Cilt 17 yeni TÜRKİye yayinlari 2002 ankara yayin kurulu danişma kurulu kisaltmalar

Türkiye'de Savaş Ekonomisi Uygulamaları ve Toplumsal Yaşama Etkileri / Yrd. Doç. Dr. Günver Güneş [s.615-622]

Adnan Menderes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye

Giriş

kinci Dünya Savaşı, 20. yy.’ın en önemli olaylarından birisidir. I. Dünya Savaşı’na oranla daha geniş bir alana yayılan ve daha fazla insan kaybına yol açan bu savaş dünyadaki siyasi, sosyal ve ekonomik süreci derinden etkilemiştir. 1 Eylül 1939’da Avrupa da başlayan bu yeni savaş 6 yıl sürdü. Milyonlarca insanın ölümüne yol açan savaş sürecinde pek çok aile dayanılması güç zorluklarla karşılaşırken, savaşa katılan ve savaş dışında kalan pek çok ülkenin de siyasi ve ekonomik yaşamı altüst oldu, toplumsal yaşam, ahlaki değerler de bundan olumsuz etkilendi.

II. Dünya Savaşı’nın başladığı 1939 yılında Türkiye’nin nüfusu 18 milyon kadardı (1940 nüfus sayımında 17.820.000). Bu nüfusun %75.6’sı köylerde yaşıyordu.1 Türkiye bu yapısıyla tarıma dayalı bir ekonomik yapıya sahipti. Temel ürünlerin üretim miktarı yeterli düzeyde değildi. Türk devlet adamları büyük fedakarlıklar pahasına kurdukları devleti Avrupa’nın kendi yarattığı bir savaş uğruna ölümcül bir tehlikeye atmayı göze alamazlardı. Başta İsmet Paşa olmak üzere bu kadronun kıstaslarına göre en büyük başarı devletin kendi kaderini kendi belirlemesi oldu.2

II. Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin hedefi savaşa katılmayan Türkiye’nin toprak bütünlüğünü korumak oldu. Türk politikasının yönünü çizenler yabancı askerleri Türk sınırından uzak tutarken, Türk askerlerini de yabancı sınırlarından uzakta tutmaya yönelmiş bir tarafsızlık siyaseti izlediler.

Türk önderleri ne bir karış toprak vermeyi ne de bir karış toprak almayı düşünüyorlardı.3 Bu politika savaş bitinceye kadar başarıyla uygulandı. Tarafsız bir politika uygulanarak I. Dünya Savaşı’ndaki trajedinin tekrarlanmasına izin verilmedi. Buna rağmen savaş koşulları hükümetin politikasının sertleşmesine neden olmuş, savaş içinde çıkarılan kanunlar, olağanüstü koşulların etkisiyle sosyal ve iktisadi hayatı büyük ölçüde sarsmıştır.4 Savaşa girmiş olan ülkelerin yanında savaşa katılmamış ülkeler de her an savaşa girme olasılığı karşısında seferberlik uygulaması başlattı. Ekonomik tercihler, ilişkiler ister istemez bu yeni koşullardan etkileniyordu. Savaşın ilk günlerinde pek doğal olarak harp sahalarının hangi topraklara kadar genişleyeceğini kestirebilmek imkansızdı. Bu nedenle savaşa katılmış ülkelerin yanında, savaşa katılmamış ülkelerde de ister istemez siyasal, sosyal ve ekonomik uygulamalar kendini gösterdi. II. Dünya Savaşı normal dönemler dışında olağanüstü koşulların oluşturduğu bir dönem olduğu için savaş ekonomisi uygulayan ülkeleri para, kredi, ulaştırma ve endüstri faaliyetlerini bu çerçeve içinde düzenleme yoluna gitmişlerdir.5 Genç Türkiye Cumhuriyeti ise II. Dünya Savaşı’na gelindiğinde Osmanlı’dan devralınan geri kalmışlık mirasını aşamamıştı.6 Ve savaş patlak verdiğinde her alanda savaşa hazırlıksızdı. Aslında savaş 1939 Eylülü’nde başlamakla beraber, uluslararası etkilerini çok daha önceden Türkiye de hissettirmeye başlamıştı.7 İktidardaki kadro Türkiye’yi savaş dışında tutmakla birlikte, her an savaşa girecekmiş gibi ekonomiyi ve Silahlı Kuvvetlerini ayakta tutmak zorunda kalmıştır. Savaş tehlikesinin Türkiye’yi de tehdit etmesine rağmen gerek ekonomik alanda gerekse savunma alanında ülkenin savaşa hazır olduğu söylenemezdi. Oysa Avrupa ülkelerinde savaşın başlamasından çok daha önce başlayacağı kesinlik kazanan bu olay için hazırlıklar yapılmıştır. Başta Almanya olmak üzere pek çok Avrupa devletleri fabrikaları, sanayi ve tüketim malları üretimini durdurmuş, bunların yerine silah ve cephane ve öteki savaş malzemelerini üretmeye koyulmuşlardır. II. Dünya Savaşı arifesinde savaş ekonomisi kavramı tüm dünya ülkelerinde olduğu gibi Türkiye’de de gündemdeydi.8

Savaş Ekonomisi Uygulamaları

ve Türkiye

Savaş ekonomisinin anlamı, topyekün savaş anlayışından gelir. “Devletin, siyasi, askeri, ekonomik, moral kaynaklarının, devletin resmi teşkilatı dışındaki her türlü müessese ve teşekküllerin ve nihayet fertlerin bütün varlık ve kudretlerinin savaşa katılmasıdır.”9 Bu dönemde temel sorun, halkın ve ordunun ihtiyaçlarını karşılamak, karaborsa ortamını ortadan kaldırmak olmuştur. Bu sorunları çözmeye çalışan devletler zorlayıcı, kısıtlayıcı yasalar çıkarmışlar, piyasayı sıkı bir biçimde denetleme yoluna gitmişlerdir. Savaş zamanında tüketim malları üretimi asgari düzeye indirilip, harp araçları alanına kaydırılmıştır. Doğal olarak Milli Savunma masraflarının artması, devlet bütçesinin masraflarını arttırmıştır.10 Ancak Türkiye, II. Dünya Savaşı patladığı zaman bu görüş, anlayış ve örgütlenmeden yoksundu. Ülke bu savaşa her hali ve cephesi ile yetersiz ve hazırlıksızdı.11 Türkiye her ne kadar sıcak savaşın tahribatından korunduysa da iktidardaki hükümet, ülkeyi savaş ekonomisinin dışında tutamamıştır. Bir yandan silahlı tarafsızlık politikasının getirdiği büyük bir odunun beslenmesi, öte yandan üretimi kendine yeterli olmayan bir ülkenin ithalatının birden büyük ölçüde kısıtlanması, 1930 Dünya Bunalımı sonrasında, devletçilik politikası izleyerek ekonomisini denge içinde, kararlı büyüme gösteren çizgiye oturtmuş Türkiye’yi zorunlu olarak yeni bir ekonomik denge arayışına itiyordu.12 Bunun doğal sonucu olarak savaşın Türkiye’ye yüklediği ilk zorunluluk 500.000 kişilik bir ordunun silah altına alınması, beslenmesi, giydirilmesi, kuşatılması olmuştur.13 Ordu mevcudunun yüksek rakamlara ulaşması, bütçeden ayrılan payın savunma giderlerine harcanmasına neden olmuş, yatırım yapılamamış, bu nedenle kalkınma hızı düşmüş, savaş nedeniyle dış ticaret zayıflamıştır.14 Devlet gelirleri azalırken, iktidardaki hükümet gittikçe artan masrafları karşılamak amacıyla yeni kaynaklar bulmak yoluna gitmiştir. Bu etkilerin yanı sıra ekonomideki diğer önemli sıkıntılar, dış ticaretin savaş ortamından olumsuz yönde etkilenmesinden, savaş koşullarının ithalatı kısıtlamasından ortaya çıkmıştır.15 İthalattaki daralmaların, hatta ithalatın giderek olanaksız hale gelmesi sonucu piyasanın arz ve talep dengesi bozulmuştur. Ekonomik dengelerin bozulması karşısında bu dengeyi yeniden kurmak amacıyla yeni kaynaklar bulma yoluna giden hükümet ise bu amaçla Milli Korunma Kanunu’nu çıkarmıştır.16

21 Şubat 1940 tarihinde resmi gazetede yayınlanan MKK’ya dayanılarak savaş döneminde (1940-1945) çıkarılan karar sayısı 596’dır. Çıkarılan bu kararların 20’si gizli olmak üzere 359’u Refik Saydam Hükümeti döneminde yayınlanmıştır. 237’si ise Şükrü Saraçoğlu Hükümeti döneminde yürürlüğe girmiştir. Yasa 1940-1945 yılları arasındaki 6 yılda 4 kez değiştirilmiştir. Bu değişikliklerden 3’ü Saydam, 1’i Saraçoğlu Hükümeti tarafından gerçekleştirilmiştir.17 MKK’nın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren alınan kararlar genelde üretim, tüketim, dağıtım, satış, ithalat, ihracat, üretimin ve üreticilerin örgütlendirilmesi, ulaştırma ve benzeri konularda yoğunlaştırılmıştır.18 Bu kanun devlete her alanda geniş müdahale imkanları vermekteydi. Devlet, tarım alanında ne ekileceğini tayin etme hakkına sahip oluyordu. Ayrıca 500 hektarın üstündeki araziyi gerekirse bir tazminat ödemek koşuluyla işletebilecekti. Ticari alanda ise devlet, fiyat kontrollerine gidebilmekte, piyasaya fiilen alıcı olarak girebilmekte ve bazı hallerde ithalat yapma hakkına da sahip olabilmektedir. Ayrıca temel ihtiyaç maddelerine değerini ödemek koşuluyla el koyma, kâr amacı gütmeden ihtiyacı olan kurumlara dağıtma işleriyle de uğraşabilecektir.19

Doğan Avcıoğlu, “bu dönemin temel dayanağı olan MKK’ya bakıldığında koyu bir devletçiliğe yönelindiğine hükmedilebileceğini belirtmekle beraber” Korkut Boratav da; “kanunu her ne kadar sanayi ve maden kurumlarının neyi ne kadar üreteceği, gerekli yatırımcıların devlet izni

ve denetimiyle yapılacağı yer alıyorsa da; kanunun bundan ibaret olmadığını, özel teşebbüsü de koruyucu, teşvik edici harbin güç şartları içinde ona da cömert bir pay ayıran yönleri olduğunu” belirtmektedir.20 Kanunun sendikacılığa, grev ve lokavta yer vermemesi, kolektif iş uyuşmazlığı, mecburi uzlaştırma ve tahkim sistemiyle yetinmesi, işçi ve köylüye fazla çalışma zorunluluğu getirmesi, işçi ile işveren arasındaki ibrenin işverenin yararına dönmesi anlamına gelir ki bu da özel teşebbüsün yararına olan bir durumdur. Bunlar MKK’nın hem ileri müdahaleci devletçi politikalara hem de sermaye sınıfını kollayan liberal politikalara açık olduğunu göstermektedir.21

Savaş Yıllarında MKK

Uygulamaları

Ekonomiyi yönlendirmek amacıyla MKK, 10 Şubat 1940 tarihinden itibaren uygulanmaya başlandı. Kanunun yürürlüğe girmesiyle birlikte savaş ekonomisi uygulamaları II. Beş Yıllık Sanayi Planı’nın uygulanmasını

engelledi. Bunun doğal sonucu olarak sanayileşme alanındaki çalışmalar savaşın zorunlu kıldığı alanlara yöneldi. Yetişkin insan gücünün silah altına alınması bütün savaş yılları boyunca tarımsal üretimin azalmasına yol açtı. Nitekim 1940 yılında Türkiye de traktör sayısı 1066 iken 1944 yılında bu sayı 956’ya düşmüştür. Bu yapıdaki Türkiye’de II. Dünya Savaşı sırasında bazı temel ürünlerin üretim miktarları şöyleydi: Buğday 1939’da 4.191.000, 1945’te 2.189.000 ton; hububat 1939’da 8.161.000, 1945’te 4.013.000 ton; bakliyat 1939’da 356.497, 1945’te 183.912 ton idi. Görüldüğü gibi temel ürünlerin üretim miktarı yeterli düzeyde değildi ve üstelik üretim, savaş içerisinde yarı yarıya azalmıştı.22 Buna eklenen ithalat darlıklarının da kıtlık ve enflasyonla birlikte geniş halk yığınlarını ezmeye başlamasını önlemek amacıyla Fiyat Murakabe Komisyonları kurulmuştur. Tüm il merkezlerinde kurulan bu komisyonlar aracılığıyla Ticaret Vekaleti gerekli gördüğü eşya ve malların azami fiyatını saptamaya yetkili kılınıyordu. Ayrıca Vekalet, komisyonlara verdiği yetki ve görevleri diğer kentlerde ve kasabalarda kurulan komisyonlara da verme yetkisine sahipti. Buna göre Ankara, İstanbul ve İzmir’de oluşturulacak komisyonların, valinin ve onun göstereceği bir yetkilinin başkanlığında mıntıka Ticaret Müdürü, mıntıka İktisat Müdürü, Belediye İktisat Müdürü, Ticaret ve Sanayi Odası Umumi Katibi ile tüccarlar arasından seçilecek iki üyeden oluşması kararlaştırılmıştır. Kaza merkezlerinde ise bu komisyonlar kaymakamın başkanlığında kurulabilecektir. 8 Haziran 1940 tarihinde faaliyete geçen komisyonlar sadece gıda maddelerinin değil, diğer eşya ve malların da fiyat tespitinden ve kâr miktarlarını tespitten sorumlu olmuşlardır.23 FMK’nın aldığı kararlara uymayanlar ise MKK’nın 32. ve 59. maddelerine göre suçlu sayılacaktır.24

Tüm Türkiye genelinde 17 Haziran 1940 tarihinde kurulması tamamlanan FKM’ları25 savaş sürecinde çok fazla eleştiri konusu olmuştur.26 Özellikle komisyonların almış oldukları kararlarda ve fiyat tespitinde koordinasyonun olmaması, pek çok yerde sıkıntıya yol açmış ve el altından yüksek fiyatla da olsa ihtiyacını arama yollarını arayan halkın karaborsacıların kucağına itilmesine neden olmuştur. Aynı zamanda fiyat tespitinde üretim koşullarına da dikkat edilmemiştir.27 Halkın ihtikarcı, karaborsacıların eline düşmesi tüm denetlemelere rağmen engellenememiştir. Savaş yılları boyunca bu sorun kamuoyunu hep meşgul etmiştir. İhtikar yaptığı ileri sürülenler Milli Korunma Mahkemelerine sevk edilmiştir. Bu mahkemelerin 4’ü İzmir, İstanbul, Ankara ve Zonguldak’ta, 4 tanesi de diğer illerde kurulmuştur. Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü’nün yayınladığı İstatistik Yıllıkları dikkate alındığında tüm savaş yılları boyunca MKM’de görüşülen davalarda önemli ölçüde artışlar gözlenmektedir.28

Temel görevleri Ticaret Vekaleti’nce saptanan eşya ve malların mahalli, toptan ve perakende satış fiyatını saptamak, mahalli fiyatları denetlemek, fiyatlara uyulmadığı hallerde adli soruşturma sırasında yargı organlarınca sorulacak konularda mütalaa vermek olan FKM’ları,29 bu görevlerinde yeterince başarılı olamamışlardır. Bu sorun özellikle fiyatların ve kar oranlarının tespitinde ve piyasanın denetlenmesinde ortaya çıkmıştır. Komisyonlar, fiyatlardaki istikrarı da sağlayamamış,30 kontrol memurlarının yetersizliği ve teşkilatsızlık yüzünden savaş yılları boyunca fırsatçılara her gün yenileri eklenmiştir. Refik Saydam’ın ölümünden sonra kurulan Şükrü Saraçoğlu Hükümeti tarafından komisyonların çalışmalarının karaborsayı önleyemediği ileri sürülerek kaldırılmıştır.31 Savaş yıllarında en çok sıkıntısı çekilen konuların başında kentlerin ve kasabaların iaşesi sorunu başta gelmektedir. Aslında bu konu I. Dünya Savaşı yılları da göz önünde bulundurulduğunda Türkiye’nin hiç de yabancısı olmadığı bir sorundu.32 İki büyük savaşın yaşandığı yıllarda ordunun ve kentlerin iaşesi sorunu, savaş dönemindeki iktisadi meseleler içinde en ön sıraya taşımıştır.33

İaşe Sorunu

Temel görevleri yiyecek, giyecek, yakacak gibi temel ihtiyaç maddelerini ihtiyaç ölçüsünde elde bulundurup, stok edilmesini sağlayarak dağıtımını yapmak, olağanüstü durumlarda önceden önlem almak olan İaşe Umum Müdürlüğü ve İaşe İşbirliği Heyeti, İaşe Müsteşarlığına bağlı olarak kurulmuştur. Bu müdürlükler iaşe işlerinin yerine getirilmesinde valilerin yardımcısı olmuşlardır.34 Savaş yıllarında bu teşkilatların çalışmaları da istenilen düzeyde olmamıştır.

Kentlerin gıda, giyecek ve yakacak sıkıntısına tam olarak çözüm getirememiş, aşırı fiyat artışları, enflasyonun bütün yükü dar gelirlilerin omuzlarına yüklenmiştir. Halkın temel ihtiyaçlarının karşılanıp adaletli olarak dağıtımını sağlayabilmek amacıyla da Halk Dağıtma Birlikleri kurulmuştur. Birlik idare heyetlerinin görevleri; birliğe dahil üyelerin defterini tutmak, hükümetçe dağıtımı karneye bağlanmış olan maddelerin kartlarını dağıtmak, doğrudan doğruya tüketicilere dağıtılması kararlaştırılan maddeleri halka dağıtmak, fazla karne dağıtımına engel olmak, perakendeci esnaf birliği aracığıyla yapılacak dağıtımda üyelerine bilgi vermek, fazla karne alanları takip ve şikayet etmek, mahallenin ihtiyaçlarını saptamak ve iaşe örgütü ile ilişki kurmaktır.35

Birliklerin kurulması ile halk arasında “dağıtma işlerinin iyi olacağı, ucuz ve iyi mal bulmanın kolaylaşacağı” şeklindeki iyimser beklentiler, dağıtma işlerindeki teşkilatsızlıktan kaynaklanan hatalar yüzünden yerini karamsarlığa terk etmiştir.36 Hatta bazı yerlerde halk, dağıtma birlikleri başkanlarının fakirlere dağıtılması lazım gelen gıda maddelerini tüccarlara ve gelişigüzel kimselere dağıtması ihtikarı arttırmış ve karaborsacıların eline düşen halkın sık sık şikayetlerine yol açmıştır.37

İaşe teşkilatlarının oluşturulma nedeni hayat pahalılığını önlemek, eldeki imkanlar ölçüsünde fakir halkı geçinme zorluklarından korumaktı. Ancak teşkilatların halkın ihtiyaçları oranında stok yapamamaları, pek çok ihtiyaç maddesinin karaborsadan ve belirlenen fiyatın çok üstünde karşılanmasına neden olmuştur. Bu durumlar teşkilatların çalışma amaçlarının ötesinde olumsuz gelişmelere yol açmıştır. Bu çapraşıklığın sebebi, “teşkilat noksanlığı, teşkilatta değerli personel bulunamaması,38 bazı muhteris tüccar ve esnafın devlet kararlarını istismar etmeleridir.39 Bu konudaki eksikliklerin ve suistimallerin giderilmesi için İzmir, Ankara ve İstanbul’da ki iaşe kadrolarına yeni memurlar atanmıştır.40 Ancak bu iyileştirmelere rağmen bu teşkilatlardan beklenilen sonuç alınamadığından Saraçoğlu Hükümeti tarafından kaldırılmış ve görevleri belediyelere devredilmiştir.41 Teşkilatların kaldırılmasıyla ilgili olarak Doğan Avcıoğlu şu ifadeleri kullanmaktadır: “Fiyat kontrolü ve dağıtım usulüne en fazla ihtiyaç duyulduğu bir zamanda, Saraçoğlu Hükümeti’nin Ticaret Bakanı Behçet Uz, İngiltere’nin dahi cüret edemeyeceği bir liberalizm şampiyonluğu yapmış ve fiyatları serbest bırakmıştır. Bunun sonucu tabiatıyla, fiyatların alabildiğine yükselmesi olmuştur…Fiyat kontrolünde ve çok elverişli fiyatlarla tesis veya tespit edilen stoklar elden çıkmıştır. İaşe işleri ve teşkilatı halk nazarında ve bizzat hükümet eliyle itibarsızlaştırılmış; tasfiye cihetlerine gidilmiştir.”42

Teşkilatların başarısızlığına uğramasında kontrol işinin gerektiği gibi yapılamaması da etkili olmuştur. Bundan en çok orta halli ve fakir halk etkilenmiştir. İstanbul, Ankara ve İzmir gibi üç büyük belediyenin iaşe maddelerinin satılmasına müsaade ettikleri fiyatlar arasında da açık farklar vardır. Bu durum iaşe maddelerinin fazla fiyatla satış yapılan piyasalara aktarılmasına neden olmuş ve var olan sıkıntıları daha da arttırmıştır. Belediyeler arasında bir birliğin sağlanması ise bütün savaş yılları boyunca mümkün olamamıştır. Bu teşkilatların görevleri belediyelerden sonra Ticaret ve Dahiliye Vekaletlerine bırakılmıştır. İstanbul, Ankara ve İzmir’de yalnız iaşe işleriyle meşgul olan ikinci bir vali muavinliğinin oluşturulması kararlaştırılmış ve çeşitli maddelerin dağıtımı, memurların, dar gelirlilerin durumları, dul ve yetimlerin evrakı, bu ayrı teşkilata bırakılmıştır.43

Ekmek karneleri ise dağıtma birlikleri aracılığıyla şehir halkına dağıtılarak bu karneler karşılığında ekmek hesapları belediyeler tarafından karşılaştırılarak takip edilmiştir. Bunda da suistimallerin yaşanması önlenememiştir. Bunun yanı sıra Toprak Mahsulleri Ofisi, Petrol Ofisi ve Ticaret Ofisi, Ticaret Bakanlığı denetiminde İaşe Müsteşarlığı’na bağlı olarak çalışmışlardır. Bu ofislerin çalışmalarında da diğer teşkilatlarda olduğu gibi tedbirsizlik, teşkilatsızlık ve suistimaller olmasına karşın; savaşın yarattığı zor koşullarda kendilerine yüklenen zor görevleri pek çok olumsuzluklara rağmen yerine getirmeye çalışmışlardır. İkinci Dünya Savaşı yılları içinde savaş ekonomisi uygulamaları içinde yer alan önemli bir diğer kanun ise Varlık Vergisi Kanunu’dur.

Varlık Vergisi Kanunu ve

Uygulanması

II. Dünya Savaşı yıllarında, 11 Kasım 1942-15 Mart 1944 tarihleri arasında ülkemizde uygulanmış olan Varlık Vergisi basit bir vergi kanunu uygulaması değildir. Kökleri Osmanlı Devleti’nin son yıllarında ülkeyi yöneten İttihat ve Terakki iktidarında (1912-1918) atılmış ve giderek bir devlet politikası halinde uygulanmış olan “Türkleştirme” politikalarının bir parçasıdır. Burada “Türkleştirme” politikalarından kasıt, konuşulan dilden okullarda öğretilecek tarihe, ticari hayattan devlet kadrolarına kimin istihdam edileceğine kadar toplumsal hayatın her boyutunda, Türk etnik kimliğini ve bunu benimseyen insan unsurunun tavizsiz biçimde egemenliğini ve ağırlığını yerleştirme çabasıdır.44

Savaş koşullarının Türkiye’yi ekonomik zorluklara uğratması askeri harcamaların artması, hammadde sıkıntısının yaşanması karşısında hükümet olağanüstü tedbirlere başvurmak zorunda kalmıştır. Aşırı fiyat artışları karşısında halkın ve ordunun iaşesini karşılamak zorunda kalan hükümet, bu gelirleri Varlık Vergisi gibi olağanüstü vergilerle karşılama yoluna gitti. Bu kanun zengin çiftçileri de kapsamı içine almakla beraber, esas itibariyle ticaret ve sanayi burjuvazisine konmuştur.45 Savaştan en büyük kârı iki grup sağlamıştı; tarım fiyatlarının yükselmesinden muazzam kazanç sağlayan büyük çiftçiler ve hem Türk ihracat maddelerinin yüksek değerini hem de zaruri ithal mallarının korkunç kıtlığını istismar edecek mevkide olan İstanbul tüccar ve komisyoncuları. Ülkedeki çiftçiler hemen tamamen Müslüman Türklerden ibaretti; tacirler, tamamen olmamakla

beraber geniş ölçüde üç azınlık topluluğuna mensuptular, Rumlar, Yahudiler ve Ermeniler.46

Şevket Süreyya Aydemir, Varlık Vergisi Kanunu hakkındaki hükümet görüşünü şöyle açıklamaktadır: “Savaş ve ihtikar dolayısıyla kazanılan fevkalade kazançları, kanunlarımızın vergilendirmekte olduğu, bu sebeple bilhassa azınlıkların büyük servetler iktisab ettikleri piyasada acele tedkikat yapılarak, kimlerin bu şekilde fevkalade kazanç temin ettiğinin tespiti ile azınlıkların ayrı bir cetvelden gösterilmesi” yoluna gidilmiştir. Hareketin bu görüşten başladığını belirten Aydemir, verginin asıl yükünün İstanbul ve İzmir gibi iki şehrin üzerine düştüğünü, bütün ülkede 114.368 mükellefin 465.384.820 lirayı on beş gün gibi kısa bir sürede ödemeleriyle piyasadan toplu bir para çekilişi sağlanarak bütçeye bir yıllık gelir hacminde bir kaynak sağlanmasının amaçlandığını belirtmektedir. 465 milyon olarak hesaplanan verginin 317 milyonluk bir bölümü İstanbul’a düşmekteydi, ancak bunun 221 milyon lirası tahsil edilmiştir.47

Varlık Vergisi Kanunu’nu uygulayacak olanlar defterdarlıklardı. Vergi, büyük çiftçileri, tüccarları, iş adamlarını, çok sayıda bina ve arsası olanları yükümlü olarak tutuyordu. İl ya da kaza merkezlerinde, yörenin en büyük mülki amirinin başkanlığında kurulan komisyonlar aracılığıyla kimin ne kadar vergi vereceği belirlenecekti. Komisyonların aldıkları kararlar vergi dairelerinde, köylerde ise uygun yerlerde ilan edilecek, gazete çıkan yerlerde de gazetelerde yayınlanacaktı. Yükümlülerin vergilerini ödeyebilmeleri için 15 gün süre tanınmıştır. Verginin ödenmemesi halinde ilk hafta %1, ikinci hafta %2 zam uygulanacaktı. Eğer bu süre 1 ayı geçerse Tahsil-i Emval Kanunu hükümleri uygulanarak borçlarını ödemeyen yükümlüler, borçlarının tamamını ödeyinceye kadar, ülkenin herhangi bir yerinde bedensel durumuna göre askerlikle ilgisi olmayan genel hizmetlerde ya da belediye hizmetlerinde çalıştırılacaklardı. Bedenen çalışanlara, verilen ücretin yarısı borçlarından düşülecekti.48

Kanunun baş uygulayıcılarından biri olan İstanbul Defterdarı Faik Ökte, bu vergiyi bir “facia” ve “cumhuriyet mali tarihinin yüz kızartan bir sahifesi” olarak nitelendirmektedir.49 Verginin uygulanması konusunda İzmir’deki Musevilerle yaptığımız görüşmelerde “verginin sadece savaş yıllarında elde edilmiş aşırı kazançlara yönelik olmadığını, 1930’lu yılların nefretine dayanan olayları siyasilerin maksimum seviyeye getirdiğini, verginin servet vergisi olması nedeniyle, savaşın yaratmış olduğu ekonomik sıkıntı içinde 15 gün gibi kısa bir sürede taşınmaz mallarını satamadıklarını, pek çoğunun bu nedenle iflas ettiğini, yok pahasına elden çıkardıkları mallarını alabilmek için İzmir dışından çoğu kişinin İzmir’e alıcı olarak geldiğini, hatta o tarihlerde İzmir’de bu tür satımlardan dolayı mobilya fiyatlarında aşırı bir düşme görüldüğünü” belirtmişlerdir.50

O dönemi yaşayan İzmirli Museviler, Faik Ökte’nin belirttiği gibi “Varlık Vergisi’ni doğuran sebepler arasında ırkçılığın da yer aldığı” görüşüne katılmamaktadırlar. Yahya Tezel ise “hükümetin Varlık Vergisi’ni bilinçli olarak Rum, Ermeni ve Yahudi işadamlarının gücünü kırmak, Türk-Müslüman tüccarların ülkenin dış ticaretindeki ağırlığını attırmak için kullanıldığını böylece bu alanda gayrimüslimlerin gücünün önemli ölçüde azaldığını belirtmektedir.51 Doğan Avcıoğlu da “vergiyle dış ticaretin Türk ellere geçmesi isteği ise, radikal tedbirlere cesaret edilemeyip, uygulamada haksızlıklar yaratan bir vergiye gidildiği için, amacına ulaşamamıştır. Unutmamak gerekir ki, Türk dış ticaretine hakim bulunan azınlıklar, milletlerarası bir ticari şebekenin Türkiye deki ayaklarını temsil etmektedir” demektedir.52 Varlık Vergisi Kanunu olağanüstü koşullarda ve belirli bamaçları gerçekleştirmek için uygulanmış olan bir kanundur. Tek parti hükümetlerinin uyguladıkları iktisat politikalarının konjoktürünün de etkisiyle tıkanması ve halkın dolaysız olarak etkilendiği sorunların (enflasyon, karaborsa vb.) çözümlenememesi ile oluşan arayışın Varlık Vergisi ile sonuçlanması, verginin içeriğinden çok sonuçlarının önem kazanmasına yol açmıştır. Esas itibariyle azınlıklar açısından bir yıkım olan bu verginin kısa bir zaman aralığında uygulanmasına karşın etkileri sonraki yıllara da yansıyan bir dizi sonuç doğurmuştur. Özellikle genelde girişimcilerin özelde ise gayrimüslim girişimcilerin yatırım eğilimlerini olumsuz yönde etkilemiş, azınlıkların ülke dışına yatırım yapmasına ve göçüne yol açmıştır.53

Aralık 1943’te Roosevelt ve Churchill ile buluşmak üzere İnönü’nün Kahire’ye gitmesinden hemen önce, son sürgünler İstanbul’a getirilmiştir. 15 Mart 1945’te müttefiklerin Monte Cassino üzerine nihai taarruza geçtikleri gün meclis, hâlâ tutuklu bulunan vergi borçlularını salıveren ve ödenmemiş bütün vergi miktarlarını affeden bir kanunu kabul etmiştir. Bu suretle Varlık Vergisi, sona ererken de vergilerini ödeyenleri cezalandırmak ve herhangi bir şekilde bundan kaçınmayı becermiş olanları da mükafatlandırmak gibi son uygunsuzluğunu tamamladı.54

Sonuç olarak Varlık Vergisi, Türkiye siyasi tarihinde daima rahatsız edici bir konu olarak kalmış, vergiyi ödeyemeyen mükelleflerin gönderildikleri Erzurum’un ilçesi olan Aşkale, Türkiye siyasi tarihinin popüler deyimleri arasında yerini almıştır.55 Savaş ekonomisi uygulamaları içinde MKK ve Varlık Vergisi kadar olmasa bile önemli olan bir başka vergi türü Toprak Mahsulleri Vergisidir.

Toprak Mahsulleri Vergisi

Doğrudan köylüyü ilgilendiren TMV, tıpkı VVK gibi savaş koşullarının getirdiği ağır ekonomik sıkıntıların hafifletilmesi amacıyla çıkarılmış olağanüstü bir vergidir. TMV’nin uygulama alanına girenler genelde ihtikar yapmak suretiyle zenginleştiği varsayılan büyük çiftçilerdir. Varlık Vergisi, fiyat artışlarından yararlanan ticaret burjuvazisini hedef aldıysa, TMV de tarım ürünlerindeki artışlardan yararlananları hedef almıştır.56 Tarım ürünlerini ve baklagilleri vergilendirmeyi amaçlayan bu TMV kanun tasarısı 15 Mayıs 1943 tarih ve 6/1611 sayı ile TBMM’ye sunulmuş, üç mahsul yılı uygulandıktan sonra 23 Ocak 1946 tarih ve 4840 sayılı yasa ile 1946’dan itibaren kaldırılmıştır.57 Kanunun gerekçesinden, ekonomik alanda meydana gelen zorlukların tüm ulusa dengeli biçimde bölüştürülmesi için “maliyet fiyatlarının birkaç misli derecesinde artan toprak mahsullerinden bir vergi alınmasına gerek görüldüğü belirtilmektedir.58 Tarım ürünlerini aynen ve nakdi olarak vergilendirmeyi amaçlayan TMV, önce %8 olarak uygulanmış, sonradan oran %10’a çıkarılmıştır. Bu vergi sonunda hükümet, 110-130 milyon TL. gelir beklemekteydi. Vergi toprağı işletmeyenden değil, işleyip üreten köylüden alınan bir vergiydi. Özellikle arazinin dar, üretimin sınırlı olduğu bölgelerde geçim sıkıntısı çeken köylü çok zaman yasal olmayan yollara gitmekte, ürününü çoğu zaman toprağa gömerek saklamaya çalışmıştır.59

Korkut Boratav, verginin “bir çeşit köydeki Varlık Vergisi uygulamasına benzediğini” belirtmektedir.60 Bu vergi de uygulamadan kaynaklanan hatalar yüzünden, ölçme usulünün ve harman işlerinin dağınıklığı, geniş bir memur kadrosunun masrafları ve tecrübesizlikleri nedenleriyle beklenen sonucu vermediği için başarılı olamamıştır.61 Hükümet 1.200.000 ton hububat elde etmeyi düşünürken ancak 600.000 ton hububat tahsil edebilmiştir. Bunun üzerine vergi üç mahsul yılı uygulandıktan sonra 23 Ocak 1946 tarih ve 4840 sayılı yasa ile 1946 yılından itibaren kaldırılmıştır.

Sonuç

Savaş yılları boyunca iki hükümet değişikliği geçiren Türkiye’de farklı iktisat politikalarının denenmesi amaçlanmasına karşın, sonuç olarak her iki hükümetin de yoğun devlet müdahalesi uyguladıkları görülmüştür. Refik Saydam Hükümeti’nin uyguladığı iktisat politikaları mevcut bütçe imkanları ile ordunun ve kentli nüfusun iaşe ihtiyacını karşılamak, dış ticaretin doğrudan devlet denetiminde yapılması ve polisiye önlemleri de içeren fiyat sınırlaması şeklindeydi. Bu amaçla MKK kabul edildi. Yine bu amaç doğrultusunda iç ve dış ticare-tin denetlenmesi için İç ve Dış Ticaret Ofisi kuruldu. Ticaret Bakanlığı’na bağlı olarak kurulan İaşe Müsteşarlığı ise, özel ticaret üzerindeki devlet denetiminin fiilen kurulmasını amaçlıyordu. Bu düzenlemelere paralel olarak tarım ürünleri, piyasa fiyatlarının altında ve devletin belirlediği fiyatlardan yine devletçe satın alınıyor, pamuk, şeker gibi ürünler halka piyasa fiyatları üzerinden satılıyor, böylece devlete kaynak transferi sağlanmış oluyordu. Buna karşılık halkın temel gereksinimlerinden kömür ve buğday gibi ürünler devletin uyguladığı sübvansiyon sayesinde halka maliyetlerinin altında bir fiyatla ulaşıyordu. Ayrıca ara malların dağıtımı, devlet eliyle yapılıyor, özel sektörün kar marjı ise MKK hükümlerine dayanılarak kontrol altında tutuluyordu.62

Savaş süresince, genel olarak ekonominin içinde bulunduğu koşullar, bu tür etkenlerin zorlamasıyla belirlenmiş oldu. İç piyasada mal hacminin daralması nedeniyle, fiyatlar anormal ölçüde arttı. İstifçilik, karaborsacılık yaygınlaştı. Özellikle dış ticaretle uğraşan tüccarlar büyük vurgunlar gerçekleştirdiler.63

Saraçoğlu Hükümeti döneminde ise iç ve dış piyasalarda savaş kıtlıklarından doğan talep artışlarının çiftçi ve sanayici için teşvik edici olabileceği savı doğrultusunda kararlar alınmış, fiyatlar ve piyasa üzerindeki denetimler en aza indirilerek üretim arttırılması amaçlanmıştır. Ancak fiyatların serbest bırakılması, hemen ertesinde büyük fiyat artışlarına yol açmıştır. Ayrıca istenen üretim artışı da gerçekleşmemiştir.64 Bunun yanı sıra savaş ekonomisinin uygulandığı bu zaman dilimi içerisinde yürürlüğe giren MKK, VVK

ve TMV kanunları sosyal ve ekonomik anlamda en çok dar gelirli kesimler üzerinde yıpratıcı olmuştur. Temel ihtiyaç maddelerindeki yolsuzluklardan etkilenen kentlerin ve kasabaların iaşesi önemli bir sorun oluştururken, illerde valiliklerin denetiminde kurulan Fiyat Murakabe Komisyonları, İaşe Teşkilatları ve İhtikarı Tetkik Komisyonları ile halkın sırtındaki yük bir ölçüde kaldırılmaya çalışılmıştır. Ancak bu teşkilatların çalışmalarında görülen örgütsüzlük ve çıkar sağlama hesapları, çalışmaları olumsuz yönde etkilemiştir. Büyük kentler, barındırdıkları nüfus bakımından ekmek, şeker, kahve, yakacak, giyecek ve ilaç sıkıntısını ve yokluklarını had safhada yaşamışlardır. Fırınlarda saatlerce süren kuyruklar ve didişmelerden sonra alınabilen kimi zaman mısır unu ile kimi zaman çavdar, saman ve arpa karışımı, buğdayı az ekmeğe alışık bir süreç yaşandı. Bu süreçte beslenme yetersizliğinden, pislikten, yoksulluktan kaynaklanan verem, tüberküloz, tifo, lekeli humma ve sıtma gibi hastalıklarda önemli bir artış gözlenmektedir. Tüm ekonomik sıkıntılara karşın İlber Ortaylı’nın da belirttiği gibi kitlevi açlık ve ölümlerin rastlanmadığı Türkiye de başta bulunan hükümetin izlediği akılcı dış politika sayesinde savaş dışı kalmayı başaracak, Türk halkının çok daha derin acılar yaşaması engellenmiş olacaktır.

1.Türk Ekonomisinin Elli Yılı, İstanbul 1973, s. 54.

2 Selim Deringil, Denge Oyunu, İkinci Dünya Savaşında Türkiye’nin Dış Politikası, İstanbul 1994, s. 4-5.

3 Edward Weisband, İkinci Dünya Savaşında İnönü’nün Dış Politikası, (çeviren: M. A. Kayabal), İstanbul 1974, s. 9.

4 Metin Ayışığı, “İkinci Dünya Savaşında İstanbul’da İhtikar Meselesi”, II. Dünya Harbi ve Türkiye, VI. Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, (20-22 Ekim 1997 İstanbul), Genelkurmay Basımevi, Ankara 1998, s. 234.

5 Kemal Arı, “II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Savaş Ekonomisi Uygulamaları ve Fiyatlar”, VI. Tarih Semineri Bildirileri I, … s. 447.

6 “Kurtuluş Savaşı’ndan İkinci Dünya Savaşına kadar Türkiye’nin ekonomik gelişme süreci ikiye ayrılabilir. Birinci devresi 1923-1930, ikinci devresi 1930-1939 devresidir. Birinci devrede devlet ekonomiye fazla karışmadan özel sektör’ün kalkınma görevini üstlenmesini bekledi. Bu başarılı olamayınca 1930’dan sonra doğrudan devlet müdahalesine gidildi ve “devletçilik” yöntemi benimsendi. Ama her iki yolla da (liberal ekonomi ve devletçilik) beklenilen sonuç alınamadı. ” Selim Deringil, a.g.e., s. 18.

7 Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, Ankara 1993, s. 171.

8 İlhan Tekeli-Selim İlkin, “Savaşmayan Ülkenin Savaş Ekonomisi: Üretimden Tüketime Pamuklu Dokuma”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara, (22-26 Eylül 1986) Kongreye Sunulan Bildiriler, C. VI. TTK Basımevi, Ankara 1994, s. 3063.

9 Seyfi Kurtbek, Harp ve Ekonomi, İstanbul 1942, s. 13.

10 Refii Şükrü Suvla, Harpte Devlet Ekonomisi, Ankara 1940, s. 26-27. Harp ekonomisiyle ilgili olarak ayrıca bkz. Dr. Fritz Neumark, Harp Ekonomisi, Başvekalet İstatistik Genel Direktörlüğü, (çeviren: Sabri F. Ülgener), Ankara (Tarihsiz).

11 Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, C. II, 5. Basım, İstanbul 1985, s. 208.

12 İlhan Tekeli-Selim İlkin, a.g.e., s. 3064.

13 İsmail Cem, Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, 12. Baskı, İstanbul 1995, s. 307.

14 Dış ticaretteki bu daralma bütün savaş yılları boyunca kendini hissettirdi. Savaş Türkiye’nin ihracatında büyük bir azalmaya yolaçtı. İhracatın 1948 fiyatlarıyla hesaplanan değeri 1938 yılında 724 milyon TL’den, 1944 yılında 277 milyon TL’ye düştü. 1948 fiyatlarına göre ihracatın GSYH’ya oranı 1929-1938 arasındaki 0.09 değerine karşın 1939-1946 döneminde 0.05’e indi. İhracat 1945 yılından sonra yeniden genişlemeye başladıysa da, 1948 fiyatlarıyla ihracat değeri 1950 yılında bile 1938 yılındaki düzeyin altında kaldı. Sabit fiyatlarla ihracatın GSYH’ya oranı 1947-1950 arasında 0.07 oldu. İthalat hacmi de savaş yıllarında daha da daraldı. İthalatın 1948 fiyatlarıyla hesaplanan değeri 1938 yılında 850 milyon TL’dan 1941 yılında 257 milyon TL’ye indi. 1944 ve 1945 yıllarında 300 milyon kadardı. 1939-1946 döneminde ithalatı GSYH’ya oranı, 1948 fiyatlarına göre 0. 05 idi. Bu oran 1930-1938 dönemindeki oranın yarısı ve 1924-1929 dönemindeki oranın ise dörtte biri kadardı. 1940’ların sonlarına doğru Türkiye’nin ABD ile yoğun siyasi ve iktisadi ilişkilere girmesiyle birlikte ithalat hacmi yeniden genişlemeye başladı. 1948 fiyatlarıyla ithalat değeri 1950 yılında 1938 yılı değerini aştı. İthalatın GSYH’ya oranı da 1950 yılında 0.10’a yükseldi. Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dönemi İktisadi Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 1994, s. 114-118.

15 “1940’ların Türkiyesi gibi yatırım malları üretemeyen bir ülkede, bu sınırlama özellikle önem kazanmaktadır. Bu durumda bir malda ne denli büyük bir kıtlık olursa olsun üretici güçleri geliştirerek üretimi arttırma olanağı kalmamaktadır. Ülke varolan üretim düzeyine hapsolmaktadır.” İlhan Tekeli-Selim İlkin, a.g.m, s. 3064.

16 Milli Korunma Kanunu’nun çıkarılmasından önce savaş ekonomisi uygulamalarına yönelik olarak ilk kez 31 Mayıs 1939’da bir komisyon oluşturulmuştur. Bu komisyonun “savunma ekonomisi” hakkında hazırladığı bir rapor ilgili komisyon tarafından önce İktisat Vekaleti’ne sunulmuş, ardından dönemin Başbakanı Dr. Refik Saydam’a sunulmuştur. Bu raporun hükümet tarafından değerlendirilmesinin ardından bu konuda bir yasa taslağı hazırlanması için öneride bulunulmuş, önce parti grubunda bir tasarı hazırlanmış, sonrada Başbakan başkanlığında kurulan bir komisyonca yasa önerisi haline getirilerek 18 Ocak 1940 tarihinde TBMM’den geçerek 3780 sayılı MKK adıyla yasalaştırılmıştır. Bkz. Metin Tire, II. Dünya Savaşı’nda Milli Korunma Kanunu, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 1990, s. 19.

17 Metin Tire, a.g.e., s. 30 MKK ve daha sonra kanunda yapılan değişiklikler için bkz. Düstur, 3. Tertip, c. 21, İkinci basılış; Hüsnü Bengi, Milli Korunma Kanunu Ve Kararları, İstanbul 1943; Hüsnü Bengi, Milli Korunma Kanunu Ve Kararları, C. I, Ankara 1945.

18 Cemil Koçak, Milli Şef Dönemi (1938-1945), Ankara 1986, s. 249. Koçak ayrıca; Yasanın Saydam Hükümeti döneminde üç yıl içinde tam üç kez değişikliğe uğramış olmasını yasanın acele ile hazırlanmış olmasından ve ihtiyaca yanıt vermediği anlaşıldığından da yine acele ile değiştirildiği biçiminde yorumlamaktadır. Değişen maddelerin yeniden düzenlenmesi, mevcut değişikliklerin de acele ile yapılmasının ihtiyaçların gözönüne alınmadığını ve uzun dönemli bir planlamanın ürünü olmadığını belirtmektedir. A.g.e., s. 249.

19 MKK’nın iktisadi ve mali hükümleriyle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Düstur, 3. Tertip, C. 21, İkinci Basılış, s. 100-107.

20 “ Kanunun bu alandaki maddeleri şöyledir: “Devlet, terk edilmiş, kullanılmayan veya tamamlanmamış durumdaki işletmeleri, uygun bir taviz karşılığı işler hale getirebilir. Sahiplerine kesinlikle gerekli olmayan makine ve tesisatı, yine sahiplerinin işini aksatmamak şartıyla satın alıp bunları ihtiyacı olan kurumlara teslim edebilir. Uygun gördüğü ticaret temsilcilerini, gerekli olan maddelerin ithaline zorlayabilir. Ve bu kurumları denetleyebilir. Bu kurumlar ithal edecekleri malları gerekli görülürse stok etmekle yükümlü tutulmuşlardır. Ancak devlet, kurumların bundan göreceği zararı karşılamakla ve bunlara gerekli olan döviz ve krediyi sağlamakla görevlidir. İhracı yasaklanan ürün ve malların iç fiyatları düşerse hükümet üreticiyi doğacak zarara karşı koruyacaktır. Bunun yanında devlet, belirlediği işletmelere kredi, malzeme, işçi, ve uzman da sağlayacaktır.” Bkz. Doğan Avcıoğlu, Türkiyenin Düzeni, C. I, İstanbul 1987, s. 464; Korkut Boratav, Türkiye’de Devletçilik, Ankara 1982, İkinci Baskı, s. 248.

21 Metin Tire, a.g.tez, s. 36.

22 Türk Ekonomisinin Elli Yılı, İstanbul 1973, s. 54, Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, C. II, İstanbul 1967, s. 133.

23 Müslime Şen, II. Dünya Savaşı Yıllarında İzmir’in Sosyo-Ekonomik Hayatı, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir 1998, s. 146.

24 MKK’nın cezai hükümleri için bkz. Düstur, 3. Tertip, C. 21, s. 107-109.

25 Metin Tire, a.g.tez, s. 68.

26 Bu komisyonlar hakkında yapılan önemli eleştiriler arasında komisyonların mahalli düşüncelerin etkisi altında kalarak yanlış birtakım uygulamalar içine girmiş olduklarına basında sıkça değinilmiştir. Örneğin savaş yıllarında en çok sıkıntısı çekilen maddelerin başında zeytinyağı ve sabun gelmektedir. İzmir Fiyat Murakabe Komisyonu 1941’de İzmirde satılacak yağlara 105 kuruş, sabuna ise 69 kuruş fiyat tayin etmiştir. İstanbul Fiyat Murakabe Komisyonu ise zeytinyağına 122 kuruş fiyat tayin etmiştir. İzmir ve çevresi zeytin üretiminde önemli bir yerde olmasına karşın, belirlenen bu fiyatlar çerçevesinde, tüccarın karını nerede görürse malını oraya götürmesi, zeytinyağı ve sabunda olduğu gibi diğer bütün gıda maddeleri ve temel ihtiyaç maddelerinde sıkıntılara ve yokluklara neden olmuştur. Anadolu, 10 Ağustos 1941; Hakkı Ocakoğlu, “Fiyat Murakabesinde Hatalarımız”, Yeni Asır, 18 Temmuz 1942.

27 Müslime Şen, a.g.tez, s. 147.

28 Bu konuda İzmir MKM faaliyeti için bkz. Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, İstatistik Yıllığı, C. 15-16, s. 159-221.

29 Cemil Koçak, a.g.e., s. 477.

30 Bunun en büyük etkisini halk kitleleri yaşamıştır. En çok sıkıntısı çekilen temel tüketim maddeleri olan ekmek, şeker, gazyağı ve yağda anormal fiyat artışları yaşanmıştır. Savaşın başlangıcında (1939-1940) %10-15 oranında artan ekmek fiyatları, 1941-1943 yıllarında %200-300 oranında artmıştır. Örneğin İstanbul’da ekmek fiyatları endeksi 1938’de 100 iken 1941’de 160. 5’e, 1942’de 306. 8’e, 1943’te ise 453. 3’e çıkmıştır. İzmirde aynı tarihlerde ekmek için belirlenen fiyatlar (kilo üzerine kr ve santim) 1938’de 9. 96, 1941’de 12. 62, 1943’de 39.

44, 1945’te 32. 72 dir. Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, Fiyat İstatistikleri, 1936-1947, Ankara 1948, s. 3-4, 8, 11, 13, 14. Tüm savaş yılları boyunca karneye bağlanan temel tüketim maddelerindeki anormal fiyat artışlarını iller bazında inceleyebilmek mümkündür. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki; “Türkiye halkı bunlardan epeyce sıkıntı çekmiş ancak açlık çekmemiştir. Kitlevi açlık ve ölümler, hatta münferit açlık vak’aları bile görülmemiştir. Bürokrasi ceberrud bir yöntemle asayişi ve düzeni sağlamış, paniği önlemiş ve hatta Yunanistan gibi açlık çeken ülkelere bile yardım edebilmiştir” İlber Ortaylı, “İkinci Dünya Savaşında Şehirlerde Hayat”, VI. Askeri Tarih Semineri Bildirileri I. İkinci Dünya Harbi Ve Türkiye (20-22 Ekim 1997-İstanbul), Ankara 1998, s. 425.

31 Metin Tire, a.g.tez, s. 71.

32 Birinci Dünya Savaşı yıllarında yaşanan iaşe sorunu hakkında bkz. Zafer Toprak, “Cihan Harbi Yıllarında İttihat Ve Terakkinin İaşe Politikası”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, sayı. 6, İstanbul 1978, s. 25.

33 Şevket Pamuk, “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında İaşe Sorunu Ve Köylüler”, Tarih ve Toplum, C. 6, Sayı. 35, İstanbul Kasım 1986, s. 25.

34 Bu işlerde görev alanlar Mıntıka Ticaret Müdürü, Toprak Mahsulleri Ofisi Şube Müdürü, Ticaret Odası Başkatibidir. FMK’da İaşe Teşkilatına bağlanmıştır. Anadolu 11 Eylül 1941, Ulus 11 Eylül 1941, Cumhuriyet 11 Eylül 1941.

35 Cemil Koçak, a.g.e., s. 479; Ayrıca bkz. “Mühim Bir Kararname”, İzmir Ticaret Odası Mecmuası, 5 (Mayıs 1942), s. 3-4.

36 Adnan Bilget, “Tevzi İşlerinde Aksaklıklar Var,” Yeni Asır 3 Haziran1942; ”Dağıtma İşleri Tetkik Ediliyor”, Yeni Asır 7 Haziran 1942.

37 “…çok sefer ihtikarı önlemek için zecri tedbirler ve narh ile satın alınan (toplanan) zahire, demiryollarının yetersizliğinden Anadolu da istasyonların açık silolarında ziyan olmuştur. Bütün şehirlerin buğday ihtiyacı civar kasaba ve köylerden zorunlu mübayaa ile karşılanmaya çalışılıyordu. Mesela 3. 8. 1942 tarihli Dahiliye Vekili Dr. Fikri Tüzer’in imzasıyla yayınlanan bir telgrafta Trabzon’a lüzumu kadar buğday verilmesi için Gümüşhane Valiliğine emir veriliyordu. O dönemde savcılık yapan merhum Şinasi Akgönenç’in ifade ettiği gibi “bir çuval buğday için köylüyü mahkemeye sevk ediyorduk, sonra o çuval dolusu tahıl orta yerde çürüyordu.” Şehirlerde kıt bulunan şeker (o zaman Türkiye de üretimi düşük), basma, Amerikan bezi, un ihtikar konusu olduveya bürokrasinin örgütsüzlük ve tecrübesizliğinden dağıtımında problemler doğdu. Sanayisiz Türkiye ye dışarıdan mal gelmez olmuştu. Limana gelen herhangi bir gemi (ya sığınmıştır veya dört-beş yıl artık ısmarlayanla ilgisi kalmamış stok getirmiştir) ithalatçıların ajanları tarafındantespit ediliyor, derhal mala talip olunup kapatılıyor ve maalesef işe yarar bir malsa istifçilik mekanizmasına devrediliyordu. Zira harp eden Avrupa’nın hiçbir şey ihraç edecek hali yoktu; Her şey ordulara gidiyordu. ” İlber Ortaylı, a.g.m, s. 423.

38 İstanbul, İzmir ve Ankara İaşe Müdürlüğü kadrolarına 13 Nisan 1942’de tahsil edilen kadrolar oldukça sınırlıdır. Tüm savaş yılları boyunca İstanbul için 13-20 kişi, Ankara 5-10, İzmir 10-20 memur görevlendirilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Kararlar Dairesi Müdürlüğü, Karar Sayısı: 2/18256, 2/15894.

39 Müslime Şen, a.g.tez, s. 150.

40 Ek kadrolar hakkında T. C Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Kararlar Dairesi Müdürlüğü, Karar Sayısı: 2/18256, 2/15894.

41 “Vilayetler İaşe Teşkilatı Kaldırılıyor”, Anadolu, 24 Temmuz 1942.

42 Doğan Avcıoğlu, a.g.e., s. 472-473.

43 Ticaret, 2 Nisan 1943.

44 Muhammed Güçlü, Varlık Vergisi Kanununun Çıkarılması, Uygulanması, Kaldırılması ve Sonuçları, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 1990; Ayhan Aktar, “Varlık Vergisi Sırasında Gayrimenkul Satışları, İstanbul Tapu Kayıtlarının Analizi”, Toplumsal Tarih, sayı. 69 (Eylül 1999), s. 10.

45 Taner Timur, a.g.e., s. 184; Edward Clark, “Türk Varlık Vergisine Yeniden Bakış”, Yapıt, Aralık 1984-ocak 1985, s. 29-43.

46 Bernard Lewis, Modern Türkiyenin Doğuşu, 2. Baskı Ankara 1984, s. 296.

47 Şevket Süreyya Aydemir, a.g.e., s. 233.

48 Düstur, 3. Tertip, C. XXIV, Ankara 1964, s. 7-10.

49 Faik Ökte, Varlık Vergisi Faciası, İstanbul 1951, s. 237. Faik Ökte verginin çıkarılma gerekçeleriyle ilgili olarak ayrıca şunları ifade etmiştir. “…fiyatların alabora oluşu istifçiliği doğurmuştur. Muhtekirlik almış yürümüştür. Bilhassa ithalat işleri ise gayrımüslim azınlık tüccarların elinde olduğu için, asıl muhtekirler bunların arasından sivrilmiş ve her tarafta birtakım şüpheli milyonerler türemiştir. Devlet artan masrafları emisyon yoluyla karşılama durumunda kalmıştır. Tedavüldeki para artıp gittikçe, enflasyon’un tesiri genişlemiş, piyasada para çoğalmış ve bu paranın geri çevrilmesi zarureti hasıl olmuştur. Bunun karşısında ya cebri bir istikraza gidilmek veya olağanüstü bir vergi koymak gerekli olmuştur.”. Verginin çıkarılma gerekçesi ve farklı bir değerlendirme için bkz. Rıdvan Akar, Varlık Vergisi, Tek Parti Rejiminde Azınlık Karşıtı Politika Örneği, İstanbul 1992, s. 48-50.

50 Müslime Şen, a.g.tez, s. 157. İzmir örneğiyle ilgili daha geniş bilgi için bkz. Muhammed Güçlü, Varlık Vergisi Ve İzmir Uygulaması, Tarih İncelemeleri Dergisi, sayı: 8, İzmir 1993, s. 157-182.

51 Yahya Tezel, a.g.e., s. 166.

52 Doğan Avcıoğlu, a.g.e., s. 477.

53 Rıdvan Akar, a.g.e., s. 100-101.

54 Bernard Lewis, a.g.e., s. 299.

55 Rıfat N. Bali, “Çok Partili Demokrasi Döneminde Varlık Vergisi Üzerine Tartışmalar. ”, Tarih Ve Toplum, C. 28, Sayı: 165, (Eylül 1997), s. 47.

56 Taner Timur, a.g.e., s. 188.

57 Düstur, 3. Tertip, C. XXIV, Ankara 19644, s. 420-428.

58 Cemil Koçak, a.g.e., s. 373.

59 Kemal Arı, a.g.m, s. 456-457.

60 Korkut Boratav, Türkiyede Devletçilik, Ankara 1982, s. 265.

61 Kemal Turhan, “Toprak Mahsulleri Vergisi”, Ayın Tarihi, 125 (1-30 Nisan 1944), s. 50.

62 Rıdvan Akar, a.g.e., s. 25-26.

63 Kemal Arı, a.g.m, s. 457.

64 Rıdvan Akar, a.g.e., s. 27.