərəcəsi monetar siyasətdə və maliyyə resurslarının bölüşdürülməsində xüsusi rola malik olmuşdur. Həmin ildə inflyasiyanın 1880 % olduğu bir şəraitdə kredit faizi 50-100% olmuşdur. Bu da ucuz kredit bazarının mövcud olduğunu göstərirdi. Bunu nəzərə alaraq 1994-cü ilin iyulunda mərkəzləşmiş kredit resurslarına görə faiz dərəcəsi 100 %-dən 150%-ə, dekabrda 200%-ə, 1995-ci ilin yanvarında 250%-ə qaldırıldı.
1995-ci ilin mart ayında Mərkəzi Bank kreditə olan süni tələbi aradan qaldırmaq məqsədilə yeni mexanizm işləyib hazırladı. Bu mexanizm çevik faiz siyasətini özündə ehtiva edirdi. Bu siyasətin əsas məqsədi, ilk dövrdə bahalı kredit siyasəti keçirməklə kreditə olan süni tələbi aradan qaldırmaq olmuşdur. Bu yolla məqsəd pulun artım tempini iqtisadi artım tempinə uyğunlaşdırmaqla inflyasiyanın səviy-yəsini aşağı salmaq idi. Kredit auksionlarının keçirilməyə başlamasından sonra kredit faizinin müsbət saldosuna, yəni onun inflyasiyanın tempindən yuxarı olma-sına nail olmaq mümkün olmuşdur.
Azərbaycan Respublikasının bank sisteminin formalaşması son dərəcə çətin bir şəraitdə – iqtisadi durğunluq, inflyasiya və inhisarlaşmış qiymətlər şəraitində keçirilir. Buna baxmayaraq, bank sisteminin inkişafı davam edilir və artıq bu sahədə respublikamızda müəyyən nailiyyətlər əldə edilib.