Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2015

1.8.ƏTRAF TƏSİRLƏR

Bazar müvəffəqiyyətsizliklərinin bir başqa növü, dövlət mallarının ortaq isti-fadə xüsusiyyətindən qaynaqlanan ətraf təsirlərdir. Bir fərd ya da firma iqtisadi bir fəaliyyətdən təmin etdiyi fayda xaricində, digər fərd və ya firmalara da fayda verir və ya zərər verirsə, yan təsirlər meydana gəlmiş olur. Yayılan yan təsir faydalı isə faydalı yan təsir, zərər isə zərərli yan təsir adlanır. Bu şəkildə çıxarılan faydalar və ya zərərlərdən təsirlənən vahidləri məhrum buraxmaq qeyri-mümkün və ya çox bahadır. Bu səbəblə ortaya çıxan faydalı yan təsir və zərərli yan təsir qiymət sisteminin xaricində ortaya çıxmaqdadır. Başqa sözlə yan təsiri bu şəkildə təyin etmək lazımdır; iki iqtisadi vahidin istehsal və ya istehlak fəaliyyə-tindən, üçüncü kəslərin qiymət mexanizmi xaricində fayda və ya zərər görməsidir. Məsələn, bir şəhərdə olan bir toxuculuq fabrikinin tullantılarının şəhər içindən keçən bir çaya axıdılması nəticəsində ortaya çıxan pis qoxular fərdlərin fayda funksiyalarına, eyni zamanda çayda qayıq kirayəyə götürən administratorun istehsal funksiyasına mənfi təsir etməkdədir.
Digər iqtisadi vahidlərə yayılan faydalar və zərərlər hesaba qatılmır. Başqa sözlə ətraf təsirlər qaynaqların səhv bölüşdürülməsinə səbəb olmaqdadır. Zərərli yan təsir ortaya çıxdığında, məsələn istehsal səviyyəsi dövlətin qəbul etdiyi səviy-yənin üzərində olacaq. Bir başqa deyimlə, qaynaqlar həmin mala çox təsir edilmək-dədir. Faydalı yan təsir bəhs edilən olduğunda isə qaynaqlar kifayət qədər təsis edilmədiyindən, dövlətin istədiyi səviyyədən daha az istehsal ortaya çıxacaq. Nəticə olaraq, yan təsirlər ortaya çıxdığında bazar iqtisadiyyatı qaynaqları səhv təsis etməkdədir.
Ətraf təsirlərin əhəmiyyətli bir səbəbi mülkiyyət haqlarının təyin oluna bilmə-məyi və ya bu haqların tətbiq olunmasındakı çətinliklərdir. Ortaq mallardan söz edildiyində ovlanma sahələrinin hər hansı bir ictimai müdaxilə olmamağı və dəniz ortaq malının mülkiyyətinin heç bir kimsədə olmamağından qaynaqlanmaqdadır. Bu ortaq mal birinin mülkiyyətində olmağıyla, mülk sahibi, məsələn, istifadə üçün bir qiymət qoyaraq həddindən artıq istifadənin ortaya çıxmasını maneə törədə bilə-cək. Bu cür xarici zərərlərdə mülkiyyət haqlarının təyin olunması və tətbiq olun-masındakı çətinliklərin yanında ortaq malın istifadəsindən məhrum buraxmaq da qeyri-mümkündür.
Bu səbəblə ictimai faydanı düşünərək dövlətin tənzimləməsi lazımdır. Hər han-sı bir tənzimləmə edilmədiyində zərərli yan təsir piyada fəaliyyət optimalın üzə-rində olacağından, dövlətin etməsi lazım olan fəaliyyət səviyyəsini aşağıya çəkmək olacaq. Faydalı yan təsir vəziyyətində isə, yan təsir piyada vahid yaydığı faydanın fərqində olmadığı və bu yan təsiri qiymətləndirmədiyi üçün optimalın altında fəa-liyyətdə vardır. Bu səbəblə xarici fayda vəziyyətində dövlətin fəaliyyət səviyyəsini artırma istiqamətində tənzimləmə etməsi lazımdır.
İctimai mallarda ortaya çıxan məlumat problemi ətraf təsirlərdə də dövlət ma-liyyəsinin qarşısına çıxmaqdadır. Optimal fəaliyyət səviyyəsi üçün xarici fayda və ya zərərdən təsirlənən fərdlərin nə qədər təsirləndikləri bilinməlidir. Bu məlumat isə fərdlərlə könüllü olaraq aparılmamaqdadır. Hava çirkliliyi yaradanların at-mosferi istifadə etməkdən saxlamanın qeyri-mümkünlüyü və ya mal varlığı haqla-rının tətbiq olunmasındakı çətinlik səbəbi ilə, dövlətin qaynaq bölüşdürülməsini dövlət faydasına tənzimləməsi lazımdır.. Xarici fayda da isə istehsal və ya istehlak fəaliyyətini artırma istiqamətində təşviq edilməsi lazımdır. Bu vaxt alınacaq tədbir-lərlə əlaqədar olaraq, dövlət malı xüsusiyyətlərinə bənzərliyi səbəbi ilə dövlət mal-larında olduğu kimi məlumat problemini ehtiva etdiyini xatırlatmaqda fayda vardır.