Cilt 17 yeni TÜRKİye yayinlari 2002 ankara yayin kurulu danişma kurulu kisaltmalar

Türkiye ve Günümüzde Orta Doğu: Ulusal Güvenlik Arayışı / Prof. Dr. Lenore G. Martin [s.224-232]

Harvard Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Merkezi / A.B.D.

Giriş

ürkiye yirminci yüzyılın başında, Orta Doğu komşuları Suriye, Irak ve İran’dan, ulusal güvenliğine yönelik ciddi bir tehdide maruz kaldı. Bu tehditler ve Türkiye’nin bunlara nasıl cevap verdiği bu bölümün konusunu oluşturmaktadır.

Cumhuriyetin ilk yirmi yılı ve sonrasında Orta Doğu’nun pek çok ülkesi Avrupalı güçlerin nüfuzu altında bulunurken, Türkiye, Mustafa Kemal’in “yurtta barış dünyada barış” ilkesi gereği, bölgedeki karışıklıklardan uzak duruyordu. II. Dünya Savaşını takip eden yıllarda, Soğuk Savaş ve yeni oluşmaya başlayan Arap milliyetçiliği döneminde Türkiye, siyasi müdahalecilik ile Kemalizmin tarafsızlık politikası arasında kaldı. Türkiye 1990’lı yılların başlarından itibaren Orta Doğu ile ilgili konulara aktif olarak katılmaya başlamıştır ve ulusal güvenliğine yönelik bölgesel tehditler sona ermedikçe de buna devam edecek gibi görünmektedir.

Tarihte Yaşananlar

Cumhuriyetin kurucusu Kemal Atatürk, aktif Orta Doğu politikası yürütmekten kaçınmış, Anadolu için yeni bir “ulusal” kimlik geliştirmeye yoğunlaşmıştır. Atatürk, Doğu despotizmi yerine Batılı demokratikleşme ve ulusal gelişimi koyarak, laikliğe geçmek için Osmanlı İslam geleneğini reddetmiştir. Atatürk’ün halefleri de İkinci Dünya Savaşı boyunca bölgesel konularda Kemalizmin tarafsızlık politikasını devam ettirmişlerdir.

Orta Doğu’da bu yansız politikayı güçlendiren, Türklerin bakış açısına göre, Batı’nın I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu’nu yıkmasını kolaylaştıran ve bağışlanamaz “sırtından bıçaklanma” olarak gördükleri “Arap ayaklanması” ile noktalanan güvensizlik olmuştur.1 Araplara göre ise bu güvensizlik, Arap ulusal bilincinin gelişimini geciktiren Genç Türkler ve Osmanlı yönetiminin baskısına duyulan içerlemeden kaynaklanır.2 Türkiye’ye Sovyet komünizmi tehdidini getiren soğuk savaş, Türkiye’yi NATO’ya ve Orta Doğu’daki komünizm karşıtı birliklere katılmaya teşvik etmişti. Bu ittifaklardan en önemlisi, ellili yıllardaki komünizm tehdidine karşı bir cephe olan Bağdat Paktı idi. Fakat filizlenmeye başlayan Arap milliyetçiliği ve bunu takiben bazı Arap devletlerinin bağımsızlıklarını kazanmaları, Pakt’ın dağılmasına sebep olmuş ve bununla birlikte Türkiye’nin Irak ve İran ile ilişkileri de kopmuş oldu. Bundan sonra Türkiye bu yeni Arap komşuları ile ilişkilerinde, Kemalizmin tarafsızlık politikasını sürdürmüştür.

Türkiye, Kıbrıs Türk toplumunu korumak üzere Kuzey Kıbrıs’ı ilhak etmesinin Batı’da yarattığı antipatiyi telafi etmek üzere Orta Doğu’daki Arap ülkelerinin dostluğuna ihtiyaç duyduğu yetmişli yıllarda Batıcı eğiliminden vazgeçmişti. Ankara benzer şekilde, OPEC, ABD’nin İsrail’e desteğine misilleme olarak petrol fiyatlarını arttırdığında Arap enerji kaynaklarının korunması endişesini taşımıştı. Türkiye ayrıca, İsrail ile resmi ilişkisini de alt seviyelere çekerek, ülkedeki Müslümanların Filistinlilere desteklerine cevap vermiş oldu.

Ancak Türkiye’nin Kıbrıs politikasına güçlü bir Arap desteği gelmedi. Türkiye bu nedenle seksenli yıllarda, Orta Doğu’daki karışıklıklardan kaçınma şeklindeki Kemalist politikaya geri döndü. Bu tarafsızlık politikası, 1980-88 yılları arasında İran-Irak savaşında her iki ta-

rafa da gerekli mal tedarikinde bulunarak Türk ekonomisini güçlendiren Ankara’nın fazlasıyla işine yaradı.3

Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın 1990-91 Körfez Savaşı’nda Saddam Hüseyin’e karşı Batı-Arap koalisyonuna katılma kararı, Türkiye’nin tarafsızlığından kazandığı bu ekonomik menfaatleri tehlikeye attı. Türkiye, Irak-Türkiye petrol boru hattını kapattı; Irak ile ticaretini durdurdu ve Batılı müttefiklerinin Irak’ı bombalamak üzere İncirlik’teki hava üssünü kullanmalarına izin verdi. Türkiye, denetim uçuşlarıyla Kuzey Irak’taki özerk Kürt bölgesinin korunmasını sağlamak amacıyla Irak’ın kontrol altında tutulmasına yardımcı olmak için, İncirlik’in ABD ve İngiltere tarafından kullanım sürelerini uzatarak, Körfez Savaşı’nın ardından uluslararası Orta Doğu politikasında aktif bir rol oynamaya devam etti. Türkiye doksanlı yıllarda yürüttüğü bu yeni aktif politika dahilinde, Suriye’ye savaş tehdidinde, Irak’a askeri müdahalede bulundu. Bu dönemde İran ile uzlaşmazlıklar yaşayan Türkiye, İsrail ile yakın bir ittifak oluşturdu ve Arap-İsrail barış süreci içerisinde yer aldı.4

Türkiye’nin Ulusal Güvenliğine

Yönelik Tehditler

Türkiye, ulusal güvenliğine yönelik Orta Doğu kaynaklı en büyük tehdit olarak neyi görmektedir? Ankara, yirminci yüzyılın son yıllarında, laik, demokratik, Kemalist rejimin siyasi meşruiyetini sorgulayan İslami köktendinciliğe ve Türk siyasi cemaatinin etnik bütünlüğünü tehdit eden Kürdistan İşçi Partisi’nin (“PKK”) Kürt ayrımcılığı talebine yoğunlaştı. Radikal İslamcılar, Türkiye’deki siyasi terör olaylarına karıştılar ve Türkiye’nin hatırı sayılır sayıdaki Alevi nüfusuna karşı bir hayalet avı başlattılar. PKK terörizmi, güneydoğu Anadolu’da pek çok ekonomik ve sosyal zorluk yarattı.5 PKK lideri Abdullah Öcalan’ın 1999 yılında yakalanmasından ve silahlı mücadeleyi bırakma çağrısından sonra dahi düşük seviyedeki ayrılıkçı Kürt şiddetinden duyulan endişe kaybolmadı.

En az dikkat çeken tehdit ise, Türk ekonomisinin güvenliğine yönelik olandı. Türk ekonomisi genellikle Orta Doğu komşuları ile ticarete ve buralardan gelen yatırımlara dayanmaz.6 Öte yandan Türkiye enerji kaynaklarına hızla artmakta olan ihtiyacı nedeniyle, Orta Doğu ükelerine, bu ülkelerin enerji kaynaklarına ulaşmak veya başta petrol olmak üzere enerji kaynaklarının taşınması amacıyla ihtiyaç duymaktadır.7 Dolayısıyla, Orta Doğu’da çıkan krizlerin bu önemli enerji kaynaklarının kesilmesine ve Türk ekonomisinin bozulmasına yol açma ihtimali daima vardır. Türkiye yeterli miktardaki konvansiyonel askeri gücü dolayısıyla Orta Doğu’da herhangi bir krize askeri müdahalede bulunabilmelidir.8 Ancak Türkiye, Akdeniz, Ege, Karadeniz veya Kafkaslarda bir kriz çıkması halinde askeri kapasitesini kullanmasının gerekebileceği çok sayıda zor durumda karşı karşıya kalmaktadır. Buna ek olarak Türkiye içerisinde herhangi bir kriz konvansiyonel güçlerin dikkatini üzerine toplayacak ve dış krizlerle mücadele yeteneğini azaltacaktır. Türkiye ayrıca, karşısında konvansiyonel güçlerinin yeterli caydırıcılığa sahip olmayacağı Orta Doğu’daki kitle imha silahlarının artışından endişe duymaktadır.

Türkiye ulusal güvenliğine yönelik bu güçlüklerle, stratejik tepkilerin yanı sıra ekonomik vaatler ve diplomasiyi de kullanarak askeri ve askeri olmayan yöntemlerle mücadele etmiştir. Bu stratejik tepkiler, ABD ile yakın ilişkisini güçlendirilmesi ve İsrail ile yakın askeri ve ekonomik işbirliği içerisine girilmesi şeklinde gerçekleşti. Bu stratejik önlemler, Türkiye’nin komşularının stratejik reaksiyonlarını ortaya da çıkardı.

Özetle, Türkiye’nin ulusal güvenliğine yönelik farklı yönlerden gelen tehditler, Orta Doğu bölgesinden bilhassa da yakın komşularından kaynaklanmaktadır. Şimdi komşularından herbirisinin Türkiye’nin ulusal güvenliğine yönelik tehditlerini ve Türkiye’nin bunlara cevabını daha detaylı olarak inceleyelim.9

Suriye

Türkiye Suriye ile II. Dünya Savaşı yıllarından bu yana iki nedenden ötürü zorlu bir ilişki yaşadı. Bu nedenlerden ilki, Türk topraklarında bulunan Hatay sorunu; ikincisi ise Türkiye’nin Güney Doğu Anadolu Projesi’nin (GAP) uygulanmasının sonucu olan Fırat ve Dicle nehirleri üzerindeki kontrolüne Suriye’nin muhalefetidir.Osmanlı sancağı Hatay çok sayıda Arap nüfusla birlikte, Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda Suriye’nin Fransız mandası olması nedeniyle Fransız kontrolüne bırakıldı. Atatürk, Fransızları Türkiye’den çıkaran 1921 tarihli Franklin-Bouillon Antlaşmasıyla (çn. Ankara İtilafnamesi) bölgeyi Suriye’ye verdi. Fransa’nın Haziran 1939’da Türkiye ile saldırmazlık paktı imzalaması, Fransızların Türklerin Almanlara karşı kendileriyle ittifak yapacağı umudunu doğurmuştu. Fransa, sancağı, Türkiye’ye geri verdi. Tam da bu sırada, Fransa’dan bağımsızlıklarını kazanma beklentisinde olan Suriyeliler, Fransız mandasının Milletler Cemiyeti’ni ihlal etmesinden şikayetçi oldu ve bundan sonra Suriye’nin bölgeyi alması gerektiğini ileri sürdü.10

Tamamlandığında 22 baraj, 19 hidroelekrtik santrali ve 17 sulama projesini içerecek olan GAP projesi de Suriye ile ilişkisinde Türkiye’ye oldukça güç bir durum yaratmaktadır. GAP, Fırat ve Dicle nehirlerinin Suriye ve Irak’a akışında Türkiye’ye etkin bir kontrol sağlamaktadır. Proje ayrıca, Türkiye için ek elektrik sağlamanın yanı sıra hem hidroelektik güç hem de az gelişmiş güneydoğu’ya sulama imkanı sağlaması dolayısıyla büyük önem arzediyor.11 Türkiye, GAP projesinin Kürt nüfusun çoğunluğu oluşturduğu güneydoğu bölgesine

getireceği ekonomik refahın, Kürt ayrımcılığı taleplerinin yokolmasında çok etkili olacağına inanıyor.12 Suriye’den ihrac edilmelerinin ve Abdullah Öcalan’ın 1999 yılında yakalanmasının ardından PKK teröristlerinin büyük bölümünün Türkiye’den çekilmeleriyle birlikte ülke, Güneydoğu’ya sanayi yatırımları için ve GAP projesi sözünü gerçekleştirmek için daha fazla imkana kavuştu.

Suriyeliler (ve Iraklılar), Fırat ve Dicle sularının kontrolü konusunda Türkiye’nin haklarını, uluslararası hukuk kurallarına başvurarak, örneğin “sınır aşan akarsular” tanımlamalarına, “kazanılan haklar” uygulamalarına danışarak ve açık bir şekilde şiddet yoluna başvurmadan doğrudan görüşmelere girerek yüksek sesle tartışmaktadır.13

Türkiye genellikle 1987 protokolüne uymuştur ve Dicle ve Fırat’tan aylık ortalamayla saniyede en az 500 metreküp su akışına izin vermiştir. Suriye ve Irak ise saniyede en az 700 metreküp su akıtılmasını talep ediyor.14

Su sorunun görüşmeler yoluyla çözümlenmesi, tartışmalı tarafların katı tutumları nedeniyle zor olacağını göstermiştir. Örneğin Türkiye, Ankara’nın Fırat’ın düşük seviyesini Dicle’den nakil yoluyla dengelemesine izin vermesini sağlamak üzere, Fırat ve Dicle konularında görüşmeler yapılmasını istiyor. Bu durum Irak’ı dezavantajlı bir konuma getiriyor. Türkiye ayrıca akışını Hatay’a ulaşmadan önce Suriye’nin kontrol etmesi nedeniyle Asi nehrinin de görüşmelerde ele alınmasını istiyor.15 Şam bu talebi, Suriye’nin Hatay’ı Türk olarak tanımaması ve Asi nehrini sınır aşan akarsu olarak kabul etmek istememesi nedeniyle reddetti.

Suriyeliler, Türkiye ile su konusunda girdikleri içinden çıkılmaz görünen durumu aşmakta bir baskı unsuru olarak PKK’yı desteklediler. Suriye, Lübnan’daki Bekaa Vadisinde PKK eğitim kamplarının bulunmasına, PKK lideri Öcalan’ın Şam’da bir üsse sahip olmasına ve Suriyeli Kürtlerin PKK ile birlikte mücadeleye girmesine izin verdi.16

Sonunda Türkiye Suriye’nin PKK desteğiyle ulusal güvenliğine yönelen tehdide askeri güçle cevap verdi. Türkiye 1998 yılı sonbaharında savaş tehdidinde bulundu. Tehdide karşı koyamayan Suriye Ekim 1998 tarihinde, Öcalan’ı sınır dışı etti ve Adana’da yapılan anlaşmayla PKK’ya desteğini kesmeyi kabul etti. Suriye, Şam’daki Türk Büyükelçiliği’nin Suriye’nin Adana anlaşmasına uymasını denetlemesine izin vermeyi dahi kabul etti.17

Türkiye ve Suriye, Adana anlaşmasının ardından, özellikle müşterek fayda yaratmak amacıyla ticareti arttırarak ilişkilerini normalleştirmenin yolunu aradılar. Böylece iki devlet, sınır ticareti de dahil olmak üzere karşılıklı ticari ilişkilerini arttırma çabasına girdi ve bu amaçla birkaç işbirliği anlaşması imzaladı.18 Bu anlaşmalar, Tarımda Teknik, Bilimsel ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması, Kara Taşımacılığı konusunda bir protokol ve petrol ve gaz araştırmalarında işbirliğinden oluşmaktaydı.19

İki ülke ayrıca ekonomik işbirliğini geliştirmek üzere Türk-Suriye İş Konseyi’ni kurdu. Enerji konusuna gelince, Suriye, Mısır gazını Türkiye’ye nakletmek amacıyla bir boru hattı yapımı projesinde yer almayı kabul etti ve Türkiye’nin Irak, Mısır, Ürdün ve Lübnan ile bir elektrik dağıtım şebekesi’ne katılması konusunda görüşmelerde bulundu.20 Suriye ve Türkiye, normalleşmiş ilişkilerin daha uç bir belirtisi olarak, ortak askeri tatbikatlar konusunda görüşmelerde bulundular ve hatta Türkiye, Suriyeli generalleri 2001’de yapılan Savunma Fuarına davet etti.21 Normalleşme sürecinin ve ekonomik yakınlaşmanın Türkiye ve Suriye’nin daha ciddi anlaşmazlıklarını oluşturan Hatay ve su konularını çözmek gibi güç bir görevin üstesinden gelmelerini sağlayıp sağlamayacağını göreceğiz.

Irak

Kısa vadede Türkiye’nin ulusal güvenliğine yönelik Irak’tan gelen tehdit, kuzey Irak’ın PKK gerillaları için sığınak olarak kullanılmasına devam edilmesidir. Tehdit, uzun dönemde Kuzey Irak’ta ABD ve İngiltere’nin “Uçuşa Yasak Bölge”de Iraklı Kürtlere destek olması ve böylece Türk sınırında özerk bir Kürt devletinin kurulması riskidir.22 Türkiye, bağımsız bir Kürdistan’ın, güneydoğu Anadolu’daki Kürt nüfusun özerklik taleplerini yinelemelerine veya güneydoğu Anadolu’nun ilhakı gibi taleplerde bulunmaya teşvik edici olmasından endişe duyuyor.23 Bir diğer uzun vadeli tehdit ise, Irak’ın bölgeyi nüfuzu altına alması veya Bağdat’ın komşularına yönelik de olmak üzere saldırgan hareketlerde bulunabilme imkanı sağlaması amacıyla kitle imha silahları geliştirmeye devam etmesi olasılığıdır.

Kuzey Irak’ın Kürt sığınağı olmasının Cumhurbaşkanı Özal’ın kararının neticesi olması ironiktir. Özal bu kararı, Türk generallerin itirazlarına rağmen, ABD ve müttefik güçlerin, Irak güçlerini Kuveyt’ten çıkarma ve Irak’ın kitle imha silahlarını yoketmeye çalışma ve Irak’ın saldırganlığını kontrol altına alma çabasına destek vermek amacıyla vermiştir.24 Irak Kuveyt istilası öncesi Türk güçlerine, PKK gerillalarına yönelik “sıcak takip” için sınırı geçme izni vermişti. Körfez Savaşı’ndan sonra, Türkiye Irak’ın toprak bütünlüğünün bozulmasına muhalefetini devam ettirirken25 ABD ve İngiltere’ye, Irak hükümetinin baskısından kaçan Iraklı Kürtlerin Kuzey Irak’a dönmelerini sağlamak için İncirlik’teki hava üssünden Huzur Operasyonu yürütmesine izin verdi. Operasyon, Iraklı Kürtlere, kuzey Irak’ta “Uçuşa Yasak Bölge” içerisinde bir sığınak yaratılmasının ardından Kuzeyden Keşif Gücü26 olarak yeniden isimlendirildi.

Birbirlerine düşman Iraklı Kürt fraksiyonlar, Mesud Barzani’nin Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) ve Celal Talabani’nin Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) başta olmak üzere, bu bölgede Iraklı Kürtler için fiili bir özerklik yarattı. Ancak PKK gerillaları bu bölgede, Türkiye’ye saldırılar için üsler edinme avantajı sağladı.

Ankara’nın bu güvenlik tehdidine askeri cevabı, PKK’yı söküp atmak ve kuzey Irak sığınağından mahrum etmek üzere KYB ve KDP ile işbirliği sağlamak amacıyla kuzey Irak’a büyük bir güç göndermek oldu.27 PKK gerillaları, Öcalan’ın yakalanmasında sonra dahi kuzey Irak’ta, İran sınırı yakınlarında mücadeleye devam etti ve Türk saldırları da kesilmedi.28 Bağdat, Türkiye’nin Kuzeyden Keşif Gücü’ne verdiği desteğe ve bu operasyonun Irak egemenliğini ihlaline, Arap Birliğini protesto ederek ve PKK’ya verdiği destekle karşı çıktı.29

Kuzeyden Keşif Gücü’ne desteğini sürdürmesi Türkiye için ciddi bir ikilem yarattı. Türkiye, ABD ve İngiltere’nin faaliyetleri için İncirlik’i kullanma sürelerini düzenli bir şekilde uzattı. Bunun nedeni aslında Türkiye’nin ABD ile stratejik işbirliğine verdiği önemdi.30 ABD, Türkiye’nin de nasiplendiği küresel ve bölgesel çapta kitle imha silahları tehditlerinin kontrol altına alınmasında, NATO’da ve Orta Doğu’da liderlik rolü oynamaktadır. Washington, Kuzeyden Keşif Gücü’nü, bilhassa da Saddam Hüseyin iktidarda kaldığı sürece kitle imha silahlarına sahip Irak tarafından yaratılan uzun vadeli riskler için caydırıcı olması nedeniyle önemli görüyor.31 Öte yandan Türkiye’nin müttefiklerine karşı gelmesi ve desteğine son vermesi, Türkiye sınırında Saddam Hüseyin’in zulmünden kaçan Iraklı Kürtlerin sayısında artışa ve Huzur Operasyonuna yol açan krizin tekrarlanmasına yol açacaktı.

Bununla beraber, kuzeyden Keşif Gücü Türkiye’nin Irak (ve İran) ile ilişkilerinde oldukça fazla problem yaratmıştır. Iraklıların bakış açısına göre, uzun vadede daha da saldırgan bir hale gelebilecek Türkiye’nin Osmanlı’nın Musul bölgesi üzerine iddialarını yinelemek amacıyla müttefiklerin hava keşif gücünü kullanarak Irak’ın bölünmesine katkı sağlama riski halen bulunmaktadır.32

Iraklılara göre, benzer bir risk aşırılık yanlısı Pan-Türkçüler tarafından gelebilir. Ankara hükümeti, Irak savunma güçlerinin dikkatini özerklik için kışkırtarak, Irak’ta hatırı sayılır büyüklükte bir nüfusa sahip olan Türkmenlere yöneltebilir.33 Ancak bu tarz aşırlılıklar uygulayan bir Türkiye, diğer komşularını tahrik edecek, Suriye ve İran Türkiye’nin bölgesel hakimiyetine karşı birleşeceklerdir. Bunun da ötesinde, Türkiye, Irak’ın parçalanması halinde İran’ın Körfez’de nüfuz sahibi olmasına yönelik fırsatlar sağlamasını istemeyecektir. Türkiye, saldırgan bir Irak’ın dizginlenmesi konusunda Türklerin ve Batılıların görüşlerini paylaşan İran ile ilişkilerini soğutmayı da arzu etmeyecektir.

Irak’ın kontrol altında tutulmasına destek olması konusunda Türkiye’nin yaşadığı ikilemin bir diğer yönü, Türkiye’nin bu politikayı desteklemesinin bir sonucu olarak maruz kaldığı büyük ekonomik fedakarlıktır. Türkiye 1980-88 yılları arasında devam eden İran-Irak savaşı boyunca Kemalizmin tarafsızlık politikasını yürütmüş ve savaş zamanı Irak (ve İran) ile yaptığı ticaretten oldukça fayda sağlamıştı. Türkiye, sınır kamyon ticaretinin yanı sıra, Irak petrolünün Türk boru hattı vasıtasıyla nakledilmesi sayesinde enerji kaynaklarından faydalanmakta ve transit geçiş ücreti almaktadır. Savaş sonrası Saddam Hüseyin yönetimine karşı uygulanan ambargo, Türkiye’nin Irak ve Irak yoluyla Körfez’deki Arap ülkeleriyle karlı ticaretinin kesilmesine yol açtı.34

Ankara ile Bağdat arasında iyi ilişkiler için bir diğer engel ise Türkiye’nin Fırat ve Dicle nehirleri üzerindeki kontrolünden kaynaklanmaktadır. Türkiye, GAP projesiyle, Irak’ın su ihtiyacının büyük çoğunluğunu karşıladığı Fırat nehri üzerinde daha sıkı bir kontrole başladı.35 Irak, bu su kaynaklarının kontrolü konusunda Türkiye’yi protesto eden Suriye’nin yanında yer aldı.

Ankara bu sorunu çözmek için, Körfez savaşı sonucu kesilen Irak ile ticari ilişkisini yeniden kurma ve bunun ardından Bağdat ile ilişkisini normalleştirme çabasına girdi.36 İki ülke böylece Türkiye-Irak İş Konseyi’ni kurdu ve ikinci bir sınır kapısı açmayı ve doğal gaz anlaşmalarını görüştüler.37 Türkiye, Irak petrol boru hattını yeniden açarak ve Irak’ın insani yardımlardan faydalanabilmesi için ekonomik ambargoyu hafifleterek, bu amaçlara ulaşılmasına yardımcı oldu.

Tüm bunlarla birlikte ticari ilişkiyi yeniden kurmak güç oldu. Şüphesiz ki, sınır ticareti Kürt ayrımcılığı riskinin en büyük olduğu yoksul güneydoğu bölgesinin gelişimine yardımcı olmaktadır. Ancak yine aynı sınır ticareti, Iraklı Kürtlerin Bağdat’tan özerkliklerini korumalarına yardımcı oluyor. Türkiye’nin bu ekonomik özerkliğin önünü almak üzere ticari engeller koyması, güneydoğu Anadolu’nun bu durumdan muzdarip olmasına ve Ankara’ya karşı protestolara yol açtı.38

Ankara ve Washington, ilişkileri normalleştirme çabalarındaki Türkiye’nin Irak ile Büyükelçilik düzeyinde ilişki kurması ve Iraklı Kürtlerin kontrolü dışında ikinci bir sınır kapısı açılmasının yollarını araması gibi faaliyetlerinde fikir ayrılığına düştü.39 Bush yönetiminin, 11 Eylül 2001 tarihinde Dünya Ticaret Merkezi ve Pentagon’a yapılan saldırıların ardından, Afganistan’da El-Kaide örgütüne karşı savaşının son bulmasıyla birlikte, Irak’a müdahale tehditi, ortaya daha büyük sorunlar çıkarmaktadır. Türkiye, Saddam Hüseyin yönetiminin düşmesine bir itirazı olmadığını açıklarken, Irak’ın toprak bütünlüğünün bozulmasına destek olmaya isteksizliğini tutarsız ifadelerle de olsa açıkladı.40

İran

İran, PKK’ya verdiği devamlı desteğin yanı sıra Müslüman Cumhuriyete karşı olan aktif İslam ideolojisi nedeniyle Türkiye’nin ulusal güvenliğine ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. Türkiye İran’ı, Hizbullah, İslamcı Büyük Doğu Akıncılar Cephesi, İslami Hareket ve Kudüs Ordusu gibi aşırılık yanlısı İslami örgütleri destekleyerek Cumhuriyeti yıkmaya çalışmakla suçladı. Bu örgütler, İran tarafından eğitildiler veya mali destek gördüler ve Türkiye’de terörist eylemlerde bulundular.41 İran büyükelçisinin 1997 yılında Ankara’nın Sincan ilçesinde yaptığı Kudüs Günü konuşmasında, Türkiye’ye, şeriat düzenini kabul etmesi için yaptığı çağrıya, Türk ordusu tanklar göndererek, Refah partili belediye başkanını tutuklayarak ve büyükelçiyi sınırdışı ederek cevap verdi.42

Türkiye İran’ı ayrıca, PKK’ya silah ve sığınak sağlamasının yanı sıra verdiği lojistik ve mali destek, gerilla savaşı ve tıbbi yardım eğitimi için de suçluyor.43 Türkiye bu eylemlere, zaman zaman sınır boyunca PKK gerilla kamplarını bombalayarak ve hatta İran uçaklarını inmeye zorlayarak yaptığı silah kontrolleriyle, tepki gösterdi.44 İran Türkiye’yi, Irak topraklarına PKK’ya karşı kara güçlerini göndererek bu ülkenin egemenliğini ihlal etmesinin yanı sıra, Irak ile sınırında kendi egemenliğini de ihlal etmekle suçladı.45

İran neden el altından PKK’ya destek verdi? Şüphesiz ki bu durum, Türkiye’nin İran rejimine muhalif Mujahadeen-e-Khalq’a (Halkın Mücahitleri) verdiği desteğe misilleme olarak görülebilir.46 Öte yandan Tahran, Türkiye’nin güneydoğusunda Kürt ayrımcılığını açık bir şekilde kışkırtmadı ve kuzeybatı İran’da Kürt ayrımcılığı taleplerine maruz kalma riskinden çekindi.47 Bunun da ötesinde, İran daha fazla misilleme riskine açık. Ankara Azeri irredantizmini desteklemiş olsaydı, bu Tahran’ın, İran’ın oldukça büyük Azeri nüfusuyla ilişkisini bulandırabilirdi.48 İran, PKK’yı destekleyerek ve Türklerin misilleme riskini üstlenerek kuzeyden Keşif Gücü’nün çok tehlikeli bir şekilde İran sınırına ABD’nin askeri mekanizmasını getirme endişesini vurgulamaktadır. Bir İranlının bakış açısına göre, Türkiye bu suretle İran’ı da hedefleyen ABD’nin ikili kontrol politikasına (dual containment policy) destek vermektedir. İran ve ABD’nin 2001 yılında, ABD’nin Afganistan’a karşı savaşında işbirliği yapmasıyla, ABD’nin İran’a yönelik politikasında esnekliğe dair belirtiler olmasına rağmen Amerika ve İran’ın karşılılıklı olarak kötü niyet şüpheleri varlığını korumaktadır.49

Ayrıca kuzeyden Keşif Gücü’nün kuzey Irak’ta özerk bir Kürdistan yaratma potansiyeli, İranlı Kürtlere, irredantizm çağrıları getirebilir. Daha da kötüsü, Türkiye’nin PKK gerilalarını takip etmek amacıyla Kuzey Irak’a saldırlarının Türk kontrolü altında bir “de facto” güvenlik bölgesi yaratmasıdır. İran, Iraklı Kürt fraksiyonlar üzerinde nüfuzunu kullanma yolu arayarak ve askerlerini zaman zaman Irak sınırına göndererek doğrudan cevap vermiştir.50 Ancak eğer Türkiye ve Batılı müttefikleri Iraklı Kürtleri ve diğer muhalif güçleri Saddam Hüseyin rejimini yıkmak üzere kışkırtmış olsaydı, Irak’ın bütünlüğünün bozulması ve Musul konusunda milliyetçi Türklerin tutkularının canlanması risklerini alacaklardı.51 Türkiye, yukarıda da bahsedildiği gibi ABD ile uzun vadeli stratejik ilişkisinin bir parçası olarak kuzeyden Keşif Gücünü desteklemektedir. Bu ilişki, Irak’ın yanısıra İran’dan da gelebilecek silahlanma tehditleri için caydırıcılık işlevi görüyor.52

Türkiye bu gerginlikleri azaltmak amacıyla ortak ekonomik menfaatleri arttırma arayışına girdi ve Irak ile olduğu gibi, ilişkilerini normalleştirmek için tedbirler aldı. İran, petrol ve gaz gibi Türkiye için çok önemli enerji kaynaklarına sahip. İran bilhassa ihraç ettiği gazla Türkiye’nin Rusya’ya olan bağımlılığını azaltma fırsatı sağlamaktadır.53 Türkiye 1996 yılında, İran gazı almak üzere uzun süreli önemli bir anlaşma imzaladı ve bu anlaşmanın 1996 İran-Libya Yaptırımlar Anlaşması’nı ihlal etmesi nedeniyle, ABD’nin tepkisini çekmişti.54 Türkiye enerji ithalatından kaynaklanan ödemeler dengesizliğini düzeltmek amacıyla Iran’a ihracatını ve sınır ticaretini arttırmanın da yollarını aramaktadır. Türkiye ve İran, Ticaret Konseyi kurmuş; İran gazının Avrupa’ya Türkiye üzerinden transferini görüşmüş; iki ülke arasında demiryolu hattının açılışını yapmış ve Türkiye İran turizmi için ülkesinde tanıtım yapmıştır.55

Ekonomik ilişkilerde gelişim arayışı, İran ve Türkiye’nin eski Sovyet Cumhuriyetlerinde etkinlik yarışına girmeleri ve Kafkaslar ve Orta Asya’da alternatif petrol ve gaz boru hattı rotalarında girdikleri rekabet nedeniyle zora girdi. Bu rekabet, İran’ın Hazar’da Azerbaycan ile eşit paylaşım iddiaları üzerine Türkiye’nin Tahran karşısında Bakü’nün yanında yeralmasıyla gerginliğe dönüştü.56

Türkiye ve İran ilişkilerini normalleştirme girişimi için güvenlik işbirliği anlaşmaları imzaladılar. Bu anlaşmalar arasında, İran’ı PKK’ya ve Türkiye’yi Mujahadeen-eKhalq’a sığınak sağlamaktan mahrum etmek üzere bir Güvenlik İşbirliği Ortak Komisyonu da bulunuyor. Anlaşmalar arasında sınır bölgesinin kontrolü, PKK gerillalarının yerlerinin tespitinde işbirliği, PKK ve Mujahadeen-eKhalq’a yönelik eşzamanlı operasyonlar, komutanlar arasında emniyetli direkt telefon hattı kurulması ve PKK gerillalarının ve İranlı muhaliflerin iadesi bulunmaktadır.57

Stratejik Cevap: İsrail ile

Zorlu İlişki

Türkiye’nin, Irak ve İran ile ilişkilerini geliştirmesinde gördüğümüz gibi Orta Doğu kaynaklı ulusal güvenliğine yönelik tehditlere verdiği cevaplardan birisi, Türkiye’nin en önemli müttefiki ABD’nin bölgesel kontrol politikasında işbirliği yapmaktır. Diğer bir stratejik cevap ise, 1990’lı yıllarda başlamak üzere İsrail ile yakın askeri ve ekonomik işbirliğini geliştirmekti. Bu strateji Türkiye’nin Orta Doğu komşuları ile gerginliklerini giderme girişimlerini güçleştirdi.

Körfez Savaşı (1990-91) öncesi Türkiye ile İsrail’in ilişkisi Orta Doğu’nun uluslararası politikaları ve Arap-İsrail çatışmalarına göre değişen med-cezir hali yaşıyordu. Türkiye (1949) İsrail’i tanıyan ilk Orta Doğu ülkesiydi. Türkiye, Bağdat Paktı’nın 1958 yılında dağılmasının ardından, İsrail, İran ve Etiyopya ile birlikte, filizlenmekte olan Arap milliyetçiliğini dengelemek üzere oluşturulan gizli bir stratejik pakta katıldı.58 İsrail’in 1967 Arap-İsrail savaşında galibiyetinin ardından, Türkiye Arap tarafında geçti ve 1969 yılında henüz oluşturulmuş olan İslam Konferansı Örgütü’nün toplantılarına katılmaya başladı. Türkiye 1970’li yıllarda da petrolü borçlanarak alabilmek ve Türkiye’nin Kıbrıs siyasetine destek sağlamak üzere, Orta Doğu’da Arapların yanında olmaya devam etti.59 Türkiye 1976 yılında Filistin Kurtuluş Örgütü’nü tanıdı ve Ankara, Filistinlilerle dayanışmanın bir başka göstergesi olarak, 1980 yılında İsrail’in Doğu Kudüs’ü ilhak etmesiyle birlikte İsrail ile diplomatik ilişkisinin seviyesini düşürdü.60 Ankara, İsrail ile diplomatik ilişkisini ancak Madrid’de Ocak 1992 tarihinde, Orta Doğu barış sürecinin başlamasıyla büyükelçilik seviyesine çıkardı.61

1993 yılında Oslo anlaşmasıyla barış sürecinin rayına girmesinin ardından Türk ordusu, siyasi, ekonomik ve stratejik menfaatlerindeki değişime işaret etmek üzere İsrail ile imzalanan birçok işbirliği anlaşmasını açıkladı.62 Askeri istihbarat ve eğitim konularında işbirliği sağlamak üzere Şubat 1996 tarihinde imzalanan anlaşmayla, ortak askeri akademi programları hazırlandı, İsrail hava kuvvetlerinin eğitim uçuşlarının Türk hava üslerinden yapılması ve her iki ülkenin de limanlarına giriş izni sağlandı. Türkiye ve İsrail, Mart 1996 tarihinde, Serbest Ticaret anlaşması imzaladı. Nisan 1996’da yapılan bir sonraki anlaşma, askeri istihbarat teçhizatı, tanklar ve Türkiye’nin F4 ve F5 savaş uçakları da dahil olmak üzere silahların geliştirilmesinde ve savunmaya yönelik işbirliğini kapsıyordu. İki ülke, Ağustos 1996’da stratejik işbirliği, ek eğitim konularında anlaşma sağladı ve yerden havaya füzelerin ortak üretimi konusunda görüşmelerde bulundu.63

Türkiye bu işbirlikleriyle içeride ve dışarıda çeşitli siyasi yorumlara maruz kaldı. İçeride, İsrail ile 1996 anlaşması, Refah Partisi’nin liderliğindeki koalisyon hükümetine, Türk ordusunun, Orta Doğu’daki İslamcı hükümetlerle dış politikada ittifaklara gitmeyi kabul etmeyeceğini gösterdi.64 Dışarıda, İsrail ile işbirliği sayesinde Ankara, Washington’da, Türkiye’ye düşman Yunan, Ermeni ve Kürt lobilerine karşı mücadelede destek sağladı.65 Ayrıca Türkiye’nin, AB’ye üyeliğinin reddedilmesiyle duyduğu hayal kırıklığının ve ABD’nin insan hakları politikaları konusunda eleştirilerine maruz kalmaktan duyduğu sıkıntının ardından, İsrail’in 1990’lı yılların ortalarındaki dostluğu ülke için bir teselli oldu.

Ekonomik cephede, İsrail-Türk ittifakı, Türkiye’nin İsrail ile ticaretini arttırmasına yardımcı oldu.66 İsrail pazarlarını savunma silahları alanında genişletti ve Türkiye İsrail’in Orta Asya pazarlarına girişini kolaylaştırdı.67 İsrailli şirketler, GAP projesi için mali destekte bulundu ve sulama sistemleri inşa etti.68

İsrail’in Manavgat nehrinden su satın alma konusu ele alındı.69 Türkiye, ayrıca İsrail yoluyla ürünlerini satmak üzere ABD pazarlarına girme imkanı da buldu, bu yolun kullanılmaması halinde Türkiye ABD kotasıyla sınırlandırılmış olacaktı. Bu Türk ürünlerine yüzde 35 ek değer koyarak mümkün oldu. Böylece İsrail bu ürünleri ABD’ye tekrar ihraç edebildi.70

Aslında Türkiye, İsrail ile askeri işbirliğinin, 1995 yılında yapılan bir işbirliği anlaşmasıyla başlayan Yunan-Suriye ilişkisi için stratejik bir caydırıcı olarak hizmet görmesini istiyordu.71 Irak, İran ve Suriye’ye yakın mesafe içerisinde bulunan Türk hava üslerinin İsrail uçaklarının eğitim amacıyla kullanmasına izin verilmesi, hem Türkiye hem de İsrail için bu komşu ülkelerden gelebilecek düşmanca faaliyetlerin erken öğrenilmesi ve hızlı hareket edilmesi gibi ek stratejik faydalar sağlamıştır.72 İsrail ile Türkiye arasındaki stratejik işbirliği, özellikle Suriye’yi iki cepheden tehditlere hassas bir konuma getirdi. Suriye’nin savunmasına yardımcı olmaya istekli güçlü bir müttefikin bulunmayışı, İsrail-Türkiye stratejik işbirliğini, bu dönemde İsrail’in Suriye sınırında askeri faaliyetlerini azaltmakta dikkatli davranarak buna gönüllü olmadığını ima etmesine rağmen Suriye’nin Adana anlaşmasına katılma istekliliğine katkıda bulunabilirdi.73

Türkiye’nin İsrail ile işbirliğinden sağladığı bir diğer stratejik fayda, Türk silahlı kuvvetlerine gelişmiş konvansiyonel silahlarla ek bir kaynak yaratılması oldu. Ordu, 150 milyar dolara mal olması beklenen Türkiye’nin konvansiyonel güçleri ve silahlarının geliştirilmesi için uzun vadeli bir program içerisine girdi.74 Bu program, Ankara’ya silah satışı ve teslimine müdahale eden ABD ve Avrupa’daki Türkiye karşıtı lobiler yüzünden zaman zaman muhalefetle karşılandı.75

Öte yandan Ankara ve Kudüs’ün, üçüncü bir ülkeyi hedef almadıklarını defalarca ifade etmelerine rağmen, Türkiye ve İsrail’in askeri işbirliği, Orta Doğu’da İran, Irak ve Suriye ile olan düşmanlıklar kadar Türkiye’nin Yunanistan ile olan düşmanlığını da alarma geçirdi.76 Olumsuz tepkiler eski düşmanlar arasında daha fazla işbirliğini ve bölgede varolan ittifakların güçlenmesini teşvik etti.77 Böylece Suriye ve Irak, sınır ticaretinin canlanması ve Suriye’nin 1982 yılında kapattığı boruhattının açılmasıyla, İran ve Irak’ın 1980-88 savaşından kalan sorunlarını çözme girişiminde bulunmalarıyla bunun da ötesinde Suriye ve İran’ın Rusya’dan silah arayışına girmeleri ve karşılıklı savunma anlaşmalarını görüşmeleri ve Suriye ve Ermenistan’ın askeri bir işbirliği anlaşmasıyla, ilişkilerini yeniden kurmaya giriştiler.78

Türkiye bu harekete, İsrail’e düşman diğer Orta Doğu ülkeleriyle karşılıklı ilişkisini güçlendirme ihtiyacı nedeniyle, İsrail ile kurduğu ittifakı dengeleme arayışıyla karşılık verdi. Türkiye böylece, Türk-İsrail işbirliğinin karşılıklı savunma paktı olmadığına dair Arap komşularına güvence verdi.79 Ankara Atina’nın Türk karşıtı tavrındaki yumuşama işaretleri üzerine Yunanistan ile ilişkisini düzeltmeye muktedir oldu. Yunanistan, Türkiye’nin yaşadığı ölümcül depremin ardından cömert bir insani yardımda bulundu. Bu ayrıca Yunanistan’ın Türkiye’nin AB üyeliği adaylığına izin vereceğine dair bir işaret de oldu. İsrail Yunanistan ile 1994 Dostluk ve İyiniyet Anlaşmasını yineleyerek şüpheleri azalttı ve savunma ilişkilerini geliştirmek üzere görüşmelerde bulundu. Türkiye İsrail’in yanısıra Filistin ile de iyi ilişkiler kurmaya çalıştı. Bu şartlarda eski Cumhurbaşkanı Demirel’in, 2000 yılında oluşturulan İsrail-Filistin çatışmalarını araştırma komisyonuna atanması, hem İsrail hem de Filistinden destek gördü.80

Türkiye Filistin Yönetimine destek verdi ve Türk yetkililer Filisitinlilere karşı İsrail eylemlerini eleştirdi. Türkiye, ABD’den baskı gördü ve ABD şirketlerinin rekabet edebilmelerine fırsat sağlamak üzere İsrail ile askeri lojistik anlaşmalarını iptal etti.81

Sonuç

Türkiye’nin ulusal güvenliğine yönelik çok boyutlu tehditler genellikle Orta Doğu’dan ve yakın komşuları Suriye, Irak ve İran’dan kaynaklanmaktadır. Bu durum Türkiye Cumhuriyeti’ni ulusal güvenlik çıkarlarını korumak için Orta Doğu’da aktif olarak rol oynamaya sevketmiştir. Siyasi İslam, Kürt ayrımcılığı ve irredantizm gibi tehditlere askeri, diplomatik, ekonomik ve stratejik cevapların dengeli bir şekilde verilmesi, enerji kaynaklarının temin edilmesi, sular üzerinde anlaşmazlıklar, kitle imha silahlarının üretimi ve İsrail-Filistin çatışmaları, Ankara’da siyasetçiler için zorlu misyonlar yaratmıştır. Bu misyonlar, Orta Doğu’nun uluslararası politikasının geçmişten gelen istikrarsızlığı nedeniyle ileride daha kolay olmayacaktır.

1 Atatürk zamanında Türk tutumu, “Arap dünyası, Türk Cumhuriyetinin değiştirmek umudunda olduğu geri kalmışlık içindedir” Alan Makovsky, “The New Activism in Turkish Foreign Policy”, SAIS Review (Kış-İlkbahar 1999), s, 2.

2 Bkz. William W. Haddad ve William Ochsenwald, Nationalism in a Non-National State: The Dissolution of the Ottoman Empire, Süleyman Musa, The Rise of Arab Nationalism and the Emergence of Transjordan (Colombus: Ohio State University Press, 1977), s, 241-43; Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism and İslamism in the Ottoman Empire, 1908-1918 (Berkeley: University of California Press, 1997) s, 6-9; Philip S. Hhouri, “Continuity and Change in Syrian Political Life: The Nineteenth and Twentieth Centuries,” The American Historical Review, cilt 96. No. 5 (Aralık 1991), s, 1384-1386. Yazarın 1997 ve 1999 yaz aylarında Türkiye’de ve Arap dünyasında görüştüğü siyasetçiler ve bürokratlar benzer tavırlar içerisinde olduklarını göstermiştir.

3 Türkiye’nin 1985 yılında toplam ihracatı içerisinde Irak’a ihracatı yüzde 12’ye ulaşmıştır. Henry J. Barkey, “Hemmed in by Circumstances: Turkey and Iraq since the Gulf War” Middle East Policy, cilt VII, no. 4 (Ekim 2000), (Barkley, MEP) s, 111. Türkiye’nin toplam ihracatı içerisinde Orta Doğu’ya ihracat oranı yüzde 44’e ulaştı. Philip J. Robins, “Avoiding the Question” in Henri J. Barkey, ed. Reluctant Neighor: Turkey’s Role in the Middle East (Washington D. C: U. S. Institute of Peace Press, 1996) (Barkey, Reluctant neighbor), s, 198.

4 Türkiye’nin barış sürecine katılımı temel olarak kısa süre yaşayan Silah Kontrolü ve Bölgesel Güvenlik Çalışma grubunda ve İsrail tarafından önerilen Orta Doğu’da Güvenlik ve Güven Temini Konferansı katılımıyla gerçekleşmiştir. Makovsky, SAIS, s, 13.

5 PKK mücadelesinde 30, 000 kişinin hayatını kaybettiği tahmin ediliyor. Financial Times (FT), 1 Haziran 1999, s, 2; The New York Times (NYT), 1 Haziran 1999, s, A3. Ayrıca bkz Morton Abramowitz, ed. Turkey’s Transformation and American Policy (NY: Century Foundation, 2000) (Abramowitz), s, 69-72 (Robins, Kurds) Philip Robins, “Turkey and the Kurds: Missing Another Opportunity?”

6 Türkiye’nin Orta Doğu ile ticareti ve yatırımları, İran-Irak savaşı dışında genellikle toplam ticaret ve yatırımın yüzde 10’undan daha az olmuştur. Ancak artışa dair belirtiler vardır ve hükümet yetkilileri, 2002 yılı içerisinde bu oranın yüzde 17’ye çıkacağı beklentisi içerisindedirler. FBIS-WEU-2001-1102. Türkiye’nin Orta Doğu’ya ihracatı 2001 yılının ilk on ayında, 2000 yılının aynı periyoduna göre yüzde 39 artarak toplam ihracatının yüzde 11’ini oluşturmuştur. İtahalatı ise 2000 yılınn aynı dönemine göre yüzde 17 düşmüş yüzde 8. 1 olmuştur.

7 Türkiye’nin petrol ithalatı enerji ihtiyacının yüzde 50’sini karşılamaktadır; bu oran Türkiye’nin doğal gaz ithalatında düşmektedir. 1999 yılında Türkiye’nin Orta Doğu’dan petrol ithalatı: İran ve Irak’tan %20. 7 ve Libya’dan %15. 7’dir. FBIS-WEU-2000-090. ABD hükümeti Enerji Departmanına göre Türkiye gaz ithalatının yüzde 70’ini Rusya’dan, yüzde 30’unu Cezayir ve Nijerya’dan karşılamaktadır. Ayrıca bkz. Temel İskit, “Turkey: A New Actor in the Field of Energy Politics” Perceptions (Mart-Mayıs, 1996) s, 58-82.

8 2001/2002 yıllarındaki askeri dengeye göre, Türk ordusunda 515, 000 aktif personel bulunmaktadır. Bu rakam İran ordusundan (513, 000) biraz fazla ancak Irak (424, 000) ve Suriye (321, 000) ordularından hayli fazladır. International Institute for Strategic Studies, The Military Balance 2001/2002 (2001). Ancak asker sayısının çok olma-

sı askeri kapasitenin yüksek olduğu anlamına gelmiyor. Bunun için diğer faktörlerin yanında silahların etkinlikleri, eğitim gibi unsurlarında göz önüne alınması gerekiyor.

9 Türkiye tabii ki Mısır gibi diğer Orta Doğu ülkeleriyle de bağlantı içerisindedir. Örneğin, Türkiye Mısır’dan doğal gaz alımı için görüşmelerde bulunmuştur ve Kahire’ye Türk-Arap tartışmalarında potansiyel aracı olarak davranmaktadır. Bkz. FBIS-WEU-98-340, 6 Aralık 1998 (Mısır PKK konusunda Türkiye ile Suriye arasında yaşanan tartışmalarda arabuluculuk yapmıştı, 1997 yılında 700 milyon dolar olan Mısır-Türkiye ticareti artmaktadır) Mısır ve Türkiye ayrıca Mısır gazının Türkiye yoluyla Avrupa’ya ve serbest ticaret bölgesine transferi olasılığını da görüşmüştür. FBIS-NES-2001-073. Diğer ilişkiler bu bölümn ana konusunun dışındadır.

10 Bkz. George Lenczowski, The Middle East in World Affairs, 4’üncü basım. (Ithaka, N. Y.: Cornell University Press, 1980), 125-26 319-21; William Hale, Turkish Forign Policy 1774-2000 (London: Frank Cass, 2000) (Hale, Turkish Foreign Policy), s, 66-67.

11 1998 yılında GAP barajları Türkiye’nin hidroelektrik enerjisinin yaklaşık yüzde 41’ini karşılamıştır.

12 Tüm yorumcular bu görüşü paylaşmaz. Bkz. Güneydoğunun önemli sosyo-ekonomik değişikliklere özellikle de feodal toprak mülkiyetine ihtiyacı olduğuna inanan Mustafa Sönmez, “The Story of Eastern and Southeasthern Turkey”, Private View 2, no6 (Güz, 1998) s, 34. Ayrıca bkz. WSJ, 12 Mart1997, s, A14 ve Mine Eder, “Domestic Concerns and the Water Conflict over the Euphrates-Tigris River Basin”, Middle Eastern Studies, cilt 37, no1 (Ocak 2001).

13 Bkz. Türkiye Cumhuriyeti, Dışişleri Bakanlığı, Water Issues between Turkey, Syria and Iraq (Ocak 1995), 3-8 (Dışişleri Bakanlığı, Water Issues); Murfah Jouejati, “Water Politics as High Politics: the Case of Turkey and Syria” Barkey, Reluctant Neighor, 136-7.

14 Bu oran kuraklık dönemlerinde düşmektedir. Örneğin 2000 yılının bazı tarihlerinde 300 ortalama metreküp olmuştur. FBIS-NES-2001-0823.

15 Dışişleri Bakanlığı, Water Issues, 13-14.

16 FBIS-WEU-97-022, 2001 yılında Bekaa vadisinde PKK eğitimiyle ilgili zaman zaman bilgi gelmektedir, Bkz. FBIS-NES-2001-1227.

17 TDN, 4 Şubat 2000.

18 2000 yılında Türkiye-Suriye ticareti 725 milyon dolar olarak tahmin edilmiştir. FBIS-NES-2001-0620. Bu rakam ticaretin 1999 yılında 500 milyonun biraz üstündedir. TDN, 5 Haziran 2000; Milliyet 9 Haziran 2000.

19 FBIS-NES-2001-032 (tarım İşbirliği) FBIS-NES-2001-0717 (kara taşımacılığı); FBIS-NES-2001-0115, FBIS-NES-2001-0316 ve 0720 (petrol ve gaz İhracatı). İki ülke daha genel bir İşbirliği Dokümanı üzerinde çalışmıştır, FBIS-NES-2001-0802; GAP Projesiyle, Suriyeli uzmanlar, GAP uluslararası eğitim ve öğretim programına katılmaya davet edilmiştir. FBIS-NES-2001-0824.

20 TDN 20 Mart 2001; FBIS-NES-2001-0927. Boruhattı Ürdün, Lübnan, Suriye ve Türkiye’nin ihtiyacını karşılayacak ağın bir parçasıdır.

21 FBIS-NES-2001-0418, FBIS-NES-2001-0329. Suriye’den Türkiye’ye ziyaretler ayrıca ilişkileri normalleştirmek üzere yapılan Adana anlaşmasının bir parçası olarak da gerçekleşti. FBIS-NES-2001-0123.

22 Iraklı Kürtler, 2002 yılı başında çalışması için kurallarının belirlenmesi gerektiği halde bölgesel bir Parlamento oluştıurdular. TDN 16 Ocak, 2002.

23 Kuzey Irak’ta Kürt nüfusun 3, 5 milyon civarında olduğu tahmin ediliyor. (WSJ, 9 Ekim 2000, s, A24) Irak’ta toplam 4, 2 milyon Kürt bulunmaktadır. David McDowall, A Modern History of the Kurds (Londra, I. B. Taurus, 2000) s, 3. Güneydoğu Anadolu’da 5 veya 6, 5 milyon Kürt olduğu tahmin ediliyor, Kurds, s, 63.

24 NYT, 4 Aralık 1990, s, A13.

25 NYT, 6 Mart 1991, s, A14.

26 Aslında Fransa Huzur Operasyonuna katıldı ancak 1996 yılı sonunda geri çekildi.

1 Ocak 1997’de isim değişikliğine vesile oldu.

27 Bu önemli Kürt fraksiyonları zaman zaman PKK’ya karşı işbirliğine girişirler. TDN, 24 Ocak 2001 ve bazen de Türkiye ile işbirliğini redederler. FBIS-NES-2001-0901.

28 Türkiye 2001 yılında kuzey Irak’ta faaliyette olan yaklaşık 4000 PKK gerillası olduğunu ancak bunlardan yalnızca 1000’inin Öcalan’a bağlı olduğu tahmininde bulundu. TDN, 16 Ağustos, 2001.

29 FBIS-NES-2001-0924 (Arap Birliğine yönelik protestolar) Irak’ın PKK’ya desteği Bağdat’ta bir merkez kurmalarına izin vermeyi de kapsıyordu. Associated Press (AP), 2 Haziran 1998; Global Intelligence Update, 1 Temmuz 1998; FBIS-NES-2001-1209.

30 Körfez Savaşının 1990-91 başında hem ABD hem de NATO, Türkiye’ye Irak’dan gelebilecek herhangi bir saldırıya karşı savunma sözü verdi. WSJ, 14 Ağustos 1990, s, 13. Ayrıca bkz, Alan Makovsky, “U. s. Policy toward Turkey: Progress and Problems” Abramowitz, s, 1, A8.

31 Irak’ın kimyasal ve biyolojik silahları Körfez Savaşının ardından ortadan kaybolmamıştır, NYT, 20 Aralık 2001, s, A1, B4. Türkiye ayrıca Irak sınırından yasadışı küçük ölçekli nükleer materyallerin kaçakçılığını önleyici bir rol de oynamaktadır. NYT, 11 Eylül 2001, s, 1, A8.

32 Türkiye nadir olarak Musul üzerine iddialarda bulunmuştur. Bkz. Barkey, MEP, s, 123-24. Buna rağmen Türk ordusunun Irak-Kuveyt savaşınnı başlarında Musul ve Kerkük’ü almak üzere planlar yaptığına dair haberler yapılmıştır. FBIS-NES-2001-1225.

33 Irak’taki Türkmen nüfus ile ilgili tam bir bilgi yoktur: 36’ıncı paralelin altında Musul’dan Bedre’ye kadar 500 bin kişi olduğu ve birkaç bin kişinin ise Türkiye’ye göç ettiği tahmin ediliyor. Muzaffer Aslan, “Irak Milli Türkmen Partisinin Görüşleri”, Avrasya Dosyası (güz 1996) s, 218. Mahir Nakip, “Irak Türklerinin Meselelerine Nasıl Bakmalı?” Avrasya Dosyası (güz 1996) s, 41.

34 Doğrudan ticaret kayıpları ve Körfez’e kamyon ticaretinin kesilmesiyle dolaylı ticari kayıpları içeren 80-100 milyar dolara kadar yüksek bir rakam da dahil olmak üzere bu kayıpların miktarı hakkında farklı görüşler vardır. (TDN, 17 Ocak 2001); diğer tahminler 40-45 milyar dolar arasındadır. Türkiye bu kayıplardan dolayı müttefiklerinden aldığı tazminatı yalnızca 2, 75 milyar dolar olarak hesaplıyor.

35 Özden Bilgen, Türkiye ve Orta Doğu’da Su Meseleleri (Ankara: Başbakanlık/GAP, 2000) s, 70-80.

36 Türkiye 2002 yılında Irak’a ihracatının, 2001 yılındakinin 1 milyar üzerinde, 2 milyar dolar olacağı tahmininde bulunuyor.

37 TDN 12 Ekim 2000. Türkiye ayrıca Kerkük’te petrol kuyuları yapımı gibi önemli sözleşmelere de imza attı FBIS-NES-2001-1111 ve Irak’a kısmen Suriye’den geçen demiryolu hattını açtı FBIS-NES-2001-0827 Ankara Kerkük-Ceyhan petrol boruhattı projesinin canlandırılması ile de ilgileniyor ancak bu ekonomik problemler nedeniyle rafa kaldırıldı. FBIS-NES-2001-1105.

38 TDN 14 Ağustos 2000.

39 TDN 2 Ocak 2002.

40 FT 11 Ekim 2001, s, 8; FBIS-NES-2001-1128; NYT 18 Aralık 2001, s, 1, B4.

41 TDN 13 Temmuz 2000; FBIS-NES-2001-0819, 0827 ve 0829; Cumhuriyet 10 Ağustos 1996, s, 1&6. Hizbullah’ın 1999 yılında 20 bin sempatizanı ve eylemcisi olduğu tahmin edilmişti. TDN, 23 Haziran 1999, s, A3. Örgüt üyeleri pek çok cinayet, bireysel saldırılar, adam kaçırma ve bombalama olayların karışmıştır (NYT, 23 Ocak 2000) Örneğin 1991 yılından beri 1000’in üzerinde suç işledikleri ve 1980 sonlarından beri güneydoğu’da 2000 cinayet işledikleri gibi suçlarının sayısı konusunda farklı rakamlar mevcuttur. (FBIS-WEU-2001-0212) (TDN, 31 Ocak 2000).

42 FBIS-WEU-97-023.

43 (FBIS-WEU-97-0107; FBIS-TOT-97-0001.

44 Mideast Mirror, 30 Temmuz 1999; Radio Free Europe/Radio Liberty, 11 Ağustos 1999; TDN 2 Kasım 2000.

45 FBIS-NES-2001-1025.

46 Reuters, 12 Ağustos1999.

47 Kendi kendini yöneten Kürdistan 1945-46 arasında Sovyet desteğiyle varolmuştur. Bakınız Archie Roosevelt, Jr., “The Kurdish Republic of Mahabad”, Gerard Chaliland, ed. A people Without a Country: The Kurds & Kurdistan (New York: Olive Branch Press, 1993), sf. 122-138.

48 Bakınız Malik Müfti, “Daring and Caution in Turkish Foreign Policy”, Middle East, cilt 52, no. 1 (Winter, 1998), sf. 39; Graham E. Fuller, “Alternative Turkish Roles in the future Middle East,” Barkey, Reluctant Neighbor, s, 209. İran’ın etnik çevresinin genel stratejik hassasiyeti için, bakınız Lenore G. Martin, The Unstable Gulf: Threats From Within (Lexington Kitapları, 1984), sf. 90-93.

49 İran, düşen Amerikan pilotlarını kurtarma ve kurtarma araç gereçlerinin İran’dan geçme iznine karar vermiştir. NYT Ekim 16, 2001, sf. B 1-2; WSJ Ekin 31, 2001, s, 3. Fakat İran, Afganistan’daki Türk kuvvetlerine karşı çıkmıştır. TDN 7 Kasım, 2001.

50 Henri J. Barkey ve Graham F. Fuller, Turkey’s Kurdish Question (New York: Carnegie Ölümcül Sorunları Engelleme Komisyonu, 1998), s, 171. Örneğin; İran, politik ilişkisini güçlendirmek için ortak elektrik ve ticaret gibi ekonomik teşvikler teklif etmiştir. FBIS-NES-2001-1204; TDN Ocak 16, 2002. Iran aynı zamanda kuzey Irak’taki İslami Kürt gruplarınıda desteklemektedir. Bakınız FBIS-NEU-2001-1202.

51 Bkz 31 nolu dipnot.

52 İsrail’in görüşüne göre İran’ın Şahab-3 füzeleri hem Türkiye’ye İsrail’e ulaşabilir. FBIS-NES-2001-0713.

53 Bkz Gareth Winrow, “Pivotal State or Energy Supplicant? The Role of Turkey ın the Caucasus”, yayınlanmamış araştırma, 21 Şubat 2001 de yıllık ISA Konferansı için hazırlanmıştır. Türkiye’ye petrol sağlayan Mavi Akım Projesi’nin, Rusya’ya olan bağımlılığı %66 dan %80 e çıkaracağı tahmin edilmektedir. TDN Ağustos 7, 2001. İran aynı zamanda Türkmenistan’dan gelecek petrolün kendilerinden transit geçmesine karar vermiştir. FBIS-NEU-2000-0819. Azerbaycan’da 2004 yılıyla ful kapasitede çalışacak ve Bakü-Ceyhan hattına paralel boru hattıyla Türkiye’ye petrol verecektir. FT Şubat 17, 2000, sf. 8; WSJ Mart 13, 2001, sf. A21.

54 FT, Ağustos 9, 1996, sf. 4; Aralık 19, 1996, sf. 4. Türk tarafındaki boru hattı inşaatının yavaşlamasından sonra, petrol Aralık ayında akmaya başlamış ve 2003 yılında yıllık 3. 5 milyar kübik metreye (bcm) ulaşması beklenmektedir. Daha sonra 2007 yılında ve izleyen 25 yıl boyunca 10 bcm de sabit kalacaktır. FBIS-NES- 2001-1211.

55 55 FBIS -NES-2001-0831, 1107, 1226 ve 1231. Reuters, Ocak 27, 2000; TDN, 10 Eylül 2001 (turizm). 2000-1 deki ticaret dengesizliği 3-1 İran’ın lehinedir. TDN, Ağustos 27, 2001.

56 TDN, 16, 23 ve 27 Ağustos 2001. Türkiye; Dağlık-Karabağ konusundaki Azerbaycan-Ermenistan arasındaki sorunu gidermek için arabuluculuk yaptığında İran’la ters düşmüştür. NYT Şubat 20, 2001, sf. A3.

57 FBIS-NES-1995-1009; Reuters, Ağustos 12, 1999; AP Ağustos 13, 1999; TDN,, Mayıs 17, 2000. FBIS-NES-2001-1024.

58 Amikam Nachmani, Israel Turkey and Greece: Uneasy Relations in the Mediterranean (London: Frank Cass, 1987), sf. 74-76.

59 Mahmut Bali Aykan, “The Palestinian Question in Turkish Foreign Policy from the 1950s to the 1990s.” Int. J. Middle East Stud. Cilt 25 (Şubat, 1993) sf. 94-102.

60 Hale, Turkish Foreign Policy, sf. 171.

61 Bakınız Meliha Benli Altunışık, “Turkish Policy Toward Israel”, Alan Makovsky ve Sabri Sayari, Turkey’s New World: Changing Dynamics in Turkish Foreign Policy (Washington, D. C.: The Washington Instıtute for Near East Policy, 2000), sf. 60.

62 Ankara, 1993 ve 1996 yılları arasında İsrail’le halka duyurulmayan birçok anlaşmaya varmıştır. Karşılıklı anlayış ve ana noktalarıyla işbirliği Memorandumu (Kasım, 1993), uluslararası terörizm ve suç üzerine işbirliği antlaşması, ABD ile birlikte Orta Asya üzerine üçlü antlaşma, Türk F-4 savaş uçaklarının geliştirilmesi (Eylül, 1995) bu antlaşmalardan bazılarıdır. Alan Makovsky, ” Israelı-Turkish Relations: A Turkish ‘Periphery Strategy?’in Barkey, Reluctant Neighbor, sf. 162-64. Bakınız, Carol Migdalowitz, “Unprecedented Ties, ” Turkistan Newsletter, cilt. 98, no. 2 (Eylül 23, 1998), s, 155-23.

63 FT, 2 Ocak, 1998, s, 2; Turkish Probe, 11 Ocak 1998, s, 2-3 ve 26 Nisan 1998, s, 2. 1996 dan beri Türkiye ve İsrail Popeye II havadan yere füzeleri gibi silahların ortak üretimi için tartışmaktadır (Altunışık, sf. 67); Türk silahlarının modernizasyonu (FBIS-WEU-2001-0703), Türk Fantom ve F-15 savaş uçaklarında içerir (FBIS-NES-2001-0809); ve ajan uyduların kullanımı (FBIS-NES-2001-0709).

64 Bakınız M. Hakan Yavuz, “Turkish-Israeli Relations Through the Lens of the Turkish Identity Debate, ” Journal of Palestinian Studies, Cilt XXVII, no. 1, s, 22-37.

65 Örneğin, 2000 yılında İsrail başarılı bir şekilde, Amerikan Meclisindeki Ermeni Soykırımı Önergesine karşı yardımcı olmuştur. FBIS-SOV-2000-1024.

66 Türkiye’nin İsrail’le olan ticareti 2 katından fazlaya çıkmıştır. 1996’da yaklaşık 450 milyon dolarken, 2000 yılında 950 milyon doları geçmiştir. 2001 deki ekonomik gerilemeden dolayı figürlerde 2001 yılı için bir düşüş beklenmektedir. FBIS-NES-2001-1231.

67 İsrail şirketleri, Kırgızistan, Azerbaycan ve Özbekistan’daki Türk şirketleriyle ortak projeler kurmuşlardır. TDN, 25 Mayıs 1998.

68 FBIS-WEU-1999-1010; FBIS-NES-2001-0704.

69 Manavgat suyu için istenen ücret, İsrail’in düşündüğü maliyetten fazla olduğu için 2001 yılı sonu itibariyla herhangi bir antlaşmaya varılmamıştır. FBIS-NES-2001-0724 ve 1217.

70 FT, 12 Mart 1996, s, 4.

71 Altunışık, s, 64.

72 1996 antlaşmasını sürdürmek itibarıyla, İsrail hava kuvvetleri Türkiye’de İran sınırına yakın yerlerde talim yapabilir fakat Türkiye’nin sınır bölgelerindeki talimleri sınırlandırılmıştır. FBIS-NES-2000-0904.

73 NYT, 5 Kasım 1998.

74 Bu planın uygulamaları 2001 yılında Türkiye’deki gerilemeyle yavaşlamıştır. Fakat birtakım pahalı projeler, saldırı helikopterleri gibi, devam etmiştir. Türkiye yaklaşık olarak askeri bütçesinin %70 ini ithal silahlara harcamaktadır. FBIS-WEU-2001-0927.

75 Bakınız Morton Abramowitz, “The Complexities of American Policymaking onTurkey. ” Abramowitz, sf. 153-184; Altunışık, s, 66.

76 Suudi Arabistan ve Mısır, İsrail-Türkiye müttefikliğini kınamıştır. FBIS-NES-97-141, 21 Mayıs 1997, FBIS-NES-98-346, 12 Aralık 1998.

77 Bu aynı zamanda ileriki Ortadoğu ülkeleri ve Yunanistan müttefikliğini de canlandırır. Bunun sonucunda Yunanistan ve Mısır ortak askeri tatbikata katılmışlardır.

78 FBIS-NES-98-338, Aralık 4, 1998 (Rusya-Suriye); FBIS-NES-97-004, Ocak 6, 1997; FBIS-NES-97-140 Mayıs 20, 1997 TDN, Aralık 1, 2000 (Suriye-Irak); TDN, Ekim 16, 2000 (İran-Irak); FBIS-SOV-2001-0905 (Suriye-Ermenistan); FBIS-NEW-97-064, art 28, 1997 (Suriye-İran); WSJ Ekim 31, 2001, sf. 8 (Rusya-İran). Kuveyt ve Ürdün gibi bazı Arap ülkeleri karşıtlık işaretleri göstermemişlerdir. Kuveyt, örneğin, İsrail ve Amerika’yla ortak tatbikatta Türk gemilerini kullanmıştır. Makovsky, SAIS, s, 12. Ürdün Türkiye ile beraber bir askeri tatbikata katılmış ve Ocak 1998’de Amreika, İsrail ve Türkiye’nin katıldığı deniz arama kurtarma operasyonlarına gözlemci göndermiştir. Jordan Times, 9 Haziran 1998; Turkish-Probe, 26 Nisan 1998, s, 2; Reuters, 7 Ocak 1998.

79 Türk Dışişleri Bakanı Cem, Türkiye’nin Arap Birliği Ülkeleriyle dostluk ilişkilerini sürdürmenin menfaatlerine, Arap Birliği’ni 2001 yılında inandırmaya çalışmıştır. FBIS-NES-2001-0730.

80 TDN, 2 Kasım 2000.

81 TDN, 16 Ağustos 2000; FBIS-NES-2000-0831. Diğer taraftan, İsrail, Türkiye ve Amerika ortak hava ve deniz tatbikatları yapmışlardır 2001 de. FBIS-NES-2001-0617 ve 1202. İsrail, Türkiye’nin M-60 tanklarının modernizasyon kontratını elinde bulundurmaktadır ve saldırı helikopterleri için bir Amerikan şirketinden sonra gelmektedirler. FBIS-NES-2001-1225 ve 0709.